Tarixi (XIX asrningikkinchi yarmi XX asr boshlari)

Savol va topshiriqlar

1. 
   Xalq an’anaviy teatrlari haqida nimalami bilib oldingiz?
   
2. 
   Turkiston odkasiga rus teatrlari qaehondan kirib kela boshladi?
   
3. 
   Qo‘qonda dastlabki havaskorlik teatrini kim tashkil qilgan? lining tash- kilotehisi haqida nimalami bilasiz?
   
4. 
   XIX asr oxirida Turkistonda qaysi musiqa asboblari bodgan?
   
5. 
   Xorazm maqomi va musiqasi ravnaqida Muhammad Rahimxon II (Femz) ning o‘rni nimalardan iborat?
   

37. 
    §. ME’MORCHILIK VA TASVIRIY SAN’AT
    

XIX asr oxiri - XX asr boshlarida Turkistondagi yalpi iqtisodiy ta- nazzul, o‘zaro umshlar, Xiva xonligi va Buxoro amirligining isyonchi gumhlarga qarshi kurashi, shuningdek, Rossiya imperiyasining harbiy yurishlari nafaqat siyosiy va iqtisodiy, balki madaniy taraqqiyotga ham salbiy ta’sir ko‘rsatdi. Uning oqibatlari kelgusidagi o‘lka taraqqiyotida og‘ir asoratlar qoldirdi. Bu asorat izlari o‘zbek me’morchiligini ham chetlab o‘tmadi. Shunday bo‘lsa-da, bu davr milliy me’morchiligida be- takrorlik va rang-baranglik hamda an’anaviy arxitektura saqlanib qoldi.
XIX asrning oxirlarida Buxoro va Xorazm me’- maktablari morchiligi qadimiy an’analarni saqlagan holda
^ zamon mhi bilan boyib bordi. Saroy majmualari,
madrasa, jome masjidlari, kasalxona kabi davlat va jamoat binolari, shu­ningdek, ulkan minoralar barpo etildi. Ularni bunyod etganlar o‘z davri- ning yetuk me’morlari bo‘lib, qadimiy Buxoro va Xivaning tarixiy bino- larini vujudga keltirishdek og‘ir, lekin sharafli ishga bosh-qosh bo‘lgan ajdodlarning binokor avlodlari edilar.
XIX asr oxiri va XX asr boshlarida nomlari nafaqat Buxoro amirligi, balki Xiva xonligi, Turkiston va Xurosonda ham mashhur bo‘lgan Oblo-
qul va Ibrohim Hofizovlar, Mo‘minjon Solihov, Shirin Murodov kabi ko‘plab ustalar yetishib chiqdi. XX asr bosh­larida barpo etilgan Sitorai Mohi Xosa qurilishida yuqorida nomlari zikr etil­gan me’morlar, ustalar faol qatnashgan edilar. Majmuaning maxsus Oqsaroy zaliga pardoz berish ishini Usta Shirin Murodov boshehiligida bir guruh usta ganehkorlar amalga oshirdilar.
Xorazm me’morehilik maktabining sarkori Odina Muhammad Murod par­doz hamda naqshinkor parehinlarni joylashtirishning bareha sir-sinoatlarini mukammal egallagan. Usta kulollar Nur- muhammad, Abdujabbor, uning o‘g‘li So‘fimuhammad Niyoz va Abdullalar isiomxo‘ja minorasi esa oddiy loydan go‘zal san’at asarla-
ri yaratish va tabiatdagi turli giyoh va o‘simliklardan betakror ranglar kashf etish mumkinligini amalda isbotlab berdilar.
XX asr boshlarida tiklangan Islomxo‘ja minorasining (1908-1910) yaratish tashabbuskori va homiysi Asfandiyorxonning bosh vaziri, ma’rifatli inson Islomxo‘ja edi. U bunyod ettirgan minora Xivaning fax- riga aylandi. Qolaversa, Islomxo‘ja o‘z davrining yirik madaniyat va davlat arbobi edi. U Xorazmni dunyoning eng rivojlangan davlatlari qa- torida ko‘rishni istagan, vatanini tashqi dunyo bilan bogdashga intilgan, ilg‘or g‘oyalar bilan to‘lib-toshgan inson edi.
Xorazm me’morehilik maktabining e’tiborli tomoni shundaki, peshtoqlar, shiplar, burjlar o‘ta nozik did va nafosat timsoli arabiy yo- zuvlar bilan bezatilardi. Mohir xattotlar bu yozuvlarni o‘ta mohirlik bilan bino bezagiga uyg‘unlashtirib yubora olardilar. Yog‘oeh o‘ymakorligi esa eshik, darvoza va ustunlarni o‘ymakor naqshlar bilan bezab, o‘sha binolarning umumiy ko‘rinishiga o‘ziga xoslik va jilo baxsh etardi.
Farg‘ona vodiysida ham o‘zbek xalq me’morehiligining o‘ziga xos tarmog‘i mavjud edi. XIX asming ikkinehi yarmida vodiy milliy me’mor- ehiligiga Yevropa me’moriy uslubidagi binolarni qurish an’analari ki- rib keldi. Shunday bo‘lsa-da, XIX asr oxirlarida qurilgan Andijon jome masjidi o‘z qurilishi bilan yuksak milliy me’morehilik namunasi bo‘lib qoldi.