Tarixiy geografiya
Download 333.64 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 5-ilova
- Marg’iyona Aleksandriya
- Baqtriyaning Afg’oniston hududidagi shaharlari
- Ta’lim oluvchilar
- 2-bosqich Asosiy bosqich
|
27
Kushon davlati geografiyasi Miloddan avvalgi IV asr oxirlarida xitoy manbalarida yuechjilar deb atalgan massaget qabilalari SHarqiy Turkistondan to Mo’g’uliston chegaralarigacha bo’lgan xududlarga ko’chib ketganlar. Xitoyning shimolida esa. xunn qabilalari yashagan. Yuechjilar xunnlarga janubiy ko’shni bo’lgan. Miloddan avvalgi 176 yilda xunnlar yuechjilar ustiga xujum uyushtirdilar. Oqibatda xunnlar 165 yilda yuechjilarni g’arbga uloqtirib tashlaydilar. Yuechji qabilalari qadimgi Farg’ona yerlariga chekinadilar va o’sha yerda istiqomat qila boshlaydilar. Jumladan, hozirgi Namangan viloyatining Yangiqo’rg’on tumani xududida Kushon qishlog’i va Kosonsoyda Koson shaxrini yuechjilar barpo kilgan edi. Ma’lumki, miloddan avvalgi 155 yilda Yunon-Baktriya davlati inqiroz sari yuzlandi. SHu qulay vaziyatdan foydalangan yuechjilar miloddan avvalgi 140 yili So’g’d yerlari orqali Baqtriyaga bostirib keladilar va SHimoliy Baqgriya xududlarini egallab oladilar. Yuechjilar Baqtriyada 100 yil mobaynida 5 ta qabilaga bo’linib yashaganlar. Guyshuan (Kushon) qabilasi (yabg’usi kudzula Kadfiz edi) to’rtta qabila yabg’ularini o’ziga tobe etib barcha kabilalar ustidan hukmronlik qilardi. U o’z davlatini Kushon podsholigi sifatida e’lon qildi va xozirgi Surxondaryo viloyatining SHo’rchi tumanida joylashgan Dalvarzintepani bu beklikning poytaxtiga aylantirdi. Kudzula Kadfiz o’z davlat chegaralarini kengaytirish va uning qudratini mustahkamlash maqsadida Amudaryoning chap sohilidagi tumanlarini egallashga bel bog’ladi. U tez orada Parfiya, Afg’oniston va Kashmirni egalladi. Kudzulla Kadfiz vafotidan so’ng uning o’g’li Vima Kadfiz taxtga o’tiradi. Bu davrda Kushonlar davlati Pokiston va Hindistonning markaziy viloyatlarini bosib oladi. Vima Kadfizdan keyin mamlakatni idora qilish Kanishka zimmasiga tushgan. U podsholik qilgan davrda Hindistonning janubiy tumanlari, Markaziy Osienish So’g’diyona, Xorazm va CHoch viloyatlarini zabt etadi. Milodning I asr 70-80 yillarida SHarkiy Turkiston yerlari masalasida Xitoy-Kushon mojarolari boshlanadi. SHunga qadar kushonlar xitoyliklarning SHarqiy Turkiston yerlarini egallash uchun kilgan harbiy harakatlariga xayrixoh bo’lganlar. Hatto ular 84-yilda xitoylarga karshi kurashish uchun Krshg’arga yuborilgan Qanguy qo’shinini tezda chaqirib olishni Qang’uy podshosidan talab ham qiladilar. Natijada Qang’uy podshosi o’z qo’shinini chaqirib oladi. Qoshg’ar hokimligi esa xitoyliklarga taslim bo’ladi. Soson podshosi SHopur I (241-242 yillar) yozdirgan «Zoroastr Kaabasi»da kushonlar saltanatining xududi haqida: «Kushonlar mamlakati Peshavor, Qoshg’ar, So’g’d va CHochga cho’zilgan», - deyiladi. Markaziy Osiyoda kushonlar asos solgan 3 ta shahar bo’lgan: 1. Koson- Farg’ona vodiysida; 2. Kattaqo’rg’on - Zarafshon vohasida; 3. Kesh - Qashqadaryo viloyatidadir. Vasudeva davriga kelib Kushon podsholigi 2 kismga bo’linadi. Mamlakatnik bir qismiga Vasudeva, ikkinchi qismiga Kanishka SH hukmronlik kiladi. Buii ularning har ikkalasi nomidan zarb etilgan tanga pullar isbotlaydi. 226 yilga kelib kushonlar saltanatida g’arbda - Parfiya davlatining o’rnida Sosoniylar davlati siyosat maydoniga chikdi. Bu davlat Parfiyaga karar edi. ammo podsho Artashir I davrida mustaqil davlat sifatida faoliyat ko’rsatishga intildi va kushonlar davlatiga xavf sola boshladi. Bunday vaziyat kushonlarni befarq qoldirmadi. Kushon podshosi Vasudeva sosoniylar tomonidan bo’ladigan xavfga qarshi ittifoq qidirib, 230 yilda Xitoyga o’z elchisini yubordi. Kushonlar bilan sosoniylar o’rtasida jang bo’lishi tabiiy edi. 242-243 yillarda bo’lib o’tgan ikki o’rtadagi jangda sosoniy SHoggur I ning qo’shini kushonlarni mag’lubiyatga uchratdi. SHundan so’ng sosoniylar hukmdorlari SHarqiy Turkiston hududlarida «Kushonshoh» unvoniga ega bo’ldilar. 252 yilda esa ular yana «Kushon shohlarining ulug’ shohi» degan unvonga ega bo’ldilar. Bu yillarga kelib kushonlar Hindistondagi yerlarning xam katta qismidan judo 28
bo’ldilar. Buni bir budda matnida (SH asr o’rtalariga oid) «dunyo uch qismga (Xitoy, Rim, Kushon) bo’lingan, ammo osmon o’g’lonlari (saltanatlari) to’rtga: Xitoy, Rim, Kushon va Hind» deb bergan xabaridan ham bilish mumkin. Hind manbalarida ko’rsatilishicha, SH asr o’rtalariga kelib Hindiston kushonlardan mustaqil davlat bo’lib ajralib chiqqan. Xuddi shu yillarda Xorazm ham kushonlardan ajralib chiqadi. SHu tariqa SH asr o’rtaparidan e’tiboran kushonlar saltanati chuqur iqtisodiy va siyosiy inqiroz sari yuzlanadi. Ammo shundan keyin ham Kushon davlati Urta SHarqning yirik davlatlardan biri sifatida yana 100 yildan ortiqroq vakt tarix sahnasida turdi. IV asrning o’rtalariga kelib kushonlar bilan sosoniylar o’rtasidagi munosabatlar yana keskinlashdi. Bu davrda SHopur P (309-379) kushonlarga zarba berib, SHimoliy Baqtriya yerlarini bosib oladi. Kushon podsholigi va kushonlar davri O’zbekiston, Tojikiston, Afgoniston, Pokiston va Hindiston tarixida muhim o’rin tutadi. SHunday qilib, Kushonlar saltanati tarix maydonida o’z o’rnini boshqa, o’zidan kuchliroq siyosiy uyushmalarga bo’shatib berdi. Kushonlar o’zlarining taxminan 400 yillik xukmronlik davrida insoniyat jamiyati taraqqiyotida o’chmas iz qoldirdilar. Bu davrda yaratilgan uning o’tmishdagi qudratidan dalolatdir
Mustaxkamlash uchun savollar: Salavkiylar davlatining xududini ko’rsating? Salavkiylar davrida O’rta Osiyoda qanday shaharlar bo’lgan? Yunon-Baktiriya davlati chegeralarini kimlar o’rgangan? Kushonlar davrida qanday shaharlar bo’lgan?
Kiropolь (Kurushkat) - O’ratepada (hozirgi Tojikistonda) Tanais - Sirdaryoning nomi. Aleksandriya Esxata - Sirdaryo sohilida 17 kunda kurib bitkazilgan qal’a, yaьni olisdagi Iskandariya shhxri bo’lib, Xo’jand bilan Bekobod oralig’i (taxminan Farhod GESi)da joylashgan ed_i.
Yangiqo’rg’on tumani xududida yuechjilar tomonidan barpo qilingan. Baqtriyaning Afg’oniston hududidagi shaharlari - Begram, Baktra, Oyxonum, Dalvarzin, Tojikiston hududiga qarashli Qobadshoh, Qayqobod, Ko’hna Qal’a, O’zbekiston xududidagi Dalvarzintepa, Dunyotepa, Hayitobodtepa, Жондав-латтепа.
29
1.1. Ta’lim berish texnologiyasining modeli Mashg’ulot vaqti-2 soat Talabalar soni: 40-50 gacha Mashg’ulot shakli axborotli ma’ruza Ma’ruza rejasi Reja:
1.
Eftalitlar davlati tarixiy geografiyasi (IV-V asrlar) 2.
Turk hoqonligi tarixiy geografiyasi 3. O’rta Osiyodagi mustaqil davlatlar O’quv mashg’ulotining maqsadi:. Markaziy Osiyoning ilk o’rta asrlar davri tarixiy geografiyasi to’g’risida ma’lumot berish
Pedagogik vazifalar:
3. Eftalitlar davlati tarixiy geografiyasi (IV-V asrlar) 4.
Turk hoqonligi tarixiy geografiyasi
3. O’rta Osiyodagi mustaqil davlatlar
5.
asrlar) 6.
Turk hoqonligi tarixiy geografiyasi 3.
O’rta Osiyodagi mustaqil davlatlar
Ko’rgazmali ma’ruza, suhbat, FSMU . Ta’lim berish shakllari Ommaviy, jamoaviy Ta’lim berish vositalari O’quv qo’llanma, proektor, qo’shimcha adabiyotlar Ta’lim berish sharoiti O’TV bilan ishlashga moslashtirilgan auditoriya Monitoring va baholash Og’zaki nazorat: savol-javob 6-мавзу
Mаrkаziy Оsiyoning ilk o’rtа аsrlаr dаvri tаriхiy gеоgrаfiyasi
30
1.2. “ Markaziy Osiyoning ilk o’rta asrlar davri tarixiy geografiyasi” ma’ruza mashg’ulotining texnologik xaritasi
1. Mavzuga kirish (15 daqiqa) 1.1. Mashg’ulot mavzusi, uning rejasi, maqsad, vazifalari va adabiyotlar bilan tanishtiradi. (1-ilova) 1.2. Talabalar o’quv faoliyatini baholash mezonlari bilan tanishtiradi
Tinglaydilar.
Tinglaydilar 2-bosqich Asosiy bosqich (55 daqiqa) 2.1. Mavzuni o’rgatish bo’yicha bumerang uslubidan foydalaniladi (3 ilova) 2.2. Talabalar bilimlarini faollashtirish va mustahkamlash maqsadida savollar beriladi (4 ilova) 2.3. Talabalarga mavzuning asosiy jihatlar takrorlanadi. (5 ilova) Topshiriqlar bo’yicha ishlaydilar
Talabalar berilgan savollarga javob beradilar.
Tinglaydilar, yozadilar. 3. Yakuniy bosqich (10 daq.) 3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi, 3.2 Mavzu yuzasidan yakunlovchi xulosa qiladi. 3.3. O’tilgan mavzuni mustahkamlab, berilgan adabiyotlar bilan tanishib kelish topshiriladi. Savollar beradilar. Tinglaydilar. Vazifani yozib oladilar.
Reja:
1.
Eftalitlar davlati tarixiy geografiyasi (IV-V asrlar) 2.
Turk hoqonligi tarixiy geografiyasi 3.
O’rta Osiyodagi mustaqil davlatlar O’quv mashg’ulotining maqsadi: Markaziy Osiyoning ilk o’rta asrlar davri tarixiy geografiyasi
bo’yicha ma’lumot berish O’quv faoliyatining natijasi: Markaziy Osiyoning ilk o’rta asrlar davri tarixiy geografiyasi haqida ma’lumotga ega bo’ladilar.
Adabiyotlar : 1 A.Yozberdiev. Istoki pismennoy tradicii i knijnego dela v Sredney Azii. Ashxabad, 1988. Qayumov A., Ishoqov M., Otaxo’jaev A., Sodiqov Q. Qadimgi yozma yodgorliklar. –T.: “Yozuvchi”, 2000. 31
Choriev Z., SHaydullaev SH., Annaev T., O`zbekiston xududida yozuvning paydo bo`lishi va taraqqiyoti. –T., 2007 www.penhistory.ru/hist.htm; wikipedia.org/wiki/
Har bir ma’ruza va amaliy mashg’ulot uchun 5 dan 2 ballgacha qo’yiladi. Reyting bo’yicha natijalar bahosi: 5 ball - «a’lo» 4 ball - «yaxshi» 3 ball - «koniqarli» 2 ball - «qoniqarsiz»
Eftalitlarning kelib chikishi haqida fanda turli fikrlar bor. Aniqrog’i, Eftalitlar massagetlarning avlodidan bo’lib, ular Kushonlar siyosatini davom ettiradilar va Markaziy Osiyoda yagona markazlashgan davlatni barpo etdilar. Eftalitlar podshosi Vaxshunvar 457 yidda CHog’oniyon Tohariston va Badaxshonni o’ziga bo’ysundirdi. Eftalitlar qo’shnisi Eron sosoniylari bilan urush holatida bo’lib, ikki marta shartnoma tuzgan. Ammo shartnomani buzib, Vizantiya yordamida sosoniylar shohi Peroz eftalitlarga hujum boshlaydi ammo tor-mor keltiriladi. Eftalitlar Eronga katta o’lpon soladilar, Marvni egallaydilar. So’ngra ular Qobul va Panjob vodiysini, Qarashar, Kuchu, Qoshgar va Xo’tonni egallaydilar. Ammo Turk hoqonlarining eftalitlarga qilgan hujumidan foydalanib, Xusrav I 554 yilda eftaliylardan Toharistonni tortib oladi. 563-567 yillarda esa turk hoqoni Silsivul Eron bilan ittifoqlikda eftalitlarga qaqshatg’ich zarba beradi va bu podsholikni tobe ahvolga solib ko’yadi. Eftalitlar davlatining siyosiy markazi - poytaxti qaerda bo’lganligi to’g’risida qatьiy aniq ma’lumot yo’q. Taxminiy fikrlarga ko’ra bunday markaz Poykand yoki Balx bo’lgan deyiladi. Eftalitlar davri tarixiga oid ba’zi bir moddiy madaniyat yodgorliklari mamlakatimiz hududida sakdanib qolgan. Bular Xorazm viloyati hududidagi Firqal’a (Qiyot-Beruniy yaqinida), Buxoro viloyatida Poykand va boshqalardir. Eftalitlar davrida shuhrat topgan yirik shaharlardan biri Paykent (Baykend)dir. Nrashaxiy Baykentni «Buxoro shahridan qadimiyroq» - deb hisoblaydi. Markaziy hokimiyatning zaiflashuvi va kichik-kichik mayda hukmdorlarning raqobatlari natijasida VI asrning o’rtalariga kelib Eftalitlar davlati asta-sekin yemirila boshladi
VI asrning o’rtalariga kelib Oltoy, Yettisuv va Markaziy Osiyodagi turli qabilalar va xalqlar birlashib katta turk hoqonligi davlatini tashkil kildilar. Lekin qadimgi turkiyzabon xalq xitoy solnomalarida miloddanav. 1756 yildan boshlab tilga olinadi. 545 yildan e’tiboran Turk xoqonligi Markaziy Osiyo, Mo’g’uliston, G’arbiy Sibirь va Dashti Qipchoq yerlarida xukmron davlatga aylandi. Turk hoqonlari nihoyatda katta xududlarga ega bo’lgan mamlakatlarini sakkizta tobe xonliklar asosida boshqardilar. SHarqiy hoqonlik Yettisuvda bo’lgan. Yozma manbalarda SHarqiy va G’arbiy Turk hoqonligini tashkil etishda qatnashgan turkiy urug’larning nomlari tilga olingan: Ashin, Arg’u, Az, Basmil, Izgil, O’g’uz, To’qqiz o’g’uz, Uch o’g’uz, O’n uyg’ur, O’tuz tatar qarluq, Qurdanta, Qimchoq,
32
Kitoy, Qirq az, Tordush, Tatabi, Dulu Nushub, To’qri (taharlar), Tolis, Turgan, Tupuri, Turk, Uyg’ur, Sir, Quriqan, Duba. 551 yilda hoqon Bumin davrida hoqonlik bir yirik davlatga birlashtirildi. Istemi davrida hoqonlikning chegarasi yanada kengayib, Markaziy Osiyo xududlari ham uning tarkibiga kirdi. Jumladan, Toshkent va uning atroflari, Qozog’iston, Yettisuv va Xorazmdan to Amudaryogacha yetib bordi. 563 yillarda hoqonlik eftalitlarni tor-mor etgach, uning chegaralari Eron bilan bevosita yaqinlashib qoldi. Bu hol Eron va Turon manfaatlarining to’knashuviga olib keldi.
Mustaxkamlash uchun savollar:
1.
Azil mezolitning ilk bosqichidir. 2.
Qo’shilish makoni Toshkent shaxridan topilgan. 3.
Obishir makoni Farg’ona vodiysidan topilgan. 4.
Qo’shilish makoni uchburchak shakldagi qurollar topilgan. 5.
Machay madaniyatidan qabr topilgan. 6.
Machaydan topilgan odamlar yevropoid irqiga mansub.
Download 333.64 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|