Tarixiy jarayonda jamiyatning madaniy va ma’naviy kadriyatlari Jamiyat va tarix falsafasi Reja

Tarixiy jarayon mazmuni va uning yo’nalishi muammosi. Tarixiy jarayon mazmuni va uning yo’nalishi muammosi tarix falsafasining muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Uning mohiyati kishilik jamiyati o’zgaradimi, agar o’zgarsa, bu o’zgarish qaysi yo’nalishda yuz beradi va mazkur o’zgarishlarni qanday davriylashtirish mumkin, degan savollarga javob topishdan iborat.
Mazkur muammo qadimgi dunyo mutafakkirlaridayoq qiziqish uyg’otgan. Antik faylasuflar chiziqli tarix falsafasining uch muhim yo’nalishi: progressiv, regressiv va siklli yo’nalishlarni farqlaganlar. Shuni qayd etish muhimki, bu yo’nalishlarning barchasi hozirgi vaqtda ham o’z izdoshlariga ega. Shu bilan bir qatorda, XIX asr oxiri – XX asr boshlarida tarixiy rivojlanishning nochiziq konsepsiyasi ham asoslangan. Bu yo’nalishlarni batafsilroq ko’rib chiqamiz.
Antik davr mutafakkirlarining aksariyati, shu jumladan Protagor va Demokrit jamiyatning rivojlanishi asosan yovvoyilikdan «oltin asr» sari yuksalib boruvchi yo’nalishda kechgan deb hisoblagan. Ularni progressiv yo’nalish asoschilari deb hisoblash mumkin. Boshqa mutafakkirlar (Gesiod, Seneka), aksincha, jamiyatning rivojlanishi regressiv yo’nalishga ega, ya’ni u «oltin asr»dan jamiyatning tanazzuli, axloqning buzilishi va hokazolar bilan tavsiflanuvchi «temir asr» sari rivojlanadi, degan fikrni ilgari surgan. Yana bir toifa faylasuflar (Platon, Aristotel, Polibiy) jamiyat yuksalib boruvchi yo’nalishda, lekin tutash doira bo’ylab harakatlanadi va har doim ortga, dastlabki bosqichga qaytadi, deb hisoblagan.
O’rta asrlar faylasuflari, tarix muayyan yo’nalishda rivojlanuvchi jarayon ekanligini rad etmagan holda, uning yo’nalishini Xudo belgilaydi, deb hisoblaganlar.
O’z asarlarida tarixning yo’nalishi, shuningdek tarixiy jarayonda yagonalik va rang-baranglikning o’zaro nisbati muammolarini ayniqsa to’la qamrab olgan dastlabki tadqiqotchilardan biri italyan faylasufi Jambattista Viko (1668-1744) bo’lgan. O’zining «Millatlar umumiy tabiati haqidagi yangi fan asoslari» deb nomlangan risolasida u jahon tarixining barcha xalqlar uchun yagona bo’lgan tarixiy aylanma harakat sifatidagi dunyoviy konsepsiyasini ilgari surgan. Viko fikriga ko’ra, barcha xalqlar o’z rivojlanishida bir xil bosqichlardan o’tadi (ibtidoiy varvarlik («xudolar asri»)dan feodalizm («qahramonlar asri») orqali demokratik respublika yoki konstitusiyaviy monarxiya («sivilizasiya asri») sari harakatlanadi). Har bir sikl mazkur jamiyatning umumiy inqirozi va parchalanishi bilan tugaydi. Sikl yakunlangach, rivojlanish jarayoni yangilanadi va ayni shu bosqichlardan, lekin yuqoriroq darajada o’tadi. Shunday qilib, Viko g’oyalari madaniyatlar va sivilizasiyalarning rivojlanishida sikllilik nazariyalari (Danilevskiy, Shpengler, Toynbi)ga asos bo’lgan.
Hozirgi zamon tarix falsafasida tarixiy jarayon mantig’i va yo’nalishini tushuntirishga nisbatan ikki asosiy yondashuv: formasion va sivilizasion yondashuvlar mavjud. Ularga batafsilroq to’xtalamiz.
Formasion yondashuv tarixni monistik, universalistik tushunishga asoslanadi. U jahon tarixini ijtimoiy-iqtisodiy formasiyalar olinma-ketin almashuvidan iborat yagona, chiziqli-hujumkor tabiiy-tarixiy jarayon sifatida talqin qiladi.
Ijtimoiy-iqtisodiy formasiyalar haqidagi ta’limotni Karl Marks o’zining «Kapital», «Siyosiy iqtisod tanqidiga doir» kabi asarlarida ilgari surgan. Marks nazariyasining mohiyatini uning bir qancha qoidalari orqali ifodalash mumkin:
1) ijtimoiy-iqtisodiy formasiya – sifat jihatidan aniq, yaxlit ijtimoiy tizim bo’lib, uning muhim elementi odamlarning hayot faoliyati jarayonida ular o’rtasida o’rnatiladigan moddiy (iqtisodiy), ma’naviy (mafkuraviy) va boshqa aloqalar va munosabatlardir. Moddiy va ma’naviy munosabatlarning o’zaro aloqasida moddiy munosabatlar yetakchi rol o’ynaydi. Ularning o’zagini ishlab chiqarish munosabatlari tashkil qiladi. Aynan ishlab chiqarish munosabatlari, ijtimoiy tizim faoliyatini belgilovchi asos hisoblanadi;
2) ijtimoiy-iqtisodiy formasiya turli mamlakatlarda ular rivojlanishining muayyan bosqichida ijtimoiy hayotga xos bo’lgan umumiy jihatlarni aks ettiradi. Kapitalizmni o’rganish va turli mamlakatlardagi moddiy va ma’naviy munosabatlarni taqqoslash jarayonida bu munosabatlarning ko’pgina tomonlari takrorlanishining va mazkur mamlakatlar ijtimoiy rivojlanishning bir bosqichi – kapitalistik bosqichda, degan xulosaga kelingan;
3) ijtimoiy-iqtisodiy formasiya jamiyat rivojlanishining muayyan bosqichidir. Ko’p sonli ijtimoiy aloqalar orasida ishlab chiqarish munosabatlarini farqlash, ularning bir necha turlari mavjudligini aniqlash imkonini ham bergan; turli ijtimoiy organizmlar bir xil ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishga ega bo’lishi ham, har xil ijtimoiy-iqtisodiy tuzilishga ega bo’lishi ham mumkinligi (ya’ni har xil tipdagi ishlab chiqarish munosabatlari) aniqlangan. Shunday qilib, ishlab chiqarish munosabatlarining har bir tipi rivojlanish bosqichi, tarixiy davrni, bu ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanishi va o’zgarishi esa jamiyat rivojlanishining mohiyatini belgilaydi, degan xulosaga kelingan.
Bu qoidalardan kelib chiqib, ijtimoiy-iqtisodiy formasiya – bu jamiyatning muayyan tarixiy tipi, ishlab chiqarishning muayyan usuliga asoslangan va ijtimoiy taraqqiyot bosqichi sifatida amal qiladigan yaxlit ijtimoiy tizim, degan to’xtamga kelish mumkin.
«Ijtimoiy-iqtisodiy formasiya» kategoriyasini asoslash tarixiy jarayonni davriylashtirish imkonini bergan. U jami formasiyalarning besh tipini farqlagan: ibtidoiy jamoa, quldorlik, feodalizm, kapitalizm, kommunizm. Jahon tarixiy jarayoni bir formasiyadan boshqa formasiyaga yuksalishdan iborat bo’lgan chiziqli jarayon sifatida tavsiflagan.
XIX asrda ishlab chiqilgan formasion yondashuv o’zini oqlamadi. Bunda tarixiy rivojlanish jarayonini tushuntirishga nisbatan Marksning yondashuvi emas, balki uni dogmaga aylantirish va mutlaqlashtirish shakllandi. Ayrim tadqiqotchilar formasion yondashuvni tahlil qilar ekanlar, uning quyidagi zaif jihatlarini qayd etadilar. Birinchidan, tarixning har qanday bosqichida jamiyat hayotini ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlargina belgilaydi, deb aytish o’rinli bo’lmaydi. Ikkinchidan, bir formasiyadan boshqa formasiyaga tabiiy yuksalish haqidagi monistik tasavvur inson erkinligiga, insoniyat rivojlanishining muqobil yo’llarini tanlashga o’rin qoldirmaydi. Uchinchidan, xalqlar, jamiyatlar, davlatlarning haqiqiy tarixi yuksalib boruvchi chiziq bo’ylab formasion rivojlanishning tor doirasiga sig’maydi. Mazkur yondashuv amalga tatbiq etilganda har bir xalq va sivilizasiyaning o’ziga xosligi va betakrorligi yo’qoladi, ular ayni holda kelajak barkamol jamiyatining sharti sifatidagina amal qiladi.
Shunday qilib, hozirgi davr sharoitida tarixiy jarayonni besh ijtimoiy-iqtisodiy formasiyadan iborat bo’lgan chiziqli sxema sifatida talqin qilishning bir yoqlamaligi ayniqsa bo’rtib namoyon bo’ladi. Jahon tarixiy jarayoni mazkur nazariy modeldan boyroq. Shu sababli ushbu talqinni tarixni tushunishga nisbatan o’zgacha, nochiziq yondashuv bilan to’ldirish talab etiladi. Sivilizasion yondashuv tarixiy jarayonni tushunishga nisbatan aynan shunday yondashuvdir.
Falsafani tushunishga nisbatan sivilizasion yondashuv XIX-XX asrlarda vujudga kelgan. U asosan ko’p sonli madaniyatlar va sivilizasiyalar mavjudligi, ularning lokalligi va har xilligi haqidagi g’oyani ilgari surishi bilan tavsiflanadi. Bu yerda ijtimoiy taraqqiyotning qat’iy bir chiziqli sxemasi rad etiladi.
Mazkur yondashuv asoschilaridan biri tabiatshunos olim Nikolay Danilevskiy (1822-1885) bo’lgan. U har biri alohida-alohida mavjud bo’lgan, faoliyatning to’rt muhim shakli yoki sivilizasiyalar «asosi» - diniy, madaniy, siyosiy, ijtimoiy-iqtisodiy asoslar orqali namoyon bo’luvchi madaniy-tarixiy tiplar (sivilizasiyalar) haqidagi konsepsiyani ilgari surgan. Madaniy-tarixiy tiplar, biologik organizmlar kabi, tashqi muhit va bir-biri bilan uzluksiz kurash jarayonida bo’ladi va vujudga kelish, voyaga yetish, qarish va halok bo’lish bosqichlaridan o’tadi. Jahon tarixining mazmunini Danilevskiy o’zining alohida qonunlariga binoan rivojlanuvchi xalqlar madaniy-tarixiy tiplarining o’z-o’zini namoyon etish xususiyatlarini aniqlashdan iborat deb bilgan. Danilevskiy madaniy-tarixiy tiplar rivojlanishining ayrim qonunlarini ta’riflagan: 1) bir tilda yoki o’xshash tillarda so’zlashuvchi xalqlar bir madaniy-tarixiy tipni tashkil etadi; 2) madaniy-tarixiy tip vujudga kelishi va rivojlanishi uchun muayyan siyosiy mustaqillik talab etiladi; 3) sivilizasiyaning muvaffaqiyatlari madaniy-tarixiy tipning turli elementlariga bog’liq bo’ladi; 4) sivilizasiyaning shakllanish jarayoni uzoq davom etadi, ularning ravnaq topish davri esa qisqadir; 5) sivilizasiyalar alohida va berk sharoitda rivojlanadi, lekin bu ular bir-biriga ta’sir ko’rsatmaydi, degan ma’noni anglatmaydi.
Danilevskiyning qarashlarini nemis mutafakkiri Osvald Shpengler (1880-1936) rivojlantirgan. U ham ijtimoiy taraqqiyotning bir chiziqli yevroposentristik sxemasiga tanqidiy yondashgan. Shpengler falsafasida madaniyat asosiy kategoriya hisoblanadi. Faylasuf madaniyat deganda o’ziga o’xshash boshqa «organizmlar»dan ajralib turadigan alohida «organizm»ni tushungan. Bundan yagona umuminsoniy madaniyat yo’q va bo’lishi mumkin emas degan xulosa kelib chiqqan. Shu sababli Shpengler jahon tarixining yaxlitligi va yagonaligini, unda «o’zgarmas va umumiy» jihatlar mavjudligini rad etgan. U insoniyat tarixida sakkiz madaniyat: Misr, Hind, Bobil, Xitoy, Yunon-rim, Sharq, G’arbiy Yevropa va Mayya madaniyatlarini farqlagan. Shpengler fikriga ko’ra, har bir madaniy organizm ma’lum hayot muddati (taxminan ming yil) mobaynida mavjud bo’ladi, shundan so’ng u sivilizasiyaga aylanadi va halok bo’ladi. Har bir madaniyat o’z teran mazmuniga ega bo’ladi va tarixiy jarayonda bir xil ahamiyat kasb etadi. Shpengler tarixning mazmuni madaniyatlar taqdiri, ruhi va tilini anglab yetishdan iborat, deb hisoblaydi.
Lokal sivilizasiyalar nazariyasining yana bir tarafdori ingliz tarixchisi va sosiologi Arnold Toynbi (1889-1975)dir. U Danilevskiy va Shpenglerning tarixning siklliligi haqidagi fikr-mulohazalarini rivojlantirib, uni ayrim, o’ziga xos va nisbatan berk sivilizasiyalar tarixlarining yig’indisi sifatida tushungan (dastlab u 23 sivilizasiyani farqlagan, keyinchalik esa ularni 13 tagacha qisqartirgan). Toynbi sivilizasiyalarga «evolyusion tipdagi faol tuzilmalar» sifatida yondashib, har bir sivilizasiyada tarixiy mavjudlikning asosiy bosqichlari: vujudga kelish, rivojlanish, tanazzulga uchrash va zavol topishni farqlagan. Bu asosiy bosqichlardan o’tgach, sivilizasiya, odatda, halok bo’ladi va uning o’rnini boshqa sivilizasiya egallaydi.
Toynbi bu sivilizasiyalarda oldinma-ketin yuz beruvchi ijtimoiy jarayonlarni o’xshash deb hisoblab, shunga asoslangan holda yaqin kelajakda dunyo miqyosida yuz beradigan voqyealarni bashorat qilish imkonini beruvchi ijtimoiy rivojlanish takroriyligining ayrim formal empirik qonunlarini keltirib chiqarishga harakat qilgan. U jahon tarixining mazmuni diniy evolyusiya hamda insoniyatning ma’naviy jihatdan kamol topishi bilan belgilanadi, deb hisoblagan.
Shunday qilib, sivilizasion yondashuv nuqtai nazaridan tarixiy jarayon hujumkor xususiyati «yuqori - quyi» ko’rsatkichlari bilan emas, balki har bir sivilizasiya o’z rivojlanish va o’z taqdirini o’zi belgilash jarayonida insoniyat filogenetik yo’lining barcha asosiy bosqichlaridan o’tishi va o’z tarixi va betakror individualligiga ega bo’lgan noyob ijtimoiy tuzilma sifatida qaralishi bilan belgilanadigan izchil nochiziq jarayon sifatida namoyon bo’ladi.
Formasion va sivilizasion yondashuvlarni taqqoslash quyidagi xulosalarga kelish imkonini beradi: 1) formasion yondashuv tahlil jarayonida butun jamiyatni qamrab olishga harakat qiladi va asosiy e’tiborni uning dinamikasiga qaratadi; sivilizasion yondashuv esa jamiyatning bir qismini (ayrim sivilizasiyani) o’rganadi, jamiyatni esa statik deb e’tirof etadi; 2) formasion yondashuv jamiyat hayotining iqtisodiy omillariga alohida e’tibor beradi; sivilizasion yondashuv asosiy e’tiborni ma’naviy omillarga qaratadi.
Tarix falsafasi rivojlanishining hozirgi bosqichida tarixning shunday bir talqini vujudga keladiki, unda mualliflar bu muqobil yondashuvlarning ijobiy g’oyalaridan foydalanishga va ularning kamchiliklari o’rnini to’ldirishga harakat qiladilar. Mazkur yondashuv monadaga doir yondashuv degan nom olgan.
Monadaga doir yondashuvning o’ziga xos jihati shundan iboratki, u jahon tarixiy jarayoniga ko’p sonli tarixiy individlar (sosiumlar)dan iborat bo’lgan yaxlitlik sifatida qaraydi. Bunda monadaga doir yondashuvning formasion elementi tarixiy rivojlanishning ayni bir bosqichini boshdan kechirayotgan turli mamlakatlar uchun umumiy bo’lgan jihatlarga, sivilizasion element esa ijtimoiy organizmlarning xususiyatlariga, ularning betakrorligiga e’tiborni qaratadi. Shunday qilib, monadaga doir yondashuv doirasida formasion yondashuvning umumlashtiruvchi imkoniyatlari va sivilizasion yondashuvning individuallashtiruvchi imkoniyatlari ularni qarama-qarshi qo’yish asosida emas, balki ularning yagonaligi va bir-birini to’ldirishini tan olish asosida hisobga olinadi va ro’yobga chiqariladi.
Yuqorida qayd etib o’tilganidek, tarixning mazmuni muammosi tarix falsafasining aksariyat yo’nalishlarida ko’zga ko’rinadigan o’rinni egallaydi. Ayni vaqtda shunday konsepsiyalar ham paydo bo’lganki, ularda tarixning mazmuni muammosi markaziy muammo hisoblanadi. Bu konsepsiyalarning mohiyatiga qisqacha to’xtalib o’tamiz.
Taniqli nemis faylasufi Karl Yaspers (1883-1969) yaratgan nazariyaga muvofiq, tarixning mazmuni tarixning chegarasidan tashqarida yotadi. Tarixning mazmuni va negizi butun insoniyat uchun umumiy bo’lgan e’tiqod bilan belgilanadi. Mazkur e’tiqod insoniyat vakillarini bir-biridan ajratmaydi, balki jipslashtiradi. Insoniyatga bunday e’tiqodni biron-bir jahon dini yoki milliy din taklif qilolmaydi.
Yaspers jahon tarixining «vaqt o’qi» amal qilgan davrda vujudga kelgan falsafiy e’tiqodgina insoniyat uchun umumiy e’tiqodga aylanishi mumkin, deb hisoblagan. Faylasuf qadimgi yunon faylasuflari, yahudiy xalqining payg’ambarlari, Eronda zardushtiylik dinining, Xitoyda – konfusiychilik va daochilikning, Hindistonda – buddizm va jaynizmning asoschilari bir vaqtda ijod qilgan miloddan avvalgi 800 va 200 yillar oralig’idagi davrni tarixning universal mazmunini namoyon etgan «vaqt o’qi» davri deb hisoblashni taklif qilgan. Mazkur davrda majusiylik o’rnini egallagan jahon dinlari paydo bo’lgan va mifologik dunyoqarash o’rnida falsafiy tafakkur vujudga kelgan; jahonda deyarli bir vaqtda ichdan o’zaro mushtarak bo’lgan bir nechta qudratli ma’naviy markazlar paydo bo’lgan. «Vaqt o’qi» davri insonga o’zini inson sifatida his qilishga yordam bergan, uning ma’naviyatini uyg’otgan, uni madaniyat va axloq asoslari bilan oshno etgan, uning oldiga insonning mavjudligi va hayotning mazmuni haqidagi masalalarni qo’ygan. Yaspers fikriga ko’ra, inson o’z-o’zini anglab yetishi, inson ma’naviyatining uyg’onishi shu vaqtgacha o’zaro bog’lanmagan lokal madaniyatlarga bo’lingan insoniyat umumiy tarixining ibtidosiga aylangan. Shundan beri insoniyat umumiy taqdir va yagona e’tiqod bilan bog’langan. Aks holda uning tarixi halokat bilan tugashi mumkin. Yaspers ta’limotiga ko’ra, odamlarni umumiy ma’naviy asoslarda birlashtirish, ular o’zaro til topishini ta’minlashda kommunikasiya ulkan rol o’ynaydi, shu bois uning tarix falsafasi ba’zan kommunikativ tarix falsafasi deb ham ataladi.
Tarixiy jarayon mazmuni va uning yo’nalishi muammosi bilan amerikalik faylasuf Frensis Fukuyama ham shug’ullangan. U o’zi yaratgan «tarixning intihosi» nazariyasini taklif qilgan. «Tarixning intihosi»ni u shunda ko’rganki, insoniyat oxir-oqibatda jamiyat va davlatning optimal shaklini albatta topadi. Fukuyama liberal g’oyalar va qarashlarni umuminsoniy ideal sifatida e’tirof etgan, ularning negizida insonning barcha ehtiyojlari qondirilishi va jamiyatdagi asosiy ziddiyatlar hal qilinishi lozim, deb hisoblagan. Uning fikricha, liberalizm jamiyatni tashkil etishning oqilona shakli sifatida, o’z muqobiliga ega emas, shu sababli insoniyat oldida bu mafkurani boshqa mamlakatlarga yoyish va shu tariqa umuminsoniy davlat – siyosiy jabhada liberal demokratiyani yaratishdan boshqa yo’l yo’q. Insoniyat tarixining mazmunini Fukuyama ana shunda ko’rgan.
Tarixning mazmunini tavsiflashga nisbatan boshqacha yondashuvlar ham mavjud. Masalan, ayrim faylasuflar tarix har qanday mazmundan xoli, odamlar uchun jumboq deb hisoblaganlar va insoniyat kelajagiga pessimistik baho berganlar (Artur Shopengauer, Yakov Burgxardt). Ba’zi bir mutafakkirlar tarix voqyealarning oqilona tushuntirish mumkin bo’lmagan irrasional oqimidir, deb hisoblaganlar (Fridrix Nisshe, Eduard Gartman).
Tarix falsafasida tarixiy taraqqiyot g’oyasi ham muhim o’rin egallaydi.
Taraqqiyot rivojlanish jarayonining quyidan yuksakka, noraso holatdan barkamol holatga o’tish bilan tavsiflanuvchi yo’nalishini anglatadi. Taraqqiyot haqida jamiyatga tatbiqan (bu holda ijtimoiy taraqqiyotni nazarda tutiladi) va uning ayrim elementlariga, jamiyatning tuzilishi yoki boshqa parametrlariga tatbiqan (bu holda fan-texnika taraqqiyotini, ma’naviy sohadagi, ta’lim, sog’liqni saqlash, atrof muhitni muhofaza qilish sohasidagi taraqqiyot nazarda tutiladi) so’z yuritish mumkin. Taraqqiyotning asosiy konsepsiyalarini biz yuqorida ko’rib chiqdik. Bu yerda shuni qayd etish muhimki, taraqqiyot o’z mohiyatiga ko’ra ziddiyatlidir, chunki uning teskari tomoni regress, ya’ni oliydan tubanga, barkamol holatdan noraso holatga o’tishdir. Insoniyat biror narsani qo’lga kiritar ekan, muqarrar tarzda nimanidir yo’qotadi. Shu sababli insoniyatning taraqqiyot yoki regress yo’lidagi harakati haqida faqat umumiy ma’noda so’z yuritish mumkin.
Jamiyat tarixini tahlil qilar ekanmiz, shuni qayd etishimiz mumkinki, hozirgi davrgacha u asosan taraqqiyot yo’lidan harakatlangan va bu fikrga hozirgi tarix faylasuflarining ko’pchiligi qo’shiladi. Ammo ijtimoiy taraqqiyot g’oyasiga hamma olimlar ham ishonavermaydi, ayrimlar hatto taraqqiyotning rivojlanishga shikastli ta’siri haqida so’z yuritadi. Masalan, Aurelio Pechchei taraqqiyot xavfli jarayon ekanligini isbotlashga harakat qiladi. Uning fikricha, bu anarxik jarayonni sirtdan turib tartibga solish mumkin emas va u Yer yuzida hayotning rivojlanishi uchun shikastli oqibatlar kelib chiqishi mumkinligiga e’tibor bermay, jamiyat ehtiyojlari bilan biron-bir real aloqasiz olg’a yangi qadamlar tashlashda davom etadi. Bu fikrga Elvin Toffler (1928 yilda tug’ilgan) ham qo’shiladi. U taraqqiyot jamiyat va davlat institutlarini vayron qiluvchi, qadriyatlarni o’zgartiruvchi va bizning hayot ildizlarimizga putur yetkazuvchi o’zgarishlar oqimini olib kelishi haqida ogohlantiradi.
Taraqqiyot mezonlarini aniqlash ijtimoiy taraqqiyot nazariyasining bahsli masalasi hisoblanadi. XVII asr mutafakkirlari inson aqlini taraqqiyot mezoni deb hisoblaganlar. Keyinchalik ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarining rivojlanish darajasi shunday mezon sifatida e’tirof etilgan. Hozirgi vaqtda taraqqiyotning asosiy mezonlari sifatida ko’pincha ijtimoiy-siyosiy, mafkuraviy, gumanistik va boshqa mezonlar qayd etiladi. Bu mezonlar yordamida u yoki bu ijtimoiy tizimlar, siyosiy rejimlar, ijtimoiy harakatlarning progressivlik darajasini aniqlash mumkin.
Ammo yuqorida zikr etilgan mezonlarning barchasi ijtimoiy hayotning ayrim tomonlarinigina tavsiflaydi va butun jamiyat taraqqiyoti haqida to’liq tasavvur hosil qilish imkonini bermaydi. Jamiyatning insonparvarlashuvi darajasini, shaxsning undagi o’rnini, uning ma’naviy va ijtimoiy erkinlik darajasini, moddiy va ma’naviy ehtiyojlari qondirilishining sifatini jamiyat rivojlanishining umumiy yoki umumfalsafiy mezoni deb hisoblash mumkin bo’lsa kerak. Bu mezon mazkur jamiyatda inson kamol topish uchun imkoniyatlarga qay darajada ega ekanligini ko’rsatadi. Mazkur mezon nuqtai nazaridan har bir jamiyatning progressivlik darajasi u shaxs huquqlari va erkinliklari doirasini qay darajada kengaytirgani, o’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishi, ehtiyojlarini rivojlantirishi va ularni qondirishi uchun qanday shart-sharoitlar yaratgani bilan belgilanadi.
Insoniyat azal-azaldan jamoa bo’lib yashaydi. Yer sayyorasi uning abadiy makoni, umumiy Vatanidir. Quyosh tizimidagi ana shu mitti sayyorada yashayotgan odamlar oilasini jamiyat deb atash odat tusiga kirgan. Demak, umumbashariy ma’noda jamiyat odamzodning umri, hayoti o’tgan hamma davri, joy va hududi bilan bog’liq barcha o’zgarish va jarayonlarni ifoda etadi. Shu bilan birga, biror davlat xududidagi odamlar hayoti, sivilizasiyaning muayyan davrlaridagi turmushga nisbatan ham ushbu tushuncha qo’llanadi. Har qanday holda ham, u umumiy tushuncha bo’lib, ayrim odam va alohida shaxs jamiyat a’zosi deb ataladi.

Tilimizdagi jam, jamoat va jamiyat degan so’zlar bor. Barchasining o’zaro yig’ilgan, to’plangan degan ma’noni bildiruvchi jam iborasidir. Masalan: jamoat jam. Odamlar jam bo’lishdi. Jami – o’n nafar. Shuningdek, jam so’zi qo’shuv ma’nosida ham ishlatiladi. Jamoa iborasi biror mahalla yoki qishloq aholisini, biror muassasa, tashkilot yoki korxona ahlini bildiradi, ya’ni bir joyning bir guruh kishilari deganidir.

Jamoa atamasi ma’nosi jihatidan jamoatdan farqlanadi. Jamoatda turli qarashdagi kishilar bo’lsa, jamoada esa bir maqsad, bir xil manfaat yo’lida jam bo’lgan kishilar tushuniladi. Masalan, jamoat deganda bir masjidda namoz o’quvchi hammahalla, hamqishloq kishilar nazarda tutiladi. Jamoat so’zining jamoatchilik, adabiy jamoatchilik, talabalar jamoatchiligi va hokazo.
Jamiyat insoniyat tarixiy taraqqiyotining ma’lum bosqichida shakklanadigan ijtimoiy munosabatlar majmuidir. Ijtimoiy munosabatlar ichida eng asosiysi, siyosiy va huquqiy ustqurma uchun haqiqiy bazis bo’ladigan, ijtimoiy ong shakllarini belgilaydigan munosabatlar – iqtisodiy munosabatlardir. To’g’ri, jamiyat taraqqiyoti tabiiy-tarixiy, qonuniy taraqqiyotdir.⁹
Jamiyat ijtimoiy mehnat taqsimoti asosida shuurga-ongga til va nutqqa ega bo’lgan, bir-birlarining ijtimoiy yordami, ko’magiga ehtiyoj sezuvchi insonlar ijtimoiy uyushmasining eng umumiy ilmiy-falsafiy atamasidir.
Jamiyat – tabiatning bir qismi, ya’ni ijtimoiy borliqg’ bo’lib, odamlar uyushmasining maxsus shakli ,kishilar o’rtasida amal qiladigan juda ko’plab munosabatlar yig’indisi, degan turlicha ta’riflar ham bor. Jamiyat muttasil ravishda rivojlanuvchi takomillashib boruvchi murakkab tizimdir. Har bir yangi davrda jamiyat mohiyatini bilish zarurati vujudga keldadi. Milliy mustaqillik tufayli jamiyat mohiyatini yangicha idrok etish ehtiyoji paydo bo’ldi. Prezident Islom Karimovning qator asarlarida jamiyat mohiyatini yangicha tushunishning uslubiy asoslari yaratildi. Jamiyat moddiy va ma’naviy omillar birligidan iborat. Hozirga qadar adabiyotlarda moddiy va ma’naviy hayot bir-biridan keskin farqlanar edi. Holbuki, jamiyatning tub mohiyati uni tashkil etuvchi inson mohiyati bilan uzviy bog’liq. Xuddi inson tanasini uning ruhidan ajratib bo’lmagani singari, jamiyatning moddiy va ma’naviy jihatlarini ham bir-biridan ajratish va ularning birini ikkinchisidan ustun qo’yish mantiqqa ziddir. Insonning moddiy ehtiyojlari oziq-ovqatlar, kiyim-kechak, uy-joy, transport vositalari, o’zini himoyalash, zurriyot qoldirish kabilardan iboratdir. Ma’naviy ehtiyojlarga olamni bilish, o’zlini angalsh, dunyoqarash, donishmandlikka intilish, bilim, san’at, g’oya, mafkura, go’zallik bilan, ma’naviy kamolot yo’lidagi intilishlar kiradi. Insonning asl mohiyati moddiy ehtiyojlarni madaniy shakllarda qondirishida yaqqol namoyon bo’ladi. Inson aqlli mavjudot sifatida moddiy ehtiyojlarini madaniy shakllarda qondirish uchun tabiat va jamiyat mohiyatini bilishga, moddiy va ma’naviy olamni uyg’unlashtirishga, tabiat va jamiyatni o’z maqsadlariga mos ravishda o’zgartirishga harakat qiladi. Ilm – fan va texnika insonning ma’naviy va moddiy ehtiyojlarini qondirish quroli, muhim vositasi bo’lib xizmat qiladi. Inson yuksak ma’naviyat tufayligina o’z ehtiyojlarini madaniy shakllarda oqilona va to’liqona qondirish imkoniga ega bo’ladi.
Mamlakatimizda ma’naviyat masalalariga alohida e’tibor berilayotganining sababi ham ana shunda. Jamiyatning moddiy va ma’naviy hayoti kishilarning moddiy va ma’naviy ehtiyojlari bilan uzviy bog’liq holda vujudga keldi.
Jamiyat ham makro va mikro jismlar kabi o’z-o’zini tashkillovchi va boshqaruvchi tizimdir. Binobarin, bu tizim muayyan qonunlar asosida mavjud bo’ladi va takomillashib boradi.
Ikki jins yakkanikohlikka asoslangan oila shaklida yashashga o’tishi, urug’, qabila, elat (xalq, millatlarning vujudga kelishi va shu birliklarda o’z moddiy va ma’naviy ehtiyojlarini qondirishlari qonuniy jarayonlardir. Jamiyat taraqqiyotining muayyan bosqichida davlatlarning kelib chiqishi, mulkiy munosabatlar, ishlab chiqarish munosabatlari, har bir jamiyatning o’z bazis va ustqurmasi bo’lishi, bozor iqtisodi munosabatlari, (bularning iqtisod nazariyasi va sosiologiya fanlari batafsil o’rganadi) – ana shu ijtimoiy hodisalar albatta ijtimoiy qonunlar ta’sirida tarixan o’z-o’zidan shakllangan.
Jamiyat qonunlarining amal qilishi odamlar va ular uyushmalarining ongli faoliyati bilan bog’lanib ketadi. Jamiyat qonunlarini ham eng umumiy, umumiy va xususiy (juz’iy) qonunlar tipologiyasiga ajratish mumkin. Falsafa qonunlar va kategoriyalarida o’z ifodasini topgan o’zaro aloqadorliklar, bog’lanishlar ijtimoiy hayotda ham namoyon bo’ladi. Binobarin, bu eng umumiy qonunlar, kategoriyalar, tamoyillarni bilish jamiyatni ilmiy boshqarish imkoniyatini tug’diradi. Insoniyat tarixiy takomilida, sosial, ealtlar, millatlar hayotida o’xshash shart-sharoitlarda birdek amal qiladigan qonunlarni umumiy qonunlar deb atash mumkin. Masalan, moddiy ishlab chiqarish bilan ma’naviy boyliklar yaratish o’rtasidagi mutanosiblik qonuni bozor munosabatlarining ikki tomni o’rtasidagi yoki ehtiyojlar bilan manfaatlar o’rtasidagi munosabatlarni anglatadi.
Muayyan jamiyat taraqqiyoti va tanazzulining aniq bir bosqichlari, holati to’g’risida ravshan tasavvurga ega bo’lish uchun xususiy (juz’iy) ijtimoiy qonunlarni ham anglab olish zarur. Bunday qonunlarning amal qilish darajasi malum bir makon va zamonda cheklanganligi va ular jamiyat taraqqiyotining faqat ayrim bosqichlarigagina xos aloqadorliklarni ifodasi bilan farqlanadi. Masalan, sobiq Sho’rolar davrida amal qilgan planli proporsional deb atalgan qonunning harakati yo’li shu davlat tugashi bilan to’sib qo’yildi. Yoki talab va taklif o’rtasidagi mutanosiblik qonuni, raqobatga asoslangan munosabatlar kabi umumiy qonunlar O’zbekiston sharoitida o’ziga xos, betakror amal qilishi u qonunlarga xususiylik baxsh etadi. Prezident Islom Karimov asos solgan O’zbekistonda bozor iqtisodiga o’tishning besh tamoyili barcha qonunlarning amal qilishiga o’ziga xoslik baxsh etadi. Umuman olganda, eng umumiy, umumiy, xususiy qonunlar bir-biri bilan dialektik aloqadorlikda bo’lib, ular bir-birini ham iqror qiladi, ham istisno etadi.¹⁰
Falsafiy tafakkur tarixida jamiyatning mohiyati va rivojlanishiga oid turli nazariyalar mavjud. Bizlarga ma’lumki, jamiyat hayotidagi qarashlar juda qadimgi davrlardayoq maydonga kelgan qadimgi Markaziy Osiyoda zardushtiylik dinining muqaddas kitobi «Avesto» da, Mazdakning qarashlarida mu’tadil jamiyatni barpo etishni olg’a surgan, shunday jamiyatdagi davlat ideal davlat deb ta’kidlangan. Qadimgi turk mifologiyasida ham adolatli, faravon jamiyat va davlat haqida e’tiborga sazavor qarashlar mavjud. Qadimgi yunon faylasufi Aflotun takomillashgan kishilik jamiyatini, ideal davlatni barpo qilish, lozim deb hisoblagan. Markaziy Osiyodan yetishib chiqqan Abu Nasr Forobiy o’zining «Fozil odamlar shahri» asarida jamiyatning vujudga kelishi, maqsadi va vazifalari haqida ta’limot yaratgan. Abu Rayxon Beruniy, Abu Ali Ibn Sino kabi mutafakkirlar kishilik jamiyati paydo bo’lishi sabablarini insonning boshqa mavjudotlarga nisbatan ojizligi birdamlik hissining rivojlanganligi bilan izohlaganlar.
Falsafiy tafakkur tarixida jamiyatning mohiyati va rivojlanishiga oid turli nazariyalar mavjud. Xususan, nemis faylasufi I.Kant jamiyatning vujudga kelishini axloqning shakllanishi bilan izohlagan. G.Gegel esa jamiyatning shakllanishi va rivojlanishi sabablarini mutlaq ruhning rivojlanishi bilan, L.Feserbax din bilan bog’langan, ijtimoiy taraqqiyot sabablarini diniy ong taraqqiyotidan izlagan. Fransuz mutafakkiri O.Kant jamiyatning rivojlanish sabablarini insoniyat ma’naviy taraqqiyotining uch bosqichi (geologiya, metafizik, pozitiv bosqichlar) bilan izohlagan. K.Markas jamiyatning rivojlanish sabablarini sinfiy kurash va inqilobiy o’zgarishlar bilan bog’lagan, barcha ijtimoiy hodisa va jarayonlarni sinfiy nuqtai nazardan tushuntirgan. Ijtimoiy ziddiyatlarni sun’iy ravishda mutlaqlashtirgan va ziddiyatlarni hal etishning asosiy usuli sifatida ijtimoiy inqilobni amalga oshirishni, mulkdorlar sinfini tugatishni taklif etgan. Ijtimoiy amaliyot bunday nazariyaning bir yoqlama ekanini ko’rsatadi.
Jamiyat taraqqiyoti ko’p bosqichli jarayon ekani to’g’risidagi qarashlar AQSh faylasufi O.Toffler tomonidan ilgari surilgan. Bunday qarashga ko’ra, jamiyatlar taraqqiyotiga binoan agrar jamiyat, industrial jamiyat, postindustrial jamiyatga ajratilgan. Adabiyotlarda jamiyat taraqqiyoti borasida sivilizasiyali yondashuv g’oyasi ilgari surilmoqda. Bunday yondashuvga ko’ra, har bir xalq o’zining betakror, noyob, o’ziga xos va o’ziga mos turmush tarzini saqlab qolgan holda, boshqa xalqlar tajribalaridan ijodiy foydalanish orqali ijtimoiy taraqqiyotning o’ziga xos modelini yaratadi.
Jamiyat hayotiga barqarorlik va beqarorlik ham xos. Har bir inson o’z oldiga qo’ygan maqsadlariga erishish uchun osoyishtalik va tinchlikka muhtoj bo’lgani kabi jamiyat ham o’z oldiga qo’ygan vazifalarni ado etishi uchun ijtimoiy-siyosiy barqarorlikka ehtiyoj sezadi. Barqarorlik – jamiyat taraqqiyotining tadrijiy rivojlanishi, ijtimoiy tizimning muayyan darajadagi bir tekis faoliyat ko’rsatish imkoniyatidir. U turg’unlik tushunchasidan keskin farqlanadi. Ijtimoiy-siyosiy turg’unlik tushunchasi jamiyatdagi mavjud siyosiy, ma’naviy tizimning tanazzuli alomatidir.
Jamiyatda barqarorlik beqarorlik bilan, inqiroz gullab-yashnash bilan almashib turishi ham mumkin. Jamiyatning ma’naviy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy sohalarida muayyan yutuqlarga erishilgach,ijtimoiy imkoniyatlar ro’yobga chiqarilib bo’lgach bundan keyingi taraqqiyoti yo’lida yangi muammolar tug’iladi va ularni hal etish vazifasi paydo bo’ladi.
Beqarorlik ichki va tashqi jarayon va tahdidlar natijasida vujudga keladi. Beqarorlik bir ijtimoiy-siyosiy tuzumdan boshqa ijtimoiy-siyosiy tuzumga o’tish davrida keskinlashish mumkin. Jamiyat beqarorlikning izdan chiqishi kishilar psixologiyasidagi salbiy o’zgarishlarda, qonunlarning ishlamasligida, ijtimoiy burchning ado etilmasligida, ijtimoiy ideallarning yo’qolishida, g’oya va mafkuraga loqaydlikning kuchayishida, turli jinoiy guruhlarning paydo bo’lishida, ijtimoiy adolat mezonlarining buzulishida, davlat idoralarining aholini boshqarish qobiliyati kuchsizlanishida, turli ziddiyatlarning keskinlashuvida o’z ifodasini topadi.