Tarixiy jarayonlarni yoritishda va o’lkashunoslikni o`rganishda arxiv xujjatlarining o’rni

MAVZU: TARIXIY TADQIQOT ISHNING VAZIFALARI VA UNI TASHKIL ETISH


REJA:

1. 
   Tarix fanida ilmiy tadqiqotlar.
   
2. 
   Tarixiy tadqiqot usullari.
   
3. 
   Statistik ko'rsatkich, statistik xususiyat.
   

Tarixiy bilimlarni rivojlantirishning zamonaviy tendentsiyalari globallashayotgan dunyo muammolarini, insoniyat jamoalarining yangi yaxlitligini ularning birligi va xilma-xilligida anglash mezonlari va asoslarini izlashda uchraydi. Uslubiy tadqiqotlar inson faoliyatining informatsion mohiyatini, jamiyatlarning ajralmas mulki sifatida izchillikni va umuman tarixiy jarayonni asoslashda, taraqqiyot hodisalari va tarixdagi qonuniyatlar haqidagi yangi tushunchani amalga oshirishda namoyon bo'ladi. Hozirgi zamon milliy tarixshunosligidagi tarixiy bilimlarning ilmiy xarakteri mezonlarini asoslash O.M.ni targ'ib qilishda o'zining eng yorqin timsolini topdi. va A.N. Medushevskiy zamonaviy kognitiv-axborot nazariyasi gumanitar bilimlar 1. Ularning tarix masalasini qat'iy fan sifatida qo'yishi so'nggi o'n yillikda kasbiy jamoatchilikning rivojlanishini belgilaydigan tarixiy tadqiqotlarning asoslangan natijalariga erishishga qaratilgan ilmiy usullar, uslublar va vositalarni jadal izlash bilan bir vaqtga to'g'ri keldi. Ushbu turdagi ilmiy va uslubiy ishlanmalarning mujassam variantlaridan biri bu L.N. Mazur "Tarixiy tadqiqot usullari".
Bu tarixchining uslubiy vositalari muammosini har tomonlama rivojlantirishning asl nusxasi. Kitobning tuzilishi juda oqilona ko'rinadi: tarixiy tadqiqotlarning muhim muammolarini ko'rib chiqishdan boshlab, uning xususiyatlari, tabiati, usuli, muallif tarixiy ma'lumotlarni to'plash, tizimlashtirish va keyin tahlil qilish usullari va usullarini ochib berishga kirishadi, bu usullarning tarixiy tadqiqotlarning har xil turlari va bosqichlarining sifat xususiyatlari bilan bog'liqligini ko'rsatib beradi. Muallif o'z ishida rus tarixiy manbashunoslik va metodika maktablarining yutuqlarini, birinchi navbatda, biz ko'rib turganimizdek, akademik I.D. Kovalchenko, tarixiy manbalardan, birinchi navbatda ommaviy manbalardan ma'lumotlarni olish, qayta ishlash va tahlil qilish muammolariga o'ziga xos e'tibor bilan.
Mazur ijodida uslub nazariyasi va tarixdagi ilmiy metodlar muammosining rivojlanishi muhim o'rin tutadi. Muallif uni hal qilishda turli xil yondashuvlarni namoyish etadi, tarixiy metodlarning mohiyati, ularning turlari va tizimlarini anglashda zamonaviy tarixshunoslikning yutuqlariga baho beradi, tarixiy tadqiqotlarda qo'llanilgan ilmiy metodlarning umumiyligini tasniflaydi. Muallif tarixchi tomonidan o'z faoliyatida amalga oshirilgan axborot vazifalarini va ushbu vazifalarga mos keladigan tadqiqot amaliyotlarini farqlash asosida aniqlangan usullarning maxsus tasnifini ajratib ko'rsatishi bejiz emas edi. Axborotni yig'ish va ro'yxatdan o'tkazish usullari, uni tizimlashtirish va buyurtma qilish usullari hamda tahlil va sintez usullarini o'z ichiga olgan ushbu tasnif asosan kitobning tuzilishini, mantig'ini va qiymatini belgilaydi. Muallif ushbu usullarning umumiyligini tarixiy tadqiqot usuli deb biladi.
Mazurning ushbu muammoni hal qilishdagi hissasi - bu uning barcha bosqichlarida yondashuvlar va vositalarni, shuningdek, mehnatning aniq ilmiy vazifalarini amalga oshirishga qaratilgan qo'shimcha usullar to'g'risidagi qoidalarni belgilovchi mavzuning o'ziga xos xususiyatlari va o'rganish maqsadi bilan bog'liq bo'lgan asosiy usul g'oyasini asoslashdir. Muallifning "asosiy usul" ni talqin qilishida, mening fikrimcha, metodologiyani ekspansiv talqini, tadqiqotga umumiy yondoshish, uni o'tkazish usuli, nafaqat qoidalar va protseduralar to'plami, balki ularni qo'yadigan muammoni hal qilish usullari va tamoyillari ham mavjud. Bunday holda, menimcha, "ilmiy uslub nazariy jihatdan asoslangan me'yoriy bilim vositasi" ekanligini ta'kidlagan Kovalchenko tomonidan o'rnatilgan an'analarning ta'siri ko'rinadi.
Ilmiy adabiyotlarda mavjud bo'lgan tarixiy tadqiqotlarning asosiy (an'anaviy) usullarining tasniflarini baholash, Mazur qo'shimchalari va ularning tarkibiga oydinlik kiritadi, asoslaydi o'ziga xosligi, maqsadga muvofiqligi va ko'lami (387-486 betlar). Ushbu usullarga tarixiy-tizimli, tarixiy-tipologik, tasniflash, tarixiy-dinamik, tarixiy-qiyosiy (taqqoslash), tarixiy-genetik tahlil turlari kiradi. Har ikkala holatda ham muallif ularni qo'llashning uslubiy jihatlariga, ular etarli bo'lgan tadqiqot turlariga e'tibor qaratadi, ulardan to'g'ri va noto'g'ri foydalanish misollarini keltiradi.
Yangi bilimlarni olishga qaratilgan nazariy va empirik protseduralar tizimi sifatida belgilangan tarixiy tadqiqotlar mantig'ini hisobga olgan holda, muallif uning umumiy va o'zgaruvchan elementlarini, yuzaga kelishi mumkin bo'lgan xususiyatlarini aniqlaydi. Mazur tarixiy asarning eng maqbul varianti sifatida analitik va tavsifiy tadqiqot rejasini birlashtirish maqsadga muvofiqligiga e'tibor berib, nazariy va aniq tarixiy tadqiqotlarni, tahliliy va tavsifiy asarlarni ajratib ko'rsatmoqda. Nazariy va tavsifiy asarlarga bo'linish hali ham ma'lum darajada sun'iy bo'lib tuyuladi. Printsipial jihatdan mutlaqo nazariy tarixiy tadqiqotlar bo'lishi mumkin emas, chunki tarix empirik fan bo'lganligi sababli, tarixiy tadqiqotlar predmeti o'ziga xos manba bazasiga ega va har bir asarning xulosalari ushbu empirik asosga asoslangan bo'lishi kerak, har doim ma'lum kosmik va xronologik doiralar bilan cheklangan bo'lishi kerak. Yana bir narsa - tarixchilar tomonidan o'z mavzusiga yangi nuqtai nazardan qarashga imkon beradigan va boshqa nazariy ufq, fanlararo tushunchalar va usullar tomonidan o'rnatilgan tadqiqot "fokusidan" foydalanib, manbalarning yashirin imkoniyatlarini va ularning ko'rinishini ko'rish uchun imkon beradigan boshqa tadqiqotlar natijalarini, shu jumladan turdosh fanlarda foydalanish. sharhlash, muammoning nazariy tushunchasini chuqurlashtirish. Tarixiy jarayonlarning uzoq tendentsiyalari, tendentsiyalari va xususiyatlarini jamoaviy tadqiqotlar, kollektiv monografiyalar, tarixshunoslik asarlarini yozish paytida, kengroq umumlashtirish uchun imkoniyatlar yaratadigan ilmiy loyihalarni amalga oshirish jarayonida aniqlash mumkin.
Keng ma'noda modellashtirish ilmiy izlanishlar uchun to'liq standart protsedura sifatida qaralishi mumkin. U, xususan, nazariy konstruktsiyalarda amalga oshiriladi, chunki nazariyani yaratish, shuningdek, modellashtirish o'rganilayotgan ob'ektni mavhumlashtirish va rasmiylashtirish usullariga asoslangan. Bundan tashqari, har bir fan tanish bo'lgan o'zlarining kodlash vositalaridan foydalanadi - bu og'zaki yoki matematik tavsif, xaritalash yoki modellarni yaratish bo'lishi mumkin. Har qanday fanda voqelikni ifodalash uchun faqat ma'lum darajada uning xususiyatlarini aks ettiradigan model tuzilmalardan foydalaniladi.
Quyidagi model turlari ajralib turadi:
Fizik model tadqiqot xususiyatlarini, tashqi xususiyatlarini, parametrlarini hisobga olgan holda ifodalaydi va fizik tashqi xususiyatlarini takrorlaydi. Bunday model vizual idrok etish uchun ishlab chiqilgan va tarixchilarga yashash sharoitlarini tiklash, kiyim-kechak va tarixiy shaxslar yoki oddiy odamlarning tashqi qiyofasi bilan bog'liq muammolarni hal qilishda yordam beradi. Jismoniy modellashtirish arxeologiya, antropologiya va etnografiyada keng qo'llaniladi. Shunday qilib, M.M.Gerasimovning qadimiy odam qiyofasini qayta tiklash bilan bog'liq bo'lgan asarlari, shuningdek ko'plab tarixiy shaxslar - Ivan Dahshatli, Ulug'bek, Tamerlan va boshqalar dunyo miqyosida shuhrat qozonishdi.Ushbu turdagi modellarni yaratish muzey amaliyotida keng qo'llaniladi;
Analog model haqiqiy ob'ekt kabi o'zini tutadigan, ammo shunday ko'rinmaydigan analog yordamida o'rganilayotgan ob'ektni aks ettiradi. Analog model ob'ektning eng muhim xususiyatlari va xususiyatlarini aks ettiruvchi abstraktsiyaning yuqori darajasini nazarda tutadi. Bu xarita, diagramma yoki grafik bo'lishi mumkin, uning yordamida o'rganilayotgan hodisaning fazoviy tuzilishi, tuzilishi yoki jarayonlari. Analog modellashtirishga misol qilib, biz A.V.Chayanovning "asosiy muvozanat" ning grafik modelini keltira olamiz (12.5-rasm), u dehqon xo'jaligi faoliyatining qonuniyatlarini o'rganib, "har bir mehnat iqtisodiyoti mutanosiblik bilan belgilanadigan ishlab chiqarishning tabiiy chegarasiga ega" iqtisodiy oilaning ehtiyojlarini qondirish darajasi bilan yillik mehnatning keskinligi »29.
Shakl: 12.5. Narxlar / marjinal foydali model
U oilaning iqtisodiy faoliyatining asosiy regulyatori uning ehtiyojlarini qondirish darajasi ekanligini isbotladi va bu qaramlikni grafik ko'rinishida qo'ydi. Shakl. AB.5 egri chizig'i marginal rublni sotib olishning og'irligini ko'rsatadi. U qanchalik baland bo'lsa, ishchi tomonidan ishlab chiqarilgan har bir qo'shimcha rubl uchun qiyinlashadi. CD egri chizig'i ushbu rubllarning marginal foydasini ko'rsatadi. Marginal foyda printsipi A. V. Chayanov tomonidan quyidagicha sharhlanadi: "20, 30-rublning sub'ektiv bahosi yuqori bo'ladi, ammo yillik daromadning har bir keyingi o'sishi bilan, marginal rublning sub'ektiv qiymati pasayadi, chunki bu juda kam ahamiyatga ega. oilaviy ehtiyojlar »30. Funktsiyalar grafikalari bitta X nuqtada kesishadi - bu mehnatning muvozanat nuqtasi.29 Chayanov A. V. Dehqon xo'jaligi. M., 1989. S. 244. uy xo'jaligi iqtisodiyoti, bu 67 rublga to'g'ri keladi. Unda marginal mehnat evaziga ishlab chiqarilgan rublning sub'ektiv bahosi uning zo'ravonligini sub'ektiv baholashga tengdir. Uning marginal dasturidagi har qanday keyingi rubl uning ishlab chiqarish darajasidan pastroq baholanadi. Ushbu grafik model tadqiqotchilarga ishga ta'sir qiluvchi ichki motivatsion mexanizmlar haqida tushuncha beradi;
Matematik model ob'ekt yoki hodisaning xususiyatlarini va xususiyatlarini tavsiflash uchun matematik belgilarni ishlatadi.
Matematik modellashtirish ancha murakkab protsedura bo'lib, u hali ham cheklangan darajada tarixiy tadqiqotlarda qo'llaniladi. Buning bir nechta sabablari bor. Avvalo, tarixiy jarayonlar va hodisalar ko'p o'lchovli va ko'p faktorli bo'lganligi sababli modellarni yaratish uchun etarlicha murakkabdir. Har qanday model mohiyatan o'rganilayotgan ob'ekt yoki jarayonni biroz soddalashtirilgan shaklda ifodalaydi, ya'ni. tarixiy ma'lumotlarning xilma-xilligini rasmiylashtirishni va uni modelga asos bo'lgan bir necha asosiy toifalar va xususiyatlarga qisqartirishni nazarda tutadi. Bunday holda, ushbu toifalarning ishonchliligini, ularning modellashtirish vazifalariga qay darajada mos kelishini asoslash muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari, mavjud uslublar va texnologiyalar har doim ham tarixiy ob'ektning o'ziga xos xususiyatlarini etarli darajada aks ettirishga imkon bermaydi. Bunday tadqiqotlarni o'tkazishda har doim modellashtirish usullaridan foydalanishning to'g'riligi muammosi paydo bo'ladi.

Usullarning qo'llanilishi, o'z navbatida, tadqiqot ob'ekti va uning axborot jihatlari bilan belgilanadi. Bundan tashqari, modellashtirishning axborot shartlari alohida ta'kidlanishi kerak, chunki tarixiy modelni yaratish uchun modellashtirish nuqtai nazaridan etarli va ishonchli birlamchi ma'lumotlar zarur. Bunday massivni yaratish ommaviy manbalardan olingan ma'lumotlarni tizimlashtirish, rasmiylashtirish bilan bog'liq.

Shunday qilib, tarixiy ob'ekt yoki jarayonni matematik modellashtirishni amalga oshirish uchun uchta asosiy shart bo'lishi kerak:
1) xatti-harakatlarini matematik modellar yordamida tavsiflash mumkin bo'lgan tadqiqot ob'ekti;
2) to'g'ri modellashtirish usullari;
3) tegishli ma'lumot massivi.
Analitik (nazariy) va tavsiflovchi (empirik) tadqiqotlarni ajratish bilan birga, Mazur uzluksiz va uzluksiz tadqiqotlarni ajratib turadi. Kitobning ushbu qismida eng muhimi, tadqiqotning har bir turi mustaqil qiymatga ega bo'lib, uni tashkil qilishning turli uslublari va usullaridan foydalanish bilan bog'liqligi haqidagi fikrni ko'rib chiqish va asoslashdir. Agar uzluksiz o'rganish ommaviy tarixiy ob'ektni yoki jarayonni o'rganishga va uni umumlashtirilgan baholashga yo'naltirilgan bo'lsa, tadqiqot ob'ektining xulosaviy xususiyatlarini tahlil qilish bilan bog'liq bo'lsa, unda uzluksiz o'rganish ommaviy tarixiy ob'ektning ba'zi qismlarini o'rganishga asoslangan. Muallif uzluksiz tadqiqotlar turlarini asoslaydi: monografiya, elita guruhlarini o'rganish, selektiv, ommaviy ob'ektning bir qismini tanlash usullarining o'ziga xos xususiyatlarini va ushbu tadqiqotlar metodologiyasi va metodologiyasining bog'liq xususiyatlarini ko'rsatib beradi. Tarixda noyob va noyob shaxsni o'rganishning ahamiyati, deya ta'kidlaydi Mazur, ko'plab ilmiy yo'nalishlar - tarixiy antropologiya, mikro tarix, mahalliy tarix, tarjimai hol va hk.
Kitobda tarixiy bilimlarning o'ziga xos uslubiy jihatdan murakkab muammosi tabiatshunoslik va boshqa ijtimoiy-gumanitar bilimlarning turlari bilan taqqoslaganda etarlicha aks ettirilgan. Mazur uni haqli ravishda tarixiy ma'lumotlarning to'liq emasligi, sub'ektivligi bilan bog'laydi
Xozirgi kunda korakalpagiston respublikasi Markaziy Davlat arxivi, Andijon, Buxoro, Jizzax, Kashkadaryo, Navoiiy, Namangan, Samarkand, Surxandaryo, Sirdaryo, Toshkent, Farg`ona, Xorazm viloyatlari Davlat arxivlari xamda toshknt shaxar davlat arxivi mavjud. Joylarda ularning filiallari faoliyat kursatib kelmokda. Farg`ona viloyat davlat arxivi fondlari, Farg`ona viloyati va Farg`ona shaxar tarixini kisman bir vaktlar Farg`ona viloyat tarkibiga kirgan Adijon va Namangan viloyatlari tarixini aks ettiradi. Margilon va Kukon shaxarlarida Farg`ona viloyat davlat arxivning organlari faoliyat kursatmokda. Respublika markaziy davlat arxivlari tizimiga kuyidagi uchta arxiv kiradi.
1. O`zbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi.
2. O`zbekiston Respublikasi ilmiy texnikaviy va meditsina xujjatlari markaziy davlat arxivi (1962 ymilda tashkil etilgan).
3. O`zbekiston Respublikasi kinofotofono xujjatlar markaziy davlat arxivi (1943 yilda tashkil etilgan)
Toshkentdagi O`zbekiston Respublikasi MDA saklanayotgan kimmat baxo xujjatlarning soni va moxiyati jixatidan Urta Osiy respublikalari MDA ichida eng yirigidir. Unda 19 asrning ikkinchi yarimidan boshlab to xozirgi kunimizgacha bo`lgan juda kup sonli xujjatlar saklanmokda. Arxivda Turkiston general gubernatorligiga qarashli xozirgi O`zbekiston, Turkmaniston, Kirgiziston, Tojikiston va Kozogiston teretoriyasidagi viloyat-lar uezdlar, volostlar muassasa va korxona xamda xamda tashki-lotlarning tarixiy faoliyatlariga doir barcha xujjatlar manashu markaziy arxivda mujassamlashtiladi. Bu xujjatlarda Turkiston-da chor xukmmatining olib borgan mustamlakachilik siyosati, O`rta Osiyo xalqlarning sotsial iktisodiy axvoli tarixi xaqida ma`lu-motlar uchraydi. Arxivda turkiston ulkasidagi chor xukmatining ma`muriy tashkilotlari faoliyatiga doir xujjatlar tulaligicha saklanib turibdi. Akademik V. V. Bartolvning aytishicha bosib olingan joylardagi xonliklarning kutubxonalari va arxiv xujjatlarni saklab kolish uchun xech qanday tadbirlar kurilmagan. Ular O`rta Osiyo xalqlarining madaniyat va tarixiy yodgorliklarini saklab kolishga etarli axamiyat bnrmaganlar. XIX asrning boshlaridan oldingi arxiv fondlari saklanayotgan xujjatlar uchun tuzilayotgan kursatkich 8 bulimdan iborat.
I b o` l i m «Davlat ma`muriy boshqaruv organlari» deb ataladi. U etti bobdan iborat.
Birinchi bob — «Turkiston viloyati Boshqaruv organlari» haqidagi hujjatlar (336-fondda).
Ikkinchi bob — «O`lka tashkilotlari, ya`ni Turkiston general-gubernatori kantselyariyasi, uning Soveti. Ulug` knyaz’ Nikolay Konstantinovich Romanovning Boshqaruv ishlari, general-gubernatorlikdagi diplomatik — chinovliklar bo`limi, Buxorodagi imperatorning «siyosiy agentligi»ga oid hujjatlar (arxivning 1- fondida).
Uchinchi bob — «Xon hokimiyati organlari: Xiva xonligi kantselyariyasi, Buxoro qushbegisining boshqarmasi » hujjatlar i (126-fondda).
To`rtinchi bob — Sirdaryo viloyati boshqarmasi. Zarafshon okrugi boshlig`i, Samarqand viloyati boshqarmasi, Farg`ona viloyat harbiy gubernasi kantselyariyasi Boshqarmasi, davlat dumasiga saylov o`tkazish komissiyasi Sirdaryo viloyati bo`limi, qochoqlarni ishga joylash Farg`ona viloyati qo`mitasi kabi hujjatlar (17, 5, 18, 276, 19, 284, 274, 525-fondlar).
Beshinchi bob— shahar uezd, rayon va uchastka tashkilotlari deb nomlangan, unda Toshkent shahar boshqarma boshliqlari, Sirdaryo viloyati Qurama uezdi boshqarmasi, Jizzah Samarqand, Andijon, Qo`qon, Namangan, Skobelev, CHimyon va Uchqo`rg`on uezdlarining har xil hujjatlari (36, 360, 24, 21, 22, 20, 25, 300, 329, 23, 15, 349, 296, 172, 299, 320-fondlar).
Oltinchi bob — Jandarm-politsiya nazorati organlari» deb nomlangan va unda Turkiston rayonlarini himoya qilish bo`limlari, Ettisuv viloyati posyolkasidagi Vernan qidiruv punkti, Temir yo`l jandarm-politsiya bo`limi, Toshkent eski va yangi shahar politsiya bo`limlari, Andijon va Jizzax politsiya pristavlari haqidagi xujjatlar (461, 467, 677, 468, 462, 463, 464, 465, 620 va 531-fondlar).
Ettinchi bob — «Qamoqlar va qamoq qo`mitalari haqida» bo`lib, u materiallar 80, 270, 325, 75- fondlarda saqlanmoqda.
II bo`lim «O`z-O`zini boshqarish tashkilotlari va oliy martabali muassasalar» deb nomlangan. Unda Toshkent shahar dumasi, shahar boshqarmasi, shahar umumiy xo`jalik boshqarmasi, Samarqand va YAngi Marg`ilon xo`jalik boshqarmasi va Toshkent meshchanlar oqsoqoli tashkilotlariga doir hujjatlar (Markaziy arxivning 718, 37, 472, 473, 277, 286 va 79- fondlarida) joylashgan.
III bo`lim «Sud va prokuror fondlari» deb ataladi. Bu bo`lim o`z navbatida 3 bobdan, ya`ni birinchi bob — oblast’ sudlari, ikkinchi bob — okrug sudlari va uchinchi bob—uezd sudlari, sud ijrochisi, janjallik ishlari komissiyasi, xalq sudlari, qozilar, notariuslar haqidagi xujjatlar (127, 134, 353, 178, .122, 504, 592, 593, 129, 133, 128, 132, 318, 130, 131, 278, 350, 150 va 505 fondlar)dan iborat.
IV bo`lim «Xo`jalik-iqtisodiy tashkilotlar, muassasalar va korxonalar» deb nomlanadi va etti bobdan iborat: birinchi bob — moliyaviy bo`lim (87, 88, 89, 108, 13, 497, 475, 281-fondlar); ikkinchi bob — sanoat bo`limi (41, 241, 113 va 100- fondlar), uchinchi bob — qishloq xo`jaligi (7, 356, 104, 29, 16, 163, 614, 14, 42, 9, 78 va 12- fondlar); to`rtinchi bob — savdo-sotiq bo`limi (469, 264, 90,99, 97, 93, 98" va 214-fondlar); beshinchi bob — boj olish bo`limi (471, 121, 46, 187, 306, 185-fondlar); oltinchi bob — transport bo`limi (33, 39, 538, 102, 101 va 560- fondlar) va, nihoyat, ettinchi bob — aloqa va statistika ishlari haqidagi hujjatlar (557, 43, 44, 266, 249, 269-fondlar).
V bo`lim «Ilmiy va madaniy muassasa va tashkilotlar» deb nomlangan. O`rta Osiyo ilmiy jamiyati haqida 591-fondda; Toshkent ximiya laboratoriyasi 73-fondda; 1878 yili Toshkentda tashkil qilingan qishloq xo`jaligi va sanoati ko`rgazmasi materiallari (575-fondda); Turkiston qishloq xo`jaligi jamiyati (103-fondda); Turkiston Harbiy okrugi qoshidagi astronomiya va fizika rasadxonasi xaqidagi ma`lumotlar (70- fondda); Turkiston arxeologiya havaskorlari to`garggi (71-fondda); rus imperator geografik jamiyati Turkiston bo`limi (69-fondda); imperator SHarqshunoslik jamiyati Toshkent bo`limi (361-fondda); Turkiston entomolog stantsiyasi haqida (231- fondda;; polkovnik Serebrennikovning Turkiston o`lkasi haqida to`plagan hujjatlari (715-fondda); Turkiston o`lkasidagi oliy va o`rta maktablarni boshqaruv haqidagi hujjatlar (47- fondda); Sirdaryo viloyati xalq o`quv yurti direktori haqida (48- fondda); Toshkentdagi 8 yillik erkaklar gimnaziyasi (50- fondda); Toshkentdagi real bilim yurti (64-fondda): Toshkent harbiy gimnaziyasi (51-fondda); Toshkent savdo bilim yurti (56-fondda); Toshkentdagi birinchi xotin-qizlar gimnaziyasi (52-fondda); Toshkentdagi rus-tuzem maktabi (61-fondda); Toshkentdagi birinchi razryadli quyi qishloq gidrotexnika maktabi (65- fondda); O`rta Osiyo temir yo`l Bosh boshqarmasiga qarashli Toshkent temir yo`l bilim yurti (254- fondda); Samarqand xotin-qizlar gimnaziyasi (55-fondda); Skobelev xotin-qizlar xalq kutubxonasi (267- fondda) va Turkiston xalq muzeyi haqidagi hujjatlar Markaziy arxivning 72- fondida saqlanmoqda.
VI bo`lim «Jamoat tashkilotlari» deb nomlangan va bu hujjatlar 596, 27, 81, 268, 611, 34, 8, 595, 76, 490 va 279- fondlarda saqlanmoqda.
VII bo`lim «Diniy nazorat fondi» deb nomlangan. Bu haqdagi ma`lumotlar arxivning 182, 85-fondlarida saqlanmoqda.
Ko`rsatkichga ilova sifatida VIII bo`limda geografik va shaxsiy ko`rsatkichlar, sharq tillaridagi ayrim so`z va terminlarga izohlar ham berilgan.
O`zbekiston Markaziy davlat arxivida saqlanayotgan bu bebaho hujjatlar XIX asrning ikkinchi yarmidan to XX asrning boshlarigacha bo`lgan O`rta Osiyo, shu jumladan, o`zbek xalqlari tarixini, ayniqsa jonajon o`lka tarixini o`rganishda katta manba bo`lib xizmat qiladi.
Arxiv ishlari, uni tartibga solish va rivojlantirish faqat 20- yillardan keyingina to`liq amalga oshirila boshlandi. Dastlabki kunlardan boshlab arxiv ishlarini tartibga solish va qayta qurish tadbirlari amalga oshirildi. 1918 yil 1 iyunda sobiq Sovet hukumatining «RSFSRda arxiv ishlarini qayta qurish va markazlashtirish to`g`risida» deb chiqargan dekreti asosida Turkiston ASSRda, so`ng O`zbekiston SSRda ham arxiv ishlari qayta ko`rib chiqildi va markazlashtirildi.
1931 yil 20 mayda O`zbekiston Markaziy Ijroiya Qo`mitasining qaroriga asosan O`zbekiston SSR Markaziy davlat arxivi tashkil etildi. O`sha paytgacha 20 — 30- yillarga doir hujjatlar O`zbekiston SSR Markaziy arxiv ishlari boshqarmasining xar xil sektsiyalarida saqlanib kelinar edi.
Tarix va madaniyat, yuridik va iqtisodiy bo`limlardagi 122 ta fonddagi 188 710 ta (ed. xr.) ish yoki hujjat 1926 yilga qadar arxiv ishlari boshqarmasining 3 sektsiyasida saqlanib keldi.
1924 yili O`rta Osiyoda milliy davlat chegaralanishi o`tkazilishi munosabati bilan Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm Sovet Xalq Respublikalari tugatilib, ularning o`rnida O`zbekiston SSR tashkil topgach, soha arxivlaridagi barcha hujjatlar O`zbekiston Markaziy davlat arxiviga topshirildi va arxiv fondlari shu hujjatlar hisobiga boyidi. SHundan so`ng, O`zbekiston SSRning barcha tashkilotlaridagi hujjatlar muntazam ravishda Markaziy arxivga kela boshladi.
Ministrlar Sovetining 1958 yil 20 noyabrdagi 750- sonli qaroriga asosan Markaziy Davlat arxivi qayta tuzilib, uning fondlari asosida o`lkani industrlash bo`limi tashkil qilindi. 1959 yilning 1 yanvariga kelib bu bo`limdagi fondlar soni 1527 taga va undagi hujjatlar soni 503 604 taga etdi. Bu esa O`zbekistonda arxiv ishlarining nihoyatda rivojlanib ketayotganligidan darak beradi. Hozirgi kunda juda ko`p sonli hujjatlar tartibga solingan, chiroyli qilib tematika asosida batartib taxlab qo`yilgan har bir fonddan xech qiynalmay foydalanish mumkin bo`lgan ko`rsatkichlar, har bir mutaxassislik bo`yicha maxsus sistematik kataloglar tuzib chiqilgan. Har bir fondga obzorlar berilgan. Xullas, arxivda saqlanayotgan juda ko`p va turli-tuman sohalarga, tarmoqlarga bo`lingan bu xujjatlardan kerakligini osongina topib foydalanish imkoniyati yaratilgan. Bu bo`limda Turkiston ASSR, Buxoro va Xorazm Xalq respublikalari va O`zbekiston SSRning tashkil topgan davrdan boshlab to hozirgi kungacha bo`lgan, davlat, jamoat va kooperativ muassasalari, respublika ahamiyatiga molik bo`lgan tashkilotlar: sud va prokuratura organlari, ilmiy-tadqiqot, o`quv-tarbiya, madaniy-maishiy, ma`rifat va maorif, kasaba soyuz va jamoat tashkilotlari hamda ayrim shaxsiy fondlar ham mavjud.
Bu hujjatlar 1917 yil fevral’ oyidan to hozirgi kungacha bo`lgan davrni o`z ichiga oladi.
Markaziy arxiv fondlaridan joy olgan bu hujjatlar faqat o`zbek xalqining tarixinigina emas, balki turkman, tojik, qirg`iz, qozoq va boshqa qardosh xalqlar tarixini ham chuqur va har tomonlama o`rganishda katta ahamiyatga egadir.
O`zbekiston Markaziy davlat arxivi fondlarida ham tadqiqotchilarning qo`li tegmagan Turkiston xalqlarining 1918—1920 yillarda olib borgan milliy ozodlik va erk uchun kurashlari. Turkiston Sho`rolar hukumatining Turkiston muxtoriyatini tan olmaganligi, uni ag`darib tashlagani va yo`q qilganligi, milliy mustaqillik uchun kurash olib borgan Qo`qon, Andijon, Marg`ilon, Namangan kabi shaharlar aholisining sho`rolar tomonidan shafqatsizlik bilan qirib yuborilganligi, milliy siyosatni amalga oshirishda sho`rolar hukumatining yo`l qo`ygan xatolari natijasida birgina Farg`ona vodiysida 180 dan ortiq shaharlarning shafqatsizlik bilan yo`q qilib yuborilganligi haqida juda qimmatbaho hujjatlar mavjud.
O`zbekiston Markaziy arxivi CHilonzor ko`chasidagi to`rt qavatli hashamatli binoda joylashgan. Bu bino arxiv saqlashga moslab qurilgan o`ning arxiv hujjatlari saqlanayotgan xonalaridan tortib, to o`quv zaligacha hozirgi zamon talabiga javob beradigan qilib jihozlangan. U erda arxiv ishini yaxshi biladigan malakali kadrlar ishlashadi, qanday material so`rasangiz aytgan vaqtingizda muhayyo qilishadi. Uning o`quv zali bilimga tashna bo`lgan odamlar bilan har doim to`la.
Arxiv hujjatlari asosida juda ko`p ilmiy ishlar qilindi. Hozirgi kunga qadar shu materiallar asosida 200 dan ortiq dissertatsiya yoqlandi.
O`zbekiston Fanlar akademiyasi tarmx va arxeologiya instituti ilmiy xodimlari to`rt jildli «O`zbekiston SSR xalqlari tarixi»ni arxiv hujjatlari asosida yaratdilar. «O`zbekiston xalqlari tarixi» ning uch jildligini yaratishda ham arxiv hujjatlaridan keng foydalanadilar. Nashrdan chiqqan ko`pgina yirik ilmiy ishlar shu arxiv hujjatlaridan foydalangan holda maydonga keldi. O`tgan davrda o`zbek xalqi erishgan yutuq va kamchiliklar haqida ma`lumotlar olishda arxiv materiallaridan juda ko`p foydalanildi va yirik ilmiy ishlar qilindi.
Tarix fanida eng mashhur modellashtirish usullari quyidagilardir:
1) ehtimollik nazariyasining ommaviy hodisalar va jarayonlarni o'rganish uchun ishlatiladigan usullari;
2) haqiqiy hodisalarni ko'paytirishga va turli harakatlar natijalarini aniqlashga imkon beradigan taqlid usullari;
3) dasturlash usullari, ularning yordamida murakkab masalalar uchun optimal echimni topish mumkin.
Modellashtirishni amalga oshirishda uning "iqtisodiy samaradorligi" muammosi paydo bo'ladi. Ushbu qimmatbaho vositadan faqat muammoning an'anaviy echimlari ishlamagan taqdirda foydalanish kerak. Agar u dastlabki ma'lumotlarning boshlang'ich to'plamida mavjud bo'lmagan yangi ma'lumotlarni olishga imkon bersa yoki muammo eksperiment o'tkazmasdan echib bo'lmaydigan darajada shakllantirilsa, u oqlanadi. Xususan, muqobil tarixni o'rganish faqat modellashtirish darajasida mumkin.
Modelni tavsiflash uchun til juda muhimdir. Albatta, tarixchi ma'lumotni qayta ishlashning barcha tartib-qoidalarini bilishi shart emas; u bir necha bor modelning matematik tomoniga kirib borishi mumkin. Buning uchun maxsus tayyorgarlik zarur. Tarixchi va matematikning vakolatlarini bir kishida birlashtirish juda kam uchraydigan hodisa. Shuning uchun modellashtirish bilan bog'liq ilmiy loyihalarni amalga oshirish ko'pincha tadqiqotchilar guruhlari, shu jumladan tarixchilar va matematiklar tomonidan amalga oshiriladi. Shunga qaramay, zamonaviy tarixchi u yoki bu modellashtirish usulidan foydalanish imkoniyatlari va vazifalari to'g'risida tasavvurga ega bo'lishi kerak. Bu vazifa menejeri vazifasini bajarish uchun zarur. Modellashtirish fanning asosiy tendentsiyalaridan birini - fanlarni nazariy va instrumental darajada birlashtirish va hamkorlik zarurligini eng aniq aks ettiradi.
Ular quyidagi vazifalarni hal qilish uchun ishlatiladi:
1) mavjud bo'lgan bo'shliqlarni to'ldirish, shuningdek tarixiy rivojlanish mexanizmlari va qonuniyatlarini chuqurroq anglash uchun tarixiy haqiqatni qayta qurish;
2) tarixiy rivojlanishning mumkin bo'lgan alternativalarini aniqlash uchun raqamli tajribalar o'tkazish.
Taqlidli modellashtirish bo'yicha eng taniqli tajribalardan biri bu saqlanib qolgan ma'lumotlar asosida 8-6 asrlarda Attika jamiyati hayotining demografik va iqtisodiy jihatlarini ko'paytirishga urinish edi. Miloddan avvalgi e. Tadqiqotchilar (A.S. Guseinova, Yu.N. Pavlovskaya va V.A.Ustinov) qadimiy yunon siyosatining iqtisodiy dinamikasi modelini ishlab chiqish, moddiy ne'matlarni ishlab chiqarish, taqsimlash, almashtirish va iste'mol qilish jarayonlarini hamda ushbu jarayonlarga ta'sirini tavsiflovchi vazifalarni qo'ydilar. urushni boshlagan va ushbu modelni 431-404 yillardagi Peloponnes urushi davri bilan bog'liq holda izohlashga harakat qilgan. Miloddan avvalgi 35 Qadimgi yunon poleisining ijtimoiy-iqtisodiy modelini yaratish va simulyatsiya tajribalari Peloponnes urushi davrida asosiy yunon poleisining ishlashini dinamikada tiklashga imkon berdi. Siyosatlarda ishlov beriladigan er maydonlari, shuningdek asosiy qishloq xo'jaligi ekinlari ekiladigan maydonlar, toifalar bo'yicha har bir siyosat aholisi soni, har bir siyosatdagi hosil, asosiy iste'mol tovarlari uchun o'rtacha narxlar, ishlab chiqarish hajmlari, eksport va import hajmi va tarkibi hisoblab chiqilgan va aholining har bir qatlamining xarajatlari. Model Korinf va Sirakuza uchun raqamli ma'lumotlarni olish imkonini berdi, ammo tarixiy manbalarda ular haqida deyarli ma'lumot yo'q edi.
Foydalanilgan adabiyotlar:

1. 
   Karimov I. A. Vatan sajdagox kabi muqaddasdir. Toshkent «O`zbekiston» 1996 yil.
   
2. 
   Karimov I. A. Uzyuekiston istiklol va tarakkiyot yuli.Toshkent «O`zbekiston» 1992 yil.
   
3. 
   Karimov I. A.Bizdan ozod va obod Vatan kolsin.Toshkent. «O`zbekiston» 1996 yil.
   
4. 
   Nabiev A. “tarixiy o`lkashunoslik ” T. 1979 y. “Farg`ona viloyat o`lkashunosligi” F.