Tarixiy ma’lumotlar

 
 
 
 
 
7.2-Metrologik o‘lchash 
 
 
Metrologiya -o„lchovlar, ularning yagona birlikda bo„lishini ta‟minlash 
usullari va vositalari hamda talab qilinadigan aniqlikka erishish yo„llari haqidagi 
fan;
Demak metrologiya o„lchash haqidagi fan ekan. 
 
O„lchash deb berilgan kattalikni shartli ravishda birlik deb qabul qilingan 
boshqa bir kattalik bilan taqqoslab bilish jarayoniga aytiladi 
Q = U g 
bu erda Q – o„lchaniladigan kattalik, U – o„lchaniladigan kattalikda qancha 
birlik borligini ko„rsatadigan son g – o„lchov birligi 
O„lchanadigan 
kattalikni o„lchov birligi bilan taqqoslash uchun 
qo„llaniladigan asbob o„lchov asbobi deb ataladi. 
Texnologik jarayonlarning barcha parametrlari Xalqaro birliklar sistemasi SI 
(
0
K, 
0
S, M, 
kg
/
sek
, 
m
2
/
sek
, 
n
/
m
2
,
kg
/
sm
2
va boshq) bo„yicha o„zlarining birliklariga ega. 
O„lchov asboblarining tekshiruvi deb, uning ko„rsatmalarini o„lchovlardagi 
xatoliklarni aniqlash uchun ishlab chiqariladigan yanada aniqroq bo„lgan asbob 
ko„rsatmalari bilan solishtiriladi. 
O„lchaniladigan kattalikning qiymati sonini aniqlash uchun o„lchovlarning 
bevosita va bilvosita usullaridan foydalaniladi. 

---

Bevosita - o„lchovlar o„lchaniladigan kattalikni o„lchov asboblarining 
o„lchamlari yoki ko„rsatmalari (tarozi, xajm o„lchash schyotchiklari va bosh) bilan 
bevosita taqqoslashga asoslangan. Masalan: uzunlikni-metr bilan va bosimni – 
manometr bilan o„lchash usullari bevosita usul deyiladi. Bevosita o„lchovlarning 
quyidagi asosiy usullari mavjud: bevosita aniqlash usullari, kompensatsion (nol) va 
differensial (farqlash) usuli. 
Bevosita aniqlash usuli bilan o„lchaniladigan kattalikning miqdori 
to„g„ridan-to„g„ri asbobning chiqish kattaligiga aylanadi va asbob bevosita 
o„lchaniladigan kattalikning miqdorini ko„rsatadi. 
Kompensatsion (nol) usuli deb noma‟lum o„lchaniladigan kattalikni ma‟lum 
kattalik bilan solishtirishga aytiladi. O„lchaniladigan kattalikning miqdori 
tenglashtiriladigan (ma‟lum) kattalik qiymatiga teng muvozanatda bo„ladi. Bunday 
asboblar qatoriga potensiometrlar, kuchli kompensatsiyali asboblar va mayinli 
tarozilar kiradi. 
Differensial 
(farqlash) 
usuli 
shundan 
iboratki, 
asbob 
yordamida 
o„lchanadigan va qandaydir bir ma‟lum kattalik o„rtasidagi farq aniqlanadi. Undan 
so„ng o„lchanadigan kattalik ma‟lum kattalik qiymati va olingan farqni algebraik 
ko„paytirish yo„li bilan aniqlanadi. 
Bilvosita – bunday usul bilan noma‟lum kattalik Q bevosita emas, balki o„zi 
funksional bog„lanish bilan bog„langan boshqa bir yoki bir necha kattaliklarni 
(A,V,S, .......) to„g„ridan-to„g„ri o„lchash yo„li bilan aniqlanadi. Bunda 
o„lchanadigan kattalik quyidagi formula bo„yicha hisoblab chiqiladi 
Q=f (A,B,C,…) 
Masalan: bakdagi suyuqlik miqdori sathga ko„ra 
O„lchov asboblari deb o„lchanadigan kattalikni o„lchov birligi bilan bevosita 
yoki bilvosita taqqoslash uchun xizmat qiladigan qurilmaga aytiladi.