Tarixiy taraqqiyot konsepsiyasi

T A D Q I Q O T L A R
 
jahon ilmiy – metodik jurnali
 
 

http://tadqiqotlar.uz/ 

14-son_1-to’plam_May-2023
 
109 
to'g'risidagi» savollarga ajratishni taklif qildi: «Tarixchilar - birinchi xil 
(ichki) savollarga javob beradilar, faylasuflar - ikkinchi («tarix to‘g‘risida»gi) 
savollarga javob beradilar». P. Gardiner ikkinchi xil savollarga quyidagilarni 
kiritdi: Tarixiy dalillarni qay tarzda bilamiz? «Tarix fanmi?», «Tarixiy bilim 
obyektivmi?», «Tarixiy nazariyalarning tabiati qanday?», «Tarix qonunlari 
mavjudmi?». 
Yevropada «Tarix falsafasi» faxrli o'rinni egallaydi. AQSHda oliy 
maktablardagi barcha jamiyatshunos o'qituvchilar falsafa fanlari doktori unvoniga ega. 
AQSH, Angliya, Germaniya va Fransiya tarixining nazariy masalalari bo^icha yuzlab 
nomdagi kitoblar mavjud. Ayniqsa, tarixiy bilimning mazmuni, chegaralari va 
imkoniyatlari bo'yicha munozaralar sezilarli o‘rin tutadi. 
Tarix fani XIX asrdan mustaqil fan sifatida yashab kelayotgan bo’lsada, uning 
nazariyasi hozirgacha to’la ishlab chiqilmagan va muntazam munozaralarga sabab 
bo’lib kelmoqda. Ilmy – falsafiy adabiyotda haligacha bu muammo yakuniy xulosasini 
topgani yo’q. Bizning fikrimizcha bu munozara yana davom etaveradi.
Tarix fanining nazariyasini atroflicha ilmiy – nazariy va falsafiy jhatdan 
atroflicha ishlab chiqilishi tarix fanidan ilmiy tadqiqotlarni olib borish jarayonida 
ijobiy natijalarga erishish uchun mustahkam zamin bo’ladi. Bu to’g’risida tadqiqotchi 
Borisnyov
“Изучение теоретических проблем исторической науки, 
бесспорно, приобретает сейчас все более важное значение в практике подготовки 
кадров историков высшей квалификации.”
1
Ushbu tadqiqotchining bu fikriga 
qo’shilish mumkin, chunki tabiiyki, tarixiy tadqiqotlarning subyekti tarix fanidan 
yuqori saviyada ilmiy- nazariy bilimga ega bo’lishi shart. Qaysiki, tarix nazariyasida 
bo’shliq va mo’rtlikning mavjud bo’lishi tadqiqotchini ilmiy tadqiqotchilik faoliyatiga 
ta’sir qilishi ehtimoldan holi bo’lmaydi. Bizning fikrimizcha, tarix nazariyasi bo’yicha 
mavjud bo’lgan muammolar nazariyachilarning diqqat markazlarida bo’lishi maqsadga 
muvofiq bo’ladi.
Tarix nazariyasini tarixiy – falsafiy jihatdan tadqiq qilish uchun hozirgacha 
mavjud bo’lgan nazariyalarni qiyosiy tahlilini amalga oshirib, ulardagi umumiy 
tomonlarini hisobga olish o’ziga xos xususiyatlarini tadqiq va tahlil qilish bo’lg’usi 
tadqiqotchi uchun ijobiy ahamiyatga ega bo’ladi. Novikovning bu to’g’risidagi fikri 
diqqatga 
sazovor: 
“Теоретическое знание трансформирует результаты, 
полученные на стадии эмпирического познания, в более глубокие обобщения, 
вскрывая сущности явлений первого, второго и т.д. порядков, закономерности 
возникновения, развития и изменения изучаемого объекта.”
2
Demak, nazariy 
bilimning sifat jihatdan yuqori darajada bo’lishi ilmiy tadqiqotni chuqur