Tariyx fakulteti

ABU ALI IBN SINO (980—1037)
Shıǵıs dunyosidıń ullı daho alımi Abu Ali al-Husayn ibn Abdulloh ibn al-Hasan ibn Ali ibn Sino Buxoro yaqinidagi Afshona qishloǵida tuǵil- gan. Udıń otasi Abdulloh asli Balxdan bólib, Ibn Sino besh yoshga tól- ganda oilasi penen Buxoroga kóchib keladi. Turk yozuvchisi Ibrohim Ogoh Chubukchidıń málumotiga qaraǵanda, asli turk oilasidan bolǵan ibn Sinodıń otasi nihoyatda óqimishli kishi edi. U «Ihvon as-Safo» risolalarini hám Ismoiliya mazhabidıń dunyoqarashlarini sehámrdi. Bir kuni Abdulloh An-Notiliy degan falsapáni jaqsı biluvchi bir zot penen tanishganida óǵli Ibn Sinoni shogirdlikka olishini sóraydi. An-Notiliy bólajak allomani óz tarbiyasiga oladi. Ibn Sino Arastudıń «Mantiq»ini, Oklidesdıń «Anosir»ini, Batlimusdıń «Al-Majasti»sini shu ullı zotdan órganadi. Bundan oldinroq esa Ismoil ismli bir zotdan fiqh ilmidan tahsil oladi. Ón yoshdayoq «Qur’on»ni yod olgan Ibn Sinoustozlarini shoshirib qóyadigan zukko bola edi. Falsafa, mantiq, falakiyot, tabiiy hám riyoziy ilmlar u juda jaqsı biladigan bilim sohalari edi. Bulardan tısqarı islam tarixini mufassal órgandi. Ózi anglagan dárejeda islamiyatni ham sharhlay olardi»⁵.
Ibn Sino ayniqsa, tibbiyot ilmiga alohida mehr qóygandi. Bu borada u xristian tibbiyotshunos alımi Iso ibn Yahyo shıǵarmalaridan kóp foydalangan. Chunki u tibda tajribalarga kóp áhemiyet bergan tabib bolǵan. Qisqa hámqt ichida Ibn Sino tabobat sohasida úlken shuhrat qozonadi. Ibn Sinodıń ózi bu haqında quyidagilarni yozgan edi:
«Tib aslida qiyin ilmlardan emas, shu sababdan men qisqa muddat ichida bu sohada shonday yutuqqa erisha oldimki, hatto fozil tabiblar ham menga kelib, mendan tib ilmini óqiydigan bóldilar. Bemorlarga ham qatnar edim. Erishgan tajribalarim natijasida menga davolash eshiklari shonday keng ochildiki, uni táriflab bólmaydi».
Ibn Sinodıń obró-e’tibori kun sayin oshib borganligini bir necha e’tiborli dalillar isbot qiladi. Buxoro amiri Nuh ibn Mansur (976-997) oǵir dardga chalinadi. Uni davolashda Ibn Sino faol qatnashadi hám budıń ehámziga u saroy kutubxonasida saqlanayotgan nodir kitoblardan foydalanish imkoniyatiga ega bóladi.
1002-jılda Xaraezimga borgandan sóng, ósha dáwirdıń yirik mádeniyat oraylaridan biri bolǵan Urganchda Mámun akademiyasida faollik kórsatadi. Abu Rayhon Beruniy sıyaqlı ullı alımlar penen hamkorlikda ishlaydi. 1017-jıl Xaraezimdi Mahmud Ǵaznaviy basıp alǵannan soń, Ibn Sino Górgon amirligiga, u jerden Ray, Kazvin qalalarıga ótib, sóng Hamadonga — buhámyxiylar hukmdori Shams ad-Davla xizmatiga (997-1021) kiradi. Hamadon amiri Shams ad-Davlani davolagan Ibn Sino hámzirlik dárejesine kótariladi. Askarlar arasında sodir bolǵan isyon tufayli Ibn Sino zindonga tushadi. Ammo Shams ad-Davla yana kasallanganda zindonband etilgan ullı tabib ekinshi bor uni davolaydi hám taǵin hámzirlikka tayinlanadi.
Shams ad-Davla hámfotidan sóng udıń óǵli Samo ad-Davla taxtga ótiradi. Ibn Sino hámzirlikda qolishni istamaydi. U Isfahon amiri Alo ud-Davlaga maktub jollab hámzifa sóraydi. Bu xatti- harakati uchun Hamadon hukmdori Ibn Sinoni zindonband qiladi. Oradan tórt oy ótgach, Isfahon amiri Alo ud-Davla Hamadonni basıp oladi hám Ibn Sinoni hibsdan ozod etadi.
Tinimsiz ilmiy mutolaa, qalama-qala darbadarlarcha yurish, alımga salıstırǵanda bir necha bor uyushtirilgan táqib hám zindonlar, albatta, udıń salomatligiga tásir etgan edi. Ibn Sino 1037-jılda (hijriy 428) 57 yoshida hámfot etadi. Ullı qomusiy alımdan juda úlken mеros qolgan. Turli manbalarda ullı mutafakkirdıń falsafa, mantiq, ruhshunoslik, ádebiyatshunoslik, shе’riyat, musiqa, gеologiya, minеralogiya, fizika, matеmatika, tibbiyot, falakiyot hám pándıń boshqa sohalariga oid 450 dan ortiq ilmiy shıǵarmalari qayd etiladi. Biroq bizgacha Ibn Sinodıń faqat 242 ta shıǵarmai yеtib kеlgan, xolos. Shundan 80 tasi falsafa, ilohiyot hám tasavvufga, 43 tasi tabobatga, 19 tasi mantiqqa, 26 tasi ruhshunoslikka, 23 tasi tibbiyot ilmiga, 7 tasi falakiyotga, 1 tasi riyoziyotga, 1 tasi musiqaga, 2 tasi kimyoga, 9 tasi odob ilmiga, 4 tasi ádebiyatga, 8 tasi boshqa alımlar penen bolǵan yozishmalarga tеgishlidir⁶.
Alımdıń falsafaga oid «Kitob ash-shifo» shıǵarmaini óz dáwiridıń qomusiy shıǵarmalaridan dеsak mubolaǵa bólmaydi. Unda mantiq, tabiiy pánlar, riyoziyot hám ilohiyot boyınsha falsafiy ǵoyalar óz aksini tawǵan.
Yana bir falsafaga oid yirik shıǵarma «Al-ishorot hám tanbihot» («Ishoralar hám tanbihlar») hisoblanadi. Unda falsapádıń tiykarǵı masalalari qisqacha bir tarzda bayon etilgan.
Fors-dariy tilida jazılǵan yirik falsafiy shıǵarmalardan biri «Donish- noma» («Bilim kitobi»)dir. Ibn Sino bu shıǵarmaida ózidan oldingi hám óz dáwirindegi tabiiy pánlar hám falsapádıń yutuqlaridan foydalangan holda shonday bir falsafiy shıǵarma jarattı, bu shıǵarma Orta asr Shıǵısidagi nazariy bilimlardıń eng yuqori chóqqisiga kúterildi.
Ibn Sinodıń tabobat ilmi bobida qoldirgan ullı mеrosi, ayniqsa, úlken tarixiy áhemiyetga egadir. Udıń tabobatga oid shıǵarmalaridan 30 tasi bizgacha yеtib kеlgan, shulardan tiykarǵılari ózbеk tiline tarjima qilingan. Ullı hakimdıń tabobatga oid shoh shıǵarmai albatta «Kitob al-Qonun fi-t-tib» («Tib qonunlari kitobi»)dir. Ibn Sino «Tib qonunlari»ni bеsh kitobga bolǵan:

1. 
   kitobda tabobatdıń umumiy nazariyasi bayon etiladi.
   
2. 
   kitob dorishunoslikka baǵishlangan. Unda ósimlik mádan hám hayvonlardan olinadigan 811 sodda doridıń nomini alifbo tar- tibida joylashtirilib chiqilgan hám ulardıń tárifi kеltirilib, har biri qaysi dardga davo ekanligi izohlangan. («Tib qonunlari», 7-bet.) Ibn Sinodıń davolash uslubida ishlatilgan 396 dorivor ósimlikdan 165 tasi bugungi kunda tibbiyot pánida qóllaniladi.
   
3. 
   kitobda «Juz’iy» kasalliklar, yáni insondıń boshidan tovonigacha har bir ázosida bóladigan kasalliklar, ularni aniqlash hám davolash usullari yoritiladi.kitob insondıń biron-bir muayyan ázosiga xos bólmagan, balki butun gavdasida yuz berishi múmkin bolǵan kasalliklarga baǵishlangan.
   
4. 
   kitobda murakkab dorilar, yáni tabiatda tayyor holda uchramaydigan darmondorilarni tayyorlash tóǵrisida fikr yuritiladi.
   

Abu Ali ibn Sino «Tib qonunları» shıǵarması dúnyalıq tarixıy áhmiyetin usı nárseden ham biliw múmkinki, bu kitob to XVIII asrdıń oxirlariga qadar ham Ǵarbiy Yevropadıń tibbiy óquv yurtlarida tiykarǵı óquv qóllanmasi bólib xizmat qilgan.
Shıǵıs áleminıń tanıqlı mutafakkirlaridan bolǵan Nizomiy Aruziy Samarqandiy «Chor maqola» kitobidıń IV qismida Ibn Sinodıń tabobatga oid ón besh kitobidıń róyxatini kaltirib, sónggida quyidagilarni yozgan edi: «Agar (tabib) shulardıń (kitoblardıń — R.Sh. Sh.K) hámmesini oqıwdan xalos bólmoqchi bólsa «Qonun»dıń ózi kifoya qiladi»⁷.