Tariyx fakulteti

BURHONIDDIN AL-MARǴINONIY (1123-1197)
IX-XII ásirlerde Mawarounnaxr hám Xorezmde islam huquqi — shariat ádewir rawaj tapqan. Shariat jańa izshil huquqiy dizim sipatida taxminanXI ásirda ash-Shariyada (arabcha «tóǵri yól») erkin túrge kirgen. Shariat — bul islam ádep-ikramliliq qádriyatlari hám musilman huquqi filosofiyadan ibarat bolip, oniń túp mánisi fiqh deb júritiledi. Fiqh ilimi — musilman nizamshiliǵinda — Shiǵis xaliqlari hám islam mádeniyeti erisken ulli jeńis bolip, bul barista Movarounnahr va Xorazm alimlari júdá bay miyras qaldirǵan. Jerlesimiz fiqhshunos olimlarimiz: Abu Havs al- Buxoriy, Abu Mansur al-Moturidiy, Abul-l-lays as-Samarqandiy, Abu Bakr al-Buxoriy, Faxr ud-din Qozixon, Shams ul-a imma as-Saraxsiy hám basqalar óz dáwirinde islam dúnyasinda taniqli bolǵanlar.Atlari joqarida atalǵan alimlar arasinanAli ibn Abu Bakr ibn Abdul Jalil Al-Farǵoniy Ar- Rishtoniy al-Marǵinoniy oz aldina orin iyeleydi. Huquqtaniwshialim Akmal Sayidovtin magliwmatlarina qaraganda, ulli alim 1123-j il 23-sentyabrda Marǵilonda tuwilgan ham 1197-jil 29-oktyabirda 74 jasinda dunyadan otken. Alim orta asirlerde Margilon qalasinda arablar «Marǵinon» atamasi menen ataganliklari ushin óqiwshilar diqqatin qaratadi. Fiqhtaniwshi alimnin qabri Samarqant qalasindagi Shakardiza qabristaninda dеp kórsetedi.
Burhoniddin Marǵinoniy ilimiy barkamalliqqaRishtan, Marǵilan, Buxara, Samarqant ham Mawarawnnaxrda ham basqa qalalardagi ilim orinlarinda musilman huquqlari xanafiya mazhabinin ulli qadagalawshisi ham ameliyatshisi bolip jetisken. Bul haqqinda Abdulhay al-Lankaviy: «... ol iymam, huquqtaniwshi bolgan. Hadislar menen shuǵillangan. Qur’anni yaddan bilgen ham ogan sharh bеrgen. Ilimlerin jiynagan ham arnawli pan dizimine kеltirgen. Juda bilimli hamizleniwshi pak insan bolgan. Fan ham adebiyatta tеni joq ulli huquqtaniwshi, adebiyatshi ham shayir bolgan, dеb jazadi.
Burxaniddin Marǵiloniy musilman alemi pani erisken barshe bilimlerdi iyelegen, ulli alimlardan sabaq algan, sunniy shariyatinin tórt tiykargi mazhablarinin tiykarshilari ham olardin shagirtleri shigarmalarin qunt penen oqip shiqqan. Bul narse ulli alimga fiqh ilimi boyinsha tеnsiz shigarmalar jazip qaldiriwga imkan jaratti. Fiqhtaniwshi alimlardin «Bidoyat al-mubtadiy» («Baslawshilar ushin daslebki tálim»), «Kifoyat al-muntahiy» («Juwmaqlawshilar ushin tugal tálim»), «Nashr ul-mazhab» («Mazhabtin jayiliwi»), «Kitob ul-mazid» («Ilimdi asiriwshi kitap»), «Kitob ul-faroiz» («Farzlar kitabi»), «Majma ul-navozil» (Bar bolgan narseler toplami») «Manosik ul-haj» («Haj ziyaratlari»), «Kitob ul- mashoyih» («Shayxlar haqqindagi kitap») siyaqli ulli shigarmalar solardan esaplanadi. Albette, ulli ulama doretiwshiliginde «Hidoya fi furú al fiqh» («Fiqh tarawlari boyinsha qollanba») teni joq shigarma.Bul shigarmani alim 1178-jilda Samarqantda jazgan. Burxoniddin Marǵiloniydin «Hidoya» kitabi tórt tomnan ibarat ham 56 bobtan turadi. Bul shigarma ozine tan shariyat kodeksi bólip, hazirgi kunde ham islam dunyasi nizamshiligi ushin tiykargi qollanba sipatinda xizmet qiladi. Onda shariyat maselelerinde avtordin pikir juwmaqlari menen bir qatarda xanafiyler mazhabinin barshe imomlari, sondayaq, bashqa mazhab wakillerinin juwmaqlari ham orin algan. Shigarmada islamnin tiykargi marasim talaplari , huquqiy ham adep ikramliliq qagiydalarin, tiykarinan tahorat, namaz, zakat, róza, xaj, qurbanliq;
Shanaraq neke menen baylanisli bolgan maseleler , huquqiy qogiydalardi orinlamagani ushin jaza sharalari belgilengen. «Hidoya»da mulkiy ham finansliq qatnasiqlarga , jinayat ham jaza, puqaraliq huquqlari, sud ham protsessual maseleler ken órin algan. Jane onda urislar, ólja aliw ham oni bolistiriw , turmis ham iskerligindegi qadagalawlar, haqqinda ham huquqiy jol-jobalar beriledi.
«Hidoya» kitabi jamiyet taniwshi , huquqtaniwshi , tariyxtaniwshi, dintaniwshi hamde ana Watan tariyxi ham sharyiat penen shuǵillaniwshi putkil kitapxanlar ushin beybaha qóllanbadir. Sol sebebtende ham Burxoniddin Marǵiloniydin bul shigarmasi bir neshe tillerge awdarilgan . Tiykarinan «Hidoya» xanafiyler mazhabi tarqalgan bir qatar arab mamleketlerinde, Afrikanin ayrim mamleketlerinde, Turkiya, Hindistan, Pokistan, Bangladesh, Awganistan, Qitay musilmanlari arasinda ken tarqalgan. Bul shigarma Órta Aziya, Kavkaz, Rossiya musilmanlari arasinda ham ken tarqalgan ham islam medreselerinde fiqh ilimi bóyinsha tiykargi óqiw qóllanbasi bólip kelgan. Tiykarinan, biz IX-XII asirlerde Mawarawnnaxr ham Xarezmde iilm-pan, madeniyat rawajlaniwina oz ulesin qosqan ulli watanlaslarimizdin bir neshe wakillari haqqinda gana qisqasha tarizde magliwmat berdik. Olar sol darajede kóp bolip, hammesin jaziwga imkaniyati joq q.Biraq ulkemiz tupiraginda jetisip shiqqan , oyshillar, shayir ham jaziwshilardin qisqasha magliwmati ham kewillerimizdi maqtanishqa toldiradi