Birinshiden, ha’r qanday din o`z qa`wenderleri ushin toltiriwshi, kompensatorliq waziypani atqaradi

Dinler tariyxi xaliqlar tariyxi menen baylanisli. Ja`miyet protsessinin` ha’r bir basqishinda talantli, qa`biletli alim ha’m shayirlar, ilimpazlar, oyshillarinan ibarat xaliq perzentleri jetisip shig`ip, o`zinin` aldin`g`i qatar pikirleri menen ilim ha’m ma`deniyattin` tu`rli tarawlarin rawajlandirip, erkin pikirlilik mazmunin bayitqan.
Din taniw tiykarlari kursinin` waziypasi studentlerge bul tarawda teren` bilim beriw arqali kursqa kirgen ma`selelerdi analizlewde ilimiylik ha’m obektivlik usilin qollap, olarda diniy qaraslar progressine, insan kamolatina xizmet qilatug`in ta`replerin ajiratip aliw, g`a`rezsiz pikir ju’ritiw arqali ilimiy filosofiyaliq du’nyag`a ko`z qarasqa tiykarlang`an iyman ha’m isenimdi qa`liplestiriwden ibarat.
A`yyemgi din formalarinan baslap, uriwliq qa`wimlik, milliy dinlerge shekem olarda du’nya dinlerinin` payda boliwi ha’m rawajlaniwdin` sotsialliq, gnoseologiyaliq (teoriyaliq biliw) ha’m psixologiyaliq tamirlari bar. Mine usilardi ha’r ta`repleme tariyxiy da`liller tiykarinda ilimiy analiz qiliw kurstin` waziypasi.
Ja`miyet qa`liplesiwinin` da`slepki da`wirlerinde payda bolg`an din xaliqlar turmisi menen baylanisli rawajlang`an, a`ste-aqirin diniy du’zimdi payda etken. Na`tiyjede belgili ja`miyetlik siyasiy ha’m ma`deniy a`dep-ikramliq waziypasin orinlawdi o’z ishine alg`an. Bunday funktsiyalar ja`miyet progressinin` joqari basqishlarinda a`sirese ko`zge taslanadi.
Bul orinda dinnin` a`sirese islamnin’ Orayliq Aziya xaliqlari turmisinda tutqan orni, waziypasi, ilim ha’m ma`deniyat penen o`z-ara ta`siri haqqinda pikir juritiw orinli. Dinnin` ja`miyette orinlaytug`in sotsialliq, ruwxiy, ma’naviy waziypasi to`mendegilerden ibarat.
Birinshiden, ha’r qanday din o`z qa`wenderleri ushin toltiriwshi, kompensatorliq waziypani atqaradi.
Ekinshiden, dinler o`z ta’liymat du’zimin payda etip, og’an siyiniwshi shaxs ha’m jama`a`tti usi ta`liymat do`gereginde saqlawg`a ha’reket qiladi. Buni dinnin` birlestiriwshilik (integrativlik) funktsiyasi delinedi.
Ushinshiden, din dinlar turmisin ta`rtipke saliw, kontrollaw(regulyativlik) funktsiyasin orinlaydi. Ha’r qanday dinlerdin` belgili u’rp-a`det, ma’resim ha’m bayramlari bolip, olardi o`z waqtinda, diniy ta`lim ha’m talap tiykarinda orinlawi sha`rt qilip qoyiladi.
To`rtinshiden, din dindarlardin` birligin, ja`miyet ha’m shaxstin` o`z-ara baylanisin ta`miyinlewshi o`zgeshe baylanis qiliwshi waziypag`a iye.
Bulardan basqa din waziypasinin` filosofiyaliq, teoriyaliq ta`repleri bolip, insannin` jasawdan maqseti, o`mirdin` mazmuni, du’nya haqqindag`i ma`selelerge o`z qatnasin bildiriwden ibarat.
Din taniw tiykarlari dinnin` payda boliwi, ha’m rawajlaniw tariyxi, onin` ta`liymatin, payda boliwin ha’m qa`liplesiwin uyreniwshi pa`n. Bul pa`n ja`miyet progressi protsessinde din menen baylanisli bolg`an barliq sotsialliq ha`diyselerdi ideologiya, u’rp-a`det ha’m ma’resimler, meshit ha’m diniy sho`lkemlerdin` talap ha’m ta`rtiplerin uyreniw, analiz qiliwdi ko`zde tutadi. Erkin pikirlilikke say da`slepki ideyalar Orta Aziyada –deizm, panteizm, mu`tazililiylar, bir ulkede jasag`an, do`retiwishilik qilg`an ulli oyshillar Farabiy, Beruniy,Ibn Sino, Umar Hayyamnin` ja`miyetlik filosofiyaliq qaraslarinda ko`ringen. Jaqin ha’m Orta Shig`is xaliqlari tariyxinda erkin pikirlilik ideyalari Zardusht taliymati, Mazdak ja`miyetlik siyasiy xizmeti ta`sirinde bolg`an. Filosofiyaliq basqa bo`limleri siyaqli «Din taniw tiykarlari» du’nya qaras penen baylanisli ma`selelerdi aship beriwge bag`darlang`an. Bul pa`n ta`biyiy ilimiy, insanshunoslik ha’m sotsialliq pa`nler menen o`z-ara baylanista rawajlanadi. Onin` etika, estetika, tariyx, etnografiya, arxeologiya, psixologiya, erkinpikirlilik h.t.b. tariyxiy ilimler menen baylanisli.
Din taniw tiykarlari predmetin oqitiw protsessinin` ta`rbiyaliq a’hmiyeti bolip, jaslarg`a din ha’m erkinpikirlilik haqqinda ilimiy bilimler beriw arqali dinin` sotsialliq o`zgesheligi, ol tariyxiy ha’diyse ekenligin tusindiriw menen ja`miyettin` rawajlaniwnin` zamanago`yleniwine alip keledi.
Diniy sana sotsialliq sana formalarinin` biri ekenligi joqarida aytilg`aninday dinnin` payda boliwi ha’m rawajlaniwin u’yrengende og`an tariyxiyliq printsipi tiykarinda qatnas jasaw a’hmiyetke iye.
Din tariyxinda dinshunoslar dinnin` payda boliwin tu`rlishe ko`rsetip kelgen. Onin` payda boliw sebepleri a`yyemgi du’nya dinshunoslarin qiziqtirg`an, og`an juwap tabiwg`a uring`an. A`yyemgi Qitay. Hindstan, A`yyemgi grek filosoflari barliq haqqinda pikir ju’ritkende din, onin` kelip shig`iwi ha’m o`zgesheligi haqqinda ayrim ideyalardi alg`a qoyg`an.
Antik du’nya filosofiyasinda bul mashqalani sheshiwde dinshunoslar eki gruppag`a bo`lingen. Eger materialistler qudaydin` barlig`ina isenim qilsa, idealistler buni ideal (rux) ku`shi dep bilgen.
Dinnin` payda boliw sebeplerin u’yreniwdin` ilimiy tiykarlari du’nyaliq din taniwda to`mendegishe bayan etiledi. 1. Diniy tu`sinikler, ta`liymat ha’m ko`z qaraslar payda boliwin ko`rsetiwde insaniyat progressinin` sharayatlarin esapqa aliw za`ru`r. 2.sotsialliq ekonomikaliq progress da`rejesin, og`an say formada sotsialliq siyasiy qatnaslarg`a tiykarlang`an halda insaniyattin` ruwxiy kamalatin, olardin` sirtqi du’nya tuwrali ko`z qaraslari ha’m bilimleri da`rejesin biliw kerek. 3. Ta`biyat sirlari aldinda a`yyemgi adam ha`lsizligi aqibetinde natuwri qaraslar, ta`biyattan tis ha`diyseler haqqinda tiykarsiz ko`z qaraslardin` tuwiliwina alip kelgenligin esapqa aliw lazim.
4. Miynettin` bo`liniwi payda bolip, zalimliq ha’m eziwshilik, bayliq ha’m jarliliq ju’zege keliwi menen din hu’kimran klass qorg`aytug`in ruwxiy quralg`a aylang`anin na`zerde tutiw kerek.
5. Ta`biyat izertlew ilimi, da`lillerdi ta`biyat ha’m ja`miyet sirlarin tusiniwde paydalaniw lazim.
Dinnin` payda boliwin ha’m rawajlaniwin ilimiy tiykarlap u’yreniw ja`ne a)obektivlik, b)konkret-tariyxiy sharayatlardi esapqa aliw, v)ilimiylik, g) klassliq, d) uliwmainsaniyliq qa`diriyatlar menen baylanisli, e) dinnin` payda boliwinin` gnoseologiyaliq, sotsialliq, ekonomikaliq, psixologiyaliq sebeplerin esapqa aliw lazim.
Ha’zirgi zaman talabi dindi uyreniwde ilimnin` tariyx, filosofiya, ja`miyetshunoslik ,psixologiya tarawlarindag`i materiallardan ha’r ta`repleme paydalaniwdi, onin` tu’p ma`nisin tuwri tu`siniw, ja`miyetlik turmista dinnin` ornin ilimiy anliz etiwdi talap etedi.
Din ja`miyetlik birlik yamasa gruppa ideologiyasi ha’m psixologiyasinin` sostav bo`legi, bayram, u’rp-a`det ha’m da`stu`rlerdin` deregi bolip, ja`miyet ha’m gruppalardin` pikirin qa`liplestirip, jeke adam ha’m ja`miyetlik gruppalardin` da`stu`rin, qa`diriyatlar bag`darlarin motivlerin belgileydi. Sonin` menen birge dinnin` payda boliwi. Evolyutsiyasi, belgili ja`miyettegi sha`rt sharayatti, onin` da`slepki formalarin (siyqirliq, totemizm, fetishizm, animizm) u’yreniw, ja`miyetlik –ekonomikaliq formatsiyalarda dinnin` payda boliwi sharayatlardi u’yreniw kerek.
O`zbekstanda dinnin` evolyutsiyasi ha’m saqlaniw sebeplerin studentler biliwi ulken a’hmiyetke iye. Dinge iseniwshilerdin` sanasinda ha’m psixologiyasinda dinnin` ta`sirinin` saqlanip qaliwin aniqlawda traditsiyaliq jollar menen qatnas jasaw eskirdi. Bul sebeplerdi endi diniy adamlardi xizmetine, tariyxiy inertsiya kushine, dinge qarsi ta`rbiyalaw isindegi kemshiliklerge baylanistirmaw kerek. Dinge iseniwdi quramali psixologiyaliq, ja`miyetlik psixologiyaliq ha’diyse sipatinda ilimiy analiz etiw, dinnin` ja`miyetlik psixologiyaliq dereklerin, dinge iseniwshilerdin` diniy psixologiyaliq o`zgesheliklerin teren`irek uyreniwimizdi talap etedi.
Dinler og`an iseniwshilerdin` sani, ko`lemi, o`zinin` belgili m illet ha’m xaliqqa ta`nliligi ha’m millet tan`lamawlig`ina baylanisli gruppalarg`a bo`linedi.
1. Uriw-qa`wimlik dinleri totemistlik, animistlik ko`z qaraslarg`a tiykarlang`an, o`z uriwinan shiqqan siyqirshi, shaman yamasa qa`wim basliqlarina siyiniwshi dinler. Olar milliy dinler ha’m du’nyaliq dinler ishine sin`ip, aralasip, ha`zirde Avstraliya. Qubla Amerika, Afrikadag`i geypara qa`wimlerde saqlanip qalg`an.
2. Milliy dinler - belgili milletke ta`n bolip, basq millet wa`killeri o`zine qabil etpeytug`in dinler. Olarg`a yaxudiylik, induizm, konfutsiylik, sintoizm kiredi.
3. Du’nyaliq dinler - du’nyada en` ko`p taralg`an, adamlardin` milleti, rasasina qaramastan iseniwge bolatug`in dinler. Og`an buddizm, xristianliq ha’m islam dini kiredi.
Bunnan basqa dinler ta`liymatina bola monoteistlik -bir qudayliq ha’m politeistlik- ko`p qudayliq dinlerine bo`linedi.