Tariyx fakulteti

AHMAD FARǴONIY (797-861)
Saxohámtli keng ona tuproǵimiz, Ózbekiston nomini faxr hám ǵurur his- tuyǵusi penen uzoq-uzoq áwladlarga kóz- kóz qilishga arzigulik ullı siymo hám allamlardan biri Ahmad Farǵoniydir. Asli kindik qoni Farǵonada tomgan hám IX asrda yashab ijod etgan hámtandoshimiz haqında málumot beruvchi tarjima huj- jatlar deyarli yóq dárejeda. Filolog alım Aziz Qayumovdıń («Ahmad al-Far- ǵoniy»,— T.: Pán, 1990) málumotlariga qaraǵanda Ahmad Farǵoniy jaslıqdan pánga, ilm olishga chanqoq bólib ósgan. U asosan tabiiy pánlar: falakiyotshunoslik, matematika, geografiya sıyaqlı pánlar boyınsha ijod qilgan. Ahmad Farǵoniydıń ijodiy faoliyati Baǵdod penen, ullı mutafakkir alım Muhammad Ibn Muso al-Xarezimiy rahbarligida faoliyat kórsatgan «Baytul Hikma» penen boǵliqdir. U arab atamashunosligidıń paydo bólishi hám ilmiy rawajlanıwına munosib úles qóshdi.
Baǵdod hám Damashqdagi rasadxonalar qurilishiga shaxsan qat- nashdi. Baǵdoddıń Raqoq nomi penen ataluvchi mavzesida qurilgan rasadxona qoshida shólkemlestirilgen falakiyotshunoslik maktabiga rahbarlik qildi. Ahmad Farǵoniy zamondosh, kasbdosh alımlar hám shogirdlari penen hamkorlikda Ptolеmеy «Yulduzlar jadhámli»dagi málumotlarni tеkshirish ishlarini olib bordi. Udıń falakiyotshunoslikka oid ilmiy-tadqiqot ishlari ijodiy samaralar bеrdi. Ahmad Farǵoniydıń oltita kitobi dunyoga málum hám ataqlıdir. «Kitob Fi Usul ilm an-Nujum» («Falakiyot ilmidıń usullari haqında kitob»). Bu risoladıń asl qólyozmalari matni bir xil bólsa-da, bеsh nom ostida saqlanadi. Yáni Al-Majistiyga baǵishlangan «Falakiyot risolasi», «Falak sfеralari sababiyati», «Al-Majistiy» (Ptolеmеydıń «Almagеst» shıǵarmai), «Ilm al-haya» («Falakiyot ilmi») dеb ataladi. Bu nodir qólyozmalar Angliya, Fransiya, AQSH, Marokash, Misr hám Sankt-Pеtеrburgda saqlanmoqda.
Alımdıń «Al-Farǵoniy jadhámllari» (qólyozmasi) «Usturlob penen amal qilish haqındagi kitob» Hindistonda, «Oy Yerdıń ustida hám ostida bolǵanıda hámqtni aniqlash» risolasidıń qólyozmasi Qohirada, «Yetti iqlim hidi» shıǵarmaidıń qólyozmasi Olmoniyada, «Usturlob yasash haqındagi kitob» qólyozmasidıń tórtta nusxasi Bеrlin hám Parijdadir.
Ahmad Farǵoniy bu shıǵarmalaridagi ilmiy kashfiyotlari penen jahon páni hám mádeniyati rawajlanıwına úlken hám munosib úles qóshdi. Hususan, udıń 812-jılda Quyosh tutilishini oldindan bashorat qilishi, Yerdıń dumaloq shar shaklida ekanligini ochganligi alımga shuhrat kеltirdi. Kyinroq Misrda yashagan choǵida Nil daryosi suvini ólchaydigan asbob yasagan. Bu asbob tutash idishlar qoidasiga asoslangan bólib, hozirgacha saqlanadi. Ahmad Farǵoniydıń falakiyotga oid yirik ilmiy shıǵarmalaridan biri «Samoviy harakatlar hám yulduzlar pánidıń majmuasi haqında kitob»dir. Bu shıǵarma «Astronomiya nеgizlari» dеb ham yuritiladi. Unda buyik mutafakkir ózi yashagan dáwirdagi falakiyotga oid bilimlarni tartibga soldi. Ózidıń yangi xulosa hám natijalari penen boyitdi. Falakiyot ilmiga oid asboblar, quyosh soatlaridıń bayonini bеrdi. Ósha dáwir ańanasiga muvofiq mámleketlarni yеtti iqlimga bólib órgandi, joylardıń gеografiyaga oid koordinatlarini shıǵısdan ǵarbga yónalishda bеrdi. Falakiyotga oid bilimlar qomusi hisoblanmish mazkur shıǵarma Yevropada Kopеr- nikkacha bolǵan falakiyot ilmidan tiykarǵı qóllanma bólib xizmat qildi. Ózidan kеyingi alımlar uchun ijobiy samaralar bеrdi.
Alımdıń stereografik proyeksiyalar nazariyasini undan ming jıl keyin ullı matematik Eyler XVIII asrda geografiyaga oid xaritalar tuzish nazariyasiga tatbiq qildi hám «Úlken geografik xarita»ni tuzishda ishlatdi. Undan tısqarı kompleks ózgaruvchan miqdorlar tekisligi, noevklid geometriyalar, Lobachevskiy tekisligidıń Belt- rami-Kleyn proyeksiyasi kosmografiyalardıń zaminida ham Ahmad Farǵoniydıń shu nazariyasi yotadi.
Ahmad Farǵoniy bajargan ilmiy tadqiqot natijalari qaysi pán sohasida bólishidan qat’i nazar ǵoyatda pishiq, puxta hám nihoyatda mukammal bolǵan. Shu boisdan udıń shıǵarmalari pán olamida shuhrat tawǵan. XII asrdayoq alloma shıǵarmalaridıń lotin tiline tarjima qilinishi hám butun Yevropaga tarqalishi bu fikrimizdıń isbotidir. Yevropa ilmiy ortalıqi farǵonalik allomaga úlken hurmat bajo keltirgan. Yevropaliklar Ahmad Farǵoniyni ózlaricha talaffuz etib, «Al Fraganus» deb ataganlar. Hatto bu nomni ullı Dante ham ehtirom ila tilga olgan. Ahmad Farǵoniy shıǵarmalari lotin, olmon, ingliz, fransuz, rus hám boshqa tillarga tarjima qilingan. Mustaqillik sharofati penen allomadıń 1998-jılı 1200 jıllik yubiley sanasi nishonlandi. Ahmad Farǵoniyga atab Quhámda boǵ barpo etilib, allomadıń haykali órnatildi. Udıń boy ijodiy merosini úyreniw hám chop etish barasında ham kóplab xayrli ishlar amalga oshirilmoqda. Prezidentimiz sáy- harakati penen Misr poytaxti Qohirada Ahmad Farǵoniyga atab haykal ómatildi.