Tariyx fakulteti

Tema:«Ózbekistan xalıqlarınıń áyyemgi hám dáslepki Orta ásirler dáwiri mádeniyatı tariyxı. (b e sh VI ásirden - eramızdıń IV ásirine shekem).
Reje:
1.Ózbekistan tariyxınıń áyyemgi dáwiri b e sh VI asirden - e IV asirine shekem.
2. Bul dáwirde Ózbekistanniń mádeniyat tariyxi boyinsha аrxeologiyaliq mádeniy estelikler: Qawinshi mádeniyati. Topiraqqala: bul esteliklerdegi diywaliy súwret hám músinshilik úlgileri.
3. Áyyemgi dáwir arxitekturaliq esteliklerinde súwretlew óneri: Dalbarzintóbe, Fayaztóbe, Qaratóbe, Topiraqqala hám Jerqorǵan diywaliy súwretleri.
4. Toxarstan hám Xorezm mádeniyatına tán músinshiliktiń túp úlgileri.
5. Ayrıtam ibadatxanası: budda dinine tiyisli háktaslardan islengen háykellerdiń tabılıwı, músinlerde saz shertip atirǵan hayal kórinisi.


Túrk qaǵanliǵi qol astinda birlesken xaliqlar rawajlaniwdiń túrli basqishlarinda bolǵan. Xaliqtiń bir bólimi otiriqshi diyqanshiliq penen, qalǵan bir bólimi bolsa kóshpeli sharwashiliq penen shuǵillanǵan. Soǵdiyana, Xorezm hám Toxarstanda diyqanshiliq penen shuǵillaniwshi xaliqtiń úlken bólimi patirarxal shańaraq sipatinda jasar edi. Erkin diyqanlar menen bir qatarda kashavarzlar da bar bolip,olar ekanomikaliq jaqtan bay jer iyesine hám hátteki óz ǵárezsizligin saqlap qalǵan diyqanlarǵada ǵarezli bolǵan. Kashovarzlar jámiyettegi tiykarǵı kúsh esaplanǵan.VI-VII ásirlerde awil, qorǵan, qalalarda bekkem ornalasip alǵan jer iyesi bolǵan aqsúyeklerdiń ekanomikaliq hám siyasiy abirayi kúsheyip bardi. Bul aqsúyekler jazba dereklerde “diyqanlar” dep atalǵan. Kánlerde hám jerge islew beriwde qullar miynetinen kóplep paydalanilǵan. Bul dáwirde Xorezmde, ásirese Soǵdta sawdagerler jámiyette jetekshi ról oynaydi.Kóshpeli túrk qáwimleri VI-VII ásirlerde qara úylerde jasaǵan hám tórt dóńgelekli arbalarda kóship júrgen.Xaliqtiń miynetkesh bólimi “buduń yamasa “qara budun” dep atalǵan. Ruw qáwimlerdiń iri wákilleri bolsa “ bekler” ati menen júritilgen. Jámáátti ‘qaǵan” hám aqsaqallar keńesi –“quriltay’ basqarǵan.Patirarxal shańaraq’arǵa –“katxudadlar” bas bolǵan. Katxudad atamasi soǵdlarǵa tán sóz bolip, kóshpeli turmis keshirgen túrkler bolsa bul sóz ornina “arxaun” atamasin isletken.Batis Túrk qaǵanliǵinda oraylasqan mámleket bolmaǵan.Ol onlap túrkiy qáwimlerden quralǵan birlik- awqam bolip, olardiń hár biri bólek xanlar tárepinen basqarilǵan. Bul múlklerdiń óz patshalari bar edi. Olardiń atlari hár qiyli bolǵan. Máselen, Buxarada- buxarxudatlar, Shaǵaniyanda-shaǵanxudatlar,Dabusiyada-dabusshaxlar,Vardanzede-vardanxudatlar,Tashkentte- tudunlar, Samarqand hám Ferǵanada- ixshidler,Astrushanada- afshiniyler,Xorezmde- xorexmshaxlar, Toxarstanda- malikshaxlar, Ilokta- diyqanlar h.t.b.Diyqanlar bul húkimdarlardi koshavarzlar hám ǵarezli adamlardan bolǵan kediverler, jaqsi bilim alǵan áskeriy ármiyalar- chokarlar menen qollap turǵan.Basqa mámleketlerden pariqli túrde Orta Aziya aymaǵinda diyqanshiliqtiń ózine tán qásiyeti sonda, bul jerde sheklenbegen ǵarezli shiǵisqa tán kórinistegi oraylasqan kúshli hákimiyatqa umtiliw úlken áhmiyetke iye bolǵan.” Tan-chu” hám atli qitay jilnamasindaǵi maǵliwmatlarǵa qaraǵanda Zarafshan, Qashqadárya hám Ámiwdárya boyinda ǵarezsiz 9 hákimlik bolǵan:Samarqand, Maymurǵ,Kesh,Naqshab, Ishtixan, Kushaniya,Buxara,Amul hám Andxoy h t b.
Olardiń eń úlkeni Samarqand edi.Hákim jergilikli soǵdlardan bolǵan.Soǵdiyana,Xorezm hám Shash hákimleri belgili dárejede óz ǵarezsizligin saqlap qalǵan.
Soǵdiyana hákimi sol dáwirde Panjikentten Karmanaǵa shekem bolǵan onsha úlken bolmaǵan aymaqqa iyelik etken. Ishki basqariwda ayirim erkinleklerdi saqlap qalǵan bolsada, qaǵanǵa bárha olpan tólep turǵan. Túrk qaǵanliǵi aymaǵinda jasawshi xaliq biyday,arpa,sali,tari hám basqa eginlerdi jetistirgen. Eftallar dáwirine salistirǵanda suwǵariw sistemasi bul dáwirde bir qansha jaqsilanǵan. Xorezde bolsa kerisinshe kemeydi. Xaliq júzimshilik hám baǵshiliq penen shuǵillanǵan.Ferǵana hám Soǵdda xaliq kán isleri menen shuǵillanip altin , mis temir ; Eloqda qorǵasin , gúmis ; Shahrisabzda tas , qizil duz qazip alinǵan.
VI-VII ásirlerde áskeriy toqnasiwlar tez –tez júz berip turǵanliǵinan qalalar onshelli rawajlanbaǵan.Bul dáwirde qorǵan qala quriw háwij alǵan edi. Bay jer iyeleri áne usinday qorǵan-qalalarda jasaǵan .Xorezm aymaǵindaǵi bunday qorǵanlar ádewir keń úyrenilgen .Bir ǵana Búrkit qala aymaǵinda bay há aqsúyekler jasaǵan 96 usinday qorǵanshalar bolǵanliǵi aniqlanǵan .Tariyxshi arxeologlar Soǵda da usinday qorǵanlar bolǵanliǵin dálillemekte . Qorǵanlar átirapi diywal menen oralǵan . Oniń ortasinda minarasi bolǵan .Bul minaralar qorǵaniw imaratii waziypasin ótegen .VI ásirde qalalar ádette onshelli úlken bolmaǵan.Misali , Afrosiyob wayranagershilikleri 216 gektar átrapinda bolǵan .Eski Paykent diywaliniń uzinliǵi 2 km átirapinda, Shashtaǵi tiykarǵı qala Binkent shegarasi 5, Koson 2, Termizdiń uliwma sheńberi 7-10 km átirapinda bolǵan .Túrk qaǵanliǵinda ishki hám sirtqi sawda ádewir rawajlanǵan .Ásirese Buxara aymági sawdaniń oraylarinan biri ed .Al , Paykent bolsa “Sawdagerler qalasi” dep at shiǵarǵan edi . Sawda –satiqta tiykarinan Xitay menen múnásebet basli orindi iyelegen.Tek ǵana 627-6470jillar dawaminda Samarqandtan Xitayǵa 9 saawda elshiligi jiberilgen .Túrk qagánliǵindaǵi hár bir hákimlikte bir neshe júzden tartip bir neshe mińǵa shekem óz áskerleri bolǵan . Armiya toplawda da klassliq qatlamlasiw tiykarǵı ról oynaǵan .Bunda atli áskerler uriw aqsúyekleri wákillerinen tańlanip oq jay , dubulǵa ,qilish hám qanjar menen qurallanǵan .Piyada áskerler bolsa jallanǵan puqaralar hám qullardan ibarat bolǵan .
Qaǵanliqta jasaǵan xaliq tiykarinan materialdan , júnnen hám teriden kiyim kiygen . Erkekler shapan kiyip shashlarin aldirip júrgen , “ hayallar shashlarin baslarina orap , qara oramal tartip júrgen “ , dep jazadi Syuan Szyan .Túrk qaǵanliǵinda mádeniyat óz dáwirine salitirǵanda ádewir joqari rawajlanǵan.Júdá áyyemgi zamanlardan beri ádet bolip kelgen qatar bayramlar bul dáwirde de dawam etken hám jańa mazmunlar menen bayiǵan.Misali , Nawriz (Jańa jil ) bayramlarinda jekkeme –jekke gúresiw hám kúsh sinasiwlar bolǵan.
Túrkiy xaliqlar dunyadaǵi áyyemgi jazba mádeniyatina iye bolǵan xaliqlardan esaplanadi .Túrk húkimranliǵi dáwirinde soǵd jaziwi , aramey jaziwi , xorezm jaziwi menen bir qatarda áyyemgi túrkiy xaliqlardiń jaziwi “Túrkiy run jaziwi “ , “Orxon –Enisey jaziwi “ , “ Kók Túrk jaziwi “ xatlarda keń isletilgen. Jaqin waqitqa shekem(1979-jilǵa shekem) túrkiy jaziw eramizdiń VI-VII ásirlerinde qáliplesken degen pikir jetekshi bolǵan.Biraq 1970-jili Almati jaqinindaǵi Issi atli qorǵan qábirde arxeologiyaǵa tiyisli izertlew isleri júritilgende eramizdan aldińǵi birinshi miń jilliqqa tiyisli kóplep buyimlar qatari gúmis keseshe de tabiladi.Oni’ sirtindaǵi sizilma formalari áyyemgi túrkiy jaziwǵa uqsas bitik bolip , ol páde “Issi” jaziwi atin aladi.Bul túrkiy jaziwdi ataqli alim A.S Amanjolov oqip analiz etken. Demek áyyemgi túkiy jaziwdiń tamirlarin júdá uzaq ótmishten izlew kerek . Bul pikirdi Awǵanistanniń Dashti Navur ,Surxandaryaniń Xalshayan, Dalvarzintóbe , Fayaztóbe siyaqli esteliklerinen tabilǵan b.e .sh II-I ásir - e.I-_II hámde V-VII ásirlerine tiyisli esteliklerdegi “Issi” jaziwina uqsas bitikler de tastiyiqlamaqta. Bitik jaziwlar dáslep túrkler tariyxi ushin tiykarǵı derek bolsa , onnan keyin jazba ádebiyattiń dáslepki úlgiside bolip esaplanadi. Alim Nasimxan Raxmanniń pikirinshe túrkler qanshelli úlken aymaqti iyelegen bolsa , olar jaratqan yadnama bitiklerde sonshelli úlken aymaqqa jayilǵan.
Olar tómendegilerden ibarat:

1. 
   Arqa Mongoliya yadnamalari
   
2. 
   Lena-Baykal boyi yadnamalari
   
3. 
   Altay yadnamalari
   
4. 
   Shiǵis Túrkistan yadnamalari
   
5. 
   Orta Aziya topari yadnamalari
   
6. 
   Shiǵis Evropa yadnamalari
   

Hár bir bitiktas watan hám xali taǵdirinen gúwaliq berip turadi . Ásirese Túrk qaǵanlari : Qultegin ,Bilge qaǵan , Tonikók húrmetine ornatilǵan bitiktaslarda el hám xaliq taǵdirinen qáweterleniw bas másele etip kóterilgen. Watan ǵaresizligi ushin gúres , xaliqti qisimnan alip shiǵiw- ǵarezsiz mámlekette nizam qaǵiyda járiyalaw , Bumin ,Istemi hám Eltarish qaǵanlar,Eltarishtiń balalari .Bilge qaǵan hám lashkerbasi Qultegin , dana másláhatshi Tonikók moynina tústi . Bitiktaslarda mine usi shaxslardiń qaharmanliqlari, pidayiliqlari haqqinda gúrriń etiledi.Bilge qagánǵa kóbirek itibar berilgen .Bilge qaǵan túrkiyler tariyxinda ádalatgóy , xaliqshil qaǵan sipatinda at qaldirǵan .Bilga-dana degen mánisti ańlatadi.Bilge qaǵan xaliqqa qarata minanday násiyat qiladi: “Qudaydan bolǵan túrk dana qaǵani bul dunyaǵa keldim. Sózimdi aqirina deyin esitiń , izimdegi inim , jiyenim , ullarim, awqam qáwimim , uriwim , xalqim , ońdaǵi bekler , sheptegi tarxanlar , buyriqbekler , otiz toǵiz oǵuz bekleri , xalqim bul sózlerimdi jaqsilap esitiń , diqqat qilip tińlań! Aldińǵa- kúnshiǵisqa , ońǵa-qublaǵa , arqaǵa –kúnbatisqa , shepke-arqaǵa shekem bolǵan jer ishindegi xaliq maǵan qaraydi sonsha xaliqti razi qildim .Ol endi jawiz emes.”(1) Xaliqti birlestiriw , watan ǵarezsizligin támiynlew Bilge qaǵanniń ármani edi .Ol óz sózin dawam ettirip, násiyat qiladi: << Watandi saqlap qaliw tek qaǵanniń ózine emes , xaliqqa da baylanisli.Ata-babalardiń utislari , qáteleri buni tastiyqlaydi.Xaliq óz qaǵanin jol-joriqlarin ámelge asiriwi lazim , keri jaǵdayda oniń basina kóp apatlar túsedi.Júdá iseniwsheń bolmaw , basqalardiń gápin analiz qilǵannan keyin is júritiw lazim.Shin menen jalǵandi ayira biliw lazim.Jaǵimpazliqtiń artinda kóbinshe jalǵan boladi.Qatti sóylegen , qattiqol húkimdar óz xalqina jamanliqti ráwa kórmeydi.Adamdi ajrata bilmey, iseniwsheń bolsa qáwipke jol ashiladi, dárwishlik sonnan baslanadi:<>
Talantli Bilge qaǵan tarqaq posip júrgen xaliqti bi jerge jiynadi .Ol qaǵan bolip otirǵannan keyin: << Joq kambaǵal xaliqti ayaqqa tturǵizdi. Kambaǵal xaliqti bay qildi , óz xalqin kóbeytti >> Bilge qagán bek hám qaǵanlarǵa olardıń qáte hám kemshiliklerin ashıq aytıp wásiyat qıldı:<< Túrk bekleri xalqi minani esitiń!Túrk xalqin toplap mámleket dúziwińińzdi bul jerge tasqa oyip jazdim. Adasip ayrilǵaninizdi da bul jerge jazdim.>>
Túrk qaǵanliǵindaǵi xaliqlardiń bir bólimi Eftaliyler siyaqli lawshi dialektlerde sóylesken.VI ásirge kelgende ol lawshi dialektke aylanip,mámleket tili bolip qalǵan. Túrk jaziwi menen bir qatarda soǵd hám xorezm jaziwi da keń qollanilǵanliǵin joqarida keltirip ótken edik.Soǵd jaziwi 25 belgiden ibarat bolip, shepten ońǵa qarap jazilǵan.Olardiń kalendari bolǵan , bunday kalendarlar Tajikstan tawlarinan tabilǵan.Mirsadiq Isoqovtiń pikirine kóre soǵd tiliniń ámeliy kólemi sol dárejede keń bolǵan,Orta aziya hám Jetisiw walayati hám de Shiǵis Turksatanniń kop jerlerinde xaliq soǵdi hám túrkiy tillerinde aniq sóylesken.Qalalarda soǵd – túrk eki tilliligi rásmiy jag;day bolǵanliǵi Maxmud qashqariydiń shiǵarmasinda keltirilgen. Juwmaqlap aytqanda, ótmish ata-babalarimiz joqari dárejede áyyemgi jazba mádeniyatqa iye bolǵan dep sheshim qabillaw ushin hámme tiykarlarǵa iyemiz. Bul jaziw mádeniyat úlgileri keyinshelli arablar hám mangollar basqini dáwirinde joq qilip jiberilgen.
Derekler VII ásirde mámleketimiz aymaǵinda sawatqanliq kúshli bolǵanliǵinan gúwaliq beredi. 5jasqa tolǵan balalar jaziw hám esap-kitapqa úyretilgen.20 jasqa tolǵanda bolsa sawda-satiq penen shuǵillaniw ushin sawda kárwanlarina qosip shet mámleketlerge jiberilgenligin tastiyqlawshi maǵliwmatlar bar.
VI-VII ásirlerde Túrk qaǵanliǵi aymaǵinda jasaǵan xaliqlar diniy kóz qarasinan túrli ideyalar tásirinde bolǵan.Derlik hár bir ruw qáwim hám xaliqtiń óz diniy isenimi bolǵan. Sol sebepli túrk qáwimlerinde kóp qudayliq keń tarqalǵan.Atap aytqanda, buryatlar 99 táńrige tabinǵan hám bul táńriler dúnyani basqaradi dep túsingen. Bunnan tisqari,tábiyat denelerine siyiniw hám tabiniw xaliqtiń k’undelik ádetine aylanǵan.Atap aytqanda, qaǵan hám hámeldarlar quyash,aspan,ay ruwxina siyinip, qurbanliqlar keltirse,kámbaǵal ápiwayi xaliq jer-suw,aspan,ay hám quyash ruwqina,haywan hám qumlarǵada siyinǵan.
Orta Aziyada animizm kópshilik túrkiy xaliqlar ushin uliwmaliq din bolǵan.Bul diniy isenim boyinsha adamlar hámme nárseniń ruwqi bar dep bilgen. Soǵan muwapiq tábiyat hádiyselerdi, túrli apatlardi janli dep qaraǵan hám oǵan siyinǵan.
Túrkiy xaliqlar ózlerinshe qandayda bir haywanǵa siyinǵan hám oni óziniń qudayi dep bilgen.
Ata-babalar ruwxina siyiniw da túrkiy xaliqlar ortasinda X ásirge shekem keń tarqalǵan diniy isenimlerden bolǵan.Bul jaǵday ruwx ólmeydi,ol o dúnyada da jasaydi, degen túsiniklerden payda boladi. 576-jilda Istemi qaǵandi jerlew máresiminde oniń uli atasiniń minip júrgen atlarin, sol menen birge 4 tutqindi atasiniń ruwxina qurban qilǵan.Soniń menen birge Isteminiń uli ákesine jetkeriw ushin tutqin qullarǵa qandayda bir tapsirmalar bergen.Demek túrkiyler o dúnyadaǵi ómirdi bul dúnyadaǵi ómirdiń dawami dep bilgen.Bul tárepten ol kópshilik ruwxti tán aliwǵa tiykarlanǵan animizmnen pariq qiladi hám jeke ruwx ideyasi ilgeri súriledi. Bul degen sóz táńri túrkiylerdiń bas qudayi, bárshe túrkiy qáwimler táńrige siyinǵan degendi bildiredi.
V-VII ásirlerde túrkiy xaliqlar ortasinda otqa tabiniwshiliq,buddizm hám xristian dini de rawajlanip bardi.
Túrk qaǵanlari dáwirine tiyisli derekler,tariyxiy estelikler derlik saqlanbaǵan.Biraq Qitay dereklerinde aytiliwinsha VI-VII ásirlerde Túrk qaǵanliǵinda súwretshilik, músinshilik ádewir keń rawajlanǵan.Ustrushana,Xalshayan,Dalvarzintóbe,Fayaztóbe,Panjikent qarabaxanalarinan tabilǵan naǵislar hám súwretler bul pikirimizdi ayqin dálilleydi.Buxara hákiminiń góne Baraqshadaǵi saray diywallarindaǵi súwretler diqqatti tartadi.
Aq pil mingen,nayza,qilish hám arqanlar menen qurallanǵan áskerler,haywanlar hám qanatli ajdarhalar menen sawash qilmaqta. Piller ,beline shekem jalańash áskerler altin hám qimbat bahali taslardan jasalǵan hár qiyli bezekler menen bezetilgen.Basqa bir úlken xanada bolsa patsha óz saray jámáátin saltanatli túrde qabil qilip atirǵanliǵi sáwlelendirilgen.Patsha qanatli , 2 túyeniń súwreti salinǵan taxtta otiradi,taxttiń eki tárepinde bolsa júdá qimbat bahali kiyimler kiygen, qilish hám xanjar taqqan, qollarinda qadaqlar kótergen erkekler,taxt janinda ústinde ot janip turǵan idistiń súwreti salinǵan.Bul dáwirde gulalshiliq óneri de rawajlanǵan. Túrli idislar, úy-ruwizger buyimlari,haywan ,miyweler,adamlar súwreti menen bezelgen hám sirtina sirli tiniq mineral isletilgenligi ushin olar jiltirap turǵan.
Túrk qaǵanliǵi dáwirinde jaratilǵan materialliq mádeniyat esteliklerinen biri ilaydan islengen hár qiyli kórinistegi háykelsheler esaplanadi.Bul háykelsheler qolinda kese yáki qural-jaraq uslap turǵan adam formasinda bolip,ádette, olar qorǵansha yáki marhumlar qábirine qoyilǵan.
Vizantiyali tariyxshi Menandr Túrk qaǵani Istemi Dizavul otawlarinan altinnan jasalǵan taxt, gúze, gúmis idislar, haywanlar formasinda islengen buyimlar tabilǵanliǵin aytip, bul kórkem óner úlgileri vizantiyada islengen usi formadaǵi buyimlardan qalispaytuǵinliǵin hám adamdi tań qaldiratuǵin dárejede gózzal bolǵanliǵin jazadi.Solay etip, IV ásir aqiri –V ásir basinan mámleketimiz aymaǵinda feodal dizimniń dáslepki búrtikleri kórine basladi. Ástelik penen feodal dúzimge qaray rawajlanip barǵani sayin,mámleketimiz xaliqlari jáhán rawajlaniwinda ózine tán orinǵa iye boldi. Jáhán mámleketshiligi ,civilizaciyasi hám mádeniyatina óz úlesin qosti.
Arablar Xorasan, Mawarawnnaxr hám Xorezmdi basip alǵannan soń, hámme jerde bolǵaninday úlkemizdede qatti qolliq penen jurtti arablastiriw siyasatin alip bardi.Bunda islam dininen ustakiq penen paydalanildi.Úlkede islam dini menen bir qatarda arab tili, arab álipbesi de járiyalandi.arab tili- mámleket tili, islam dini , tili –ilim tili dárejesine kóterildi.Jergilikli tilde jazilǵan shiǵarmalar joq qilindi.Jergilikli ilimpazlar quwǵin astina alindi.