Taroziturlari va ularda tortish qoidalari

---

Rasm. 40. Elektr plitkalar: a-yopiq tipdagi; 
Rasm 41. K olba qizdirgich
b- ochiq spiralli.
TAROZITURLARI VA ULARDA TORTISH QOIDALARI
Tarozida tortish v a uni bilish kim yoviy jarayonlar natijasini miqdoriy aniqlikda, 
ham da m oddalam ing doimiy miqdorlarini (ekvivalent, atom va m olekula massasi va 
b.) bilishda m uhim bosqichlardan hisoblanadi. Kimyoviy tajribani natijalarini 
miqdoriy aniqlashda m oddalam i miqdorini qanday aniqlikda tortib olinganligiga 
bogliq b o ’ladi. N oorganik kim yo laboratoriyalarida texnik, (taxm iniy tortish uchun), 
texnik-kim yoviy (
0 , 0 1
g aniqlikda tortish uchun) v a analitik tarozilar (
0 , 0 0 0 1
g 
aniqlikda tortish uchun) ishlatiladi.
Texnik-kimyoviy tarozilar
M ustahkam stolga o ’m atiladi. Tarozining m axsus vintlari yordam ida stolga 
to ’g ’ri o’m atilganligi tekshiriladi. B ir jo y g a o ’m atilgan tarozini boshqa joyga 
k o ’chirish m an etiladi.
T ortish oldidan tarozini tekshirish kerak. Buning uchun tarozi orrinterini sekin 
ochish va ish holatiga keltirish kerak. Tarozi pallalari asta-sekin chayqalib 
muvozanatga nisbatan bir necha boTim larga qaytariladi. A gar m uvozanatdagi tarozi 
strelkasi ikki tom onga 
1 - 2
b o ’lim ga baravar harakat qilsa, tarozini to ’g ’riligiga 
ishonch hosil qilsa bo’ladi.
Tortish qoidalari
Tarozida tortiladigan m oddalam i (idishlarda) v a tarozi toshlarini pallalargn 
qo ’yish vaqtida tarozini muvozanatini berkitib turish kerak.
Texnik-kim yoviy tarozilarda qattiq m oddalar soat shishasida, byuretkalarda, 
tigellarda va qog’oz varaqchalarida tortiladi. Suyuqliklar byuksda voki kimyoviy 
stakanchalarda tortiladi (rasm 29).

---

■ 
7
О 0 О <Р
О 
О 
Q
<
t>
$s б.х ог 
ф
 
шм off г лог
Rasm 28. Tenik kim yoviy tarozi va uning toshlari: 1-kolonka; 2-arretir; 3-tarozining 
pallalari; 4-strelka; 5-shkala; 
6
-shovun; 7-tarozini gorizontal holatin to ’g ’rilash uchun 
vint; 
8
-elka; 9-Tarozi pallasini to ’g ’rilash uchun vint.
I soat shishasi; II va III byukslar; IV tigel.
Qizdirilgan 
tigel 
yoki 
kosachalar tortishdan 
oldin 
eksikatorda 
xona 
haroratigacha sovutiladi (taxm inan 15-daqiqa).
Tarozida tortishda chap pallasiga tortilayotgan m odda (yoki buyum ), o ’ng 
pallasiga pinset bilan toshlar q o ’yiladi. Tortilayotgan moddani taxminiy og ’irligiga 
qarab toshlar q o ’yiladi. Tarozi strelkasini ikki tom onga bir xil birlikda o g ’ishigacha 
toshlar qo ’yiladi. So’ng toshlarni, miqdori gramm larda, o ’ndan bir, yuzdan bir 
gramm larda laboratoriya ju m alig a yoziladi va tortilgan moddani massasi 
0 , 0 1
g 
aniqlikdayoziladi.
Yuz gram m largacha bo ’lgan toshlar o ’nlik tizim ida tanlangan (D.I.M endeleyev 
taklif qilgan).
Bu tartib hoxlagan m assani 0,01 dan 111,10 gramm gacha (0,01 g aniqlikda) 
lortish im koniyatini beradi.
M a’lum tajribaga kerakli tortish jarayonini bir tarozida va bir xil toshlarda 
biijiirish kerak.
Rasm 29. Tortish uchun idishlar:
Rasm 30. Eksikator.
23

---

" " n in ln r
50,00
2 0 , 0 0
2 0 , 0 0
1 0 , 0 0
5,00
2 , 0 0
2 , 0 0
1 , 0 0
......ini ulushlari
0,50
0 , 2 0
0 , 2 0
0 , 1 0
0,05
0 , 0 2
0 , 0 2
0 , 0 1
l ortish tugagandan so’ng toshlam i m axsus qutichaga va o ’z o ’rinlariga qisqich 
bii.in joyiashtiriladi. Ish tugaganidan so’ng tarozi v a toshlam i to ’liq tartibga keltirish 
I < < /
1111
Absolyut va nisbiy xatoliklar
M oddaning m a’lum massasi V va tajribada topilgan m assasi v orasida farq 
Xato (±e) deb ataladi: ±e = V - v 
A m aliyotda ko’pincha nisbiy xatolik hisoblanadi. N isbiy xatolik absolyut 
Xl,l(,likni haqiqiy m iqdoriga nisbatini 
1 0 0
ga ko’paytmasi bilan hisoblanadi: 
c % = e/V • 100 =У -у/ V -100
Buyumlarni tortish
l.aborantdan nazorat tortish uchun buyum oling va 
0
,
0
? g aniqlikda torting. 
N ,ll|Hilami ju m a lg a quyidagi shaklda yozing.
Muyumning nom i 
M assa
17 raqamli plastm assa diski 
8,74
H u y
urn m assasini laborantdagi m assa bilan solishtiring, farqlansa, uni nisbiy 
MHcljgini hisoblang.
I . 
Texnik-kim yoviy tarozida buyumni 20-2 g toshlar bilan aniq muvozanatga 
l' • li ii ing. Buyum ning aniq massasi qanday yoziladi?
? . Texnik-kim yoviy tarozida tortilgan buyum ni m assasi 11,270 g deb 
" 
1
uitilgan. Shu y o zish t o ’g ’rimi?
i Texnik-kim yoviy tarozida ikkita nam una 1 g va 10 g m iqdorda tortilgan. 
1
1
'""H u g qaysi b irid a tortishni nisbiy xatoligi katta va nim a uchun?
24