Tasavvuf va adabiyotining diniy-falsafiy asoslari

4-mavzu. Shariat va tariqat
Shariat- tarщatning poydevori, qobig‘i. Tarikat - mag‘z, shariat -jild g‘oyasi. Tariqat bilan shariat
orasidagi ixtilof. “Lo raxboniyi fi islomi” (Islomda rohiblik yo‘q) hadisi talqini. “Al faqru-fahri” (Faqrlik
- mening fahrim) hadisi. Tariqatdagi ortiqcha riyozatlar va uning shariatga tugri kelmasligi. Imonni
ikki xil tushunish. Komil inson g‘oyasiga shariat ahlining e’tirozi.
Imom Muxammad Fazzoliy hayoti va asarlari. Donishmandlarning sharif ilmi bilan qanoatlanmay
tariqatga yuz tutishi. Tasavvuf ko‘ngil ahlining, faylasuflar, donishmand insonlar ruhini qondiruvchi ta’limot
ekanligi. Tasavvuf va fikriy demokratiya, ruh ozodligi.
5-mavzu. Ma’rifat va xakikat
Ma’rifat so‘zining ma’nolari. Ilohiy ma’rifat yo‘llari. Irfon — bilish nazariyasi. Aqliy bilish, ruhiy-
xissiy bilish va hol maqomidagi bilish. Hol martabasi va uning talqini. Ilmi hol va ilmi kol. Samo’ majlislari,
zikr tushish tartibi. Zikr talqini, xirqa kiydirish, suhbat odobi. “Suqra” va “sahd” (mastlik va xushyorlik)
tushunchalari. Vajd - ekstaz holati. Ishroq nazariyasi. Vasl va xijron. Boyazid Bistomiy va Junayd Bag‘dodiy
qarashlari asosida shakllangan tasavvufdagi ikki oqim. Aqliy bilish va vahdiy bilish orasidagi munosabat.
Karomat va bashorat sharhi.
Tasavvufda Haq va haqiqat tushunchasi. Haqqa yetishning (Haqni bilishning) uch bosqichi: ilm ul-
yaqin, ayn ul-yaqin, haqq ul-yaqin. Sham’ va parvona, botin va zohir, surat va siyrat tushunchalari. Haq -
parvardigorning o‘zi, haqiqat - parvardigor olami ekanligi. Vahdat va kasrat tushunchalari. Javhor va asmo, zot
va sifat tushunchalari.
Soliqning mafsadi - Haq vasliga yetish, haqiqatni anglash esa Ilohni anglash va o‘zini anglashdir.
6-mavzu. Tasavvufda xol va fano tushunchalari
Hol tushunchasining sharhi. Hol darajalari. Muqoshifa va muroqiba. Robita va g‘ayb ilmini bilish,
g‘ayb olamidan xabar berish.
Fano so‘zining ma’nosi. Navoiydagi “faqru fano” g‘oyasi talqini. Hol tushunchasining shari. Hol
darajalari. Muqoshifa va muroqiba. Robita va g‘ayb ilmini bilish, g‘ayb olamidan xabar berish.

---

5
Foniylik - nafsni tark etish demak. Axloqi zamima va axloqi xumida. Foniylik va behudlik. Mansur
Xalloj ta’limoti. Analhaq sharhi. Farididdin Attorning insonga bergan ta’rifi va fano haqidagi fikri. Mansur -
ilohiy haqiqatni ifodalagan siymo.