Tashkent ma`mleketlik agrar universiteti no`kis filiali «Zootexniya» fakultetinin‘

---

TAShKENT MA`MLEKETLIK AGRAR UNIVERSITETI
NO`KIS FILIALI
«Zootexniya» FAKULTETININ‘
 « Awil xojaliq o’nimlerin saqlaw ha’m qayta islew texnologiyasi »
ta’lim bag’darinin’ 1-kurs
Informatika ha’m informatsiyaliq texnologiylari pa’ninen
«
Access programmas nin’ mu’mkinshilikleri
»
temasina jazilg’an
REFERAT
Tayarlagan: Yuldasheva N.
Qabillag’an: Inyatov A
No`kis – 2015

---

Tema:
Access programmas nin’ mu’mkinshilikleri
Reje:
1. Mag`l wmatlar bazas
n` modelleri
2. Relyatsiyal q mag`l wmatlar bazas
3. Ierarxiyal q mag`l wmatlar bazas
4. Tarmaql mag`l wmatlar bazas .

---

MAG`LIWMATLAR BAZASIN BASQARIW SISTEMALARI
MAG`LIWMATLAR BAZASININ` MODELLERI
Informatsiyal q texnologiyalard n` rawajlan
ha`m informatsiya
ag` mlar
n` ju`da` art p bar
, mag`l wmatlard n` tez o`zgeriwi
insanlard bul mag`l wmatlard qayta islew ila`jlar n izlep tab wg`a
ma`jbu`rleydi. Mag`l wmatlard saqlaw, uzat w ha`m qayta islew ush n
mag`l wmatlar bazas (MB)n jarat w, son` nan paydalan w bu`gingi
ku`nde u`lken mashqala bol p qalmaqta.
Informatsiyan saqlaw komp`yuterdin` en` a`hmiyetli
funktsiyalar
n` biri. Us nday saqlawd n` en` ko`p taralg`an qurallar
n`
biri mag`l wmatlar bazas bolad . Mag`l wmatlar bazas bul ayr qsha
formattag` , berilgen tu`rdegi strukturalasqan informatsiyadan tur wsh
fayl.
Ha`zirgi ku`nde adamlar turm
nda MB da kerekli informatsiyalard
saqlaw ha`m onnan dur s paydalan w a`hmiyetli rol` oynayd . Sebebi,
ja`miyet rawajlan
n qays taraw na na`zer salmay q o`zimizge kerekli
mag`l wmatlard al w ush n MB n paydalan wg`a ma`jbu`r bolam z.
Demek, MB n du`ziw informatsiyan almast w texnologiyas
n` en`
tezirek sheshiletug` n mashqalalard n` birine aynal p barat rg`ann n` o`zi
da`wir talab bol p tab lad .
MB tu`sinigi payda bolmastan ald n, mag`l wmatlardan tu`rli
ko`riniste paydalan w ju`da` q
n edi. Programma du`ziwshiler
mag`l wmatlard sonday paydalanar edi, olar tek qaral p at rg`an ma`sele
ush n g`ana or nl edi. Ha`r bir jan`a ma`seleni sheshiwde mag`l wmatlar
qaytadan du`ziler edi ha`m bul jag`day jarat lg`an programmalardan
paydalan wd q
nlatar edi.
MB n jarat wda eki kerekli sha`rtti esapqa al
z kerek:
-mag`l wmatlard n` tu`ri ha`m ko`rinisi olard qollaytug` n
programmalarg`a baylan sl bolmaw kerek, yag`n y MB g`a jan`a
mag`l wmatlard kiritkende yamasa mag`l wmatlar tu`rin o`zgertirgende,
programmalard o`zgertiriw talap etilmesligi kerek;
-MB dag` kerekli mag`l wmatt biliw yamasa izlew ush n basqa
programma du`ziw kerek emes.

---

MB n du`ziw, olarg`a qos msha mag`l wmatlard kiritiw ha`m bar
MB dan paydalan w ush n ayr qsha MB ler menen isleytug` n
programmalar za`ru`r bolad . Bunday programmalar j
nd
mag`l wmatlar bazas n basqar w sistemalar (MBBS) dep ayt lad . Us
MBBS nan tiyisli mag`l wmatlard al w ush n SQL (STRUCTED QUERY
LANGUAGE - Strukturalast
lg`an sorawlar tili) tili paydalan lad .
Mag`l wmatlar bazas
n` strukturas mag`l wmatlar bazas
n`
ko`pshiligi tablitsal strukturag`a iye. Tablitsal strukturada mag`l wmatlar
adresi qatar ha`m bag`analard n` kesilisiwi boy nsha an qlanad .
Mag`l wmatlar bazas nda bag`analard n` maydansha dep, al qatarlard
jazbalar dep ataym z. Maydansha mag`l wmatlar bazas
n` strukturas n
du`zedi, al jazbalar onda turatug` n informatsiyan qurayd .
Qa`legen maydanshan n` tiykarg` qa`siyeti on n` uz nl g` bolad .
Maydanshan n` uz nl g` simvolda yamasa belgide an`lat lad .
Maydanshan n` uz nl g` nan og`an qansha informatsiya jaylas
n biliw
mu`mkin. Bizler bilemiz simvollar bir yamasa eki bayt penen kodlanad ,
sonl qtan maydansha uz nl g` baytlarda o`lshenedi dep sha`rtli ayt lad .
Qa`legen maydanshan n` ja`ne bir qa`siyeti on n` at bol p tab lad .
Mag`l wmatlar bazas nda bir at penen eki maydansha bol
mu`mkin
emes. Onday jag`dayda komp`yuter mag`analard aljast rad .
Mag`l wmatlar bazas nda maydanshadan basqa «tamg`a» qa`siyeti bar.
Tamg`a bul sonday informatsiya, ol bag`ana baslamas nda sa`wlelenedi.
On maydansha at menen aljast rmaw kerek. Eger tamg`a berilmese onda
baslamad maydansha at sa`wlelenedi. Ha`r q yl maydanshalarda birdey
tamg`alard beriwge bolad . Bul komp`yuter jum
na irkinish bermeydi.
Ha`r q yl maydanshalar tu`ri ha`r q yl atqar wg`a ha`m ha`r q yl
qa`siyetlerge iye.
1. Tekstli maydanshan n` tiykarg` qa`siyeti - o`lshemi.
2. Sanl maydansha sanl mag`l wmatlard kiritiwge x zmet etedi, ol
da o`lshemge iye, biraq sanl maydansha ha`r q yl bolad . M sal : Pu`tin
sanlard ha`m haq yq y sanlard kiritiw. Aq rg` jag`dayda maydansha
o`lsheminen basqa sann n` onl q bo`legindegi o`lshemi beriledi.

---

3. Maydanshada ku`n yamasa waq tt kiritiw ush n maydansha tu`ri
ku`n/waq t (data/vremya) qollan lad . Logikal q mag`l wmatlard kiritiw
ush n tek eki ma`nis al nad (awa yamasa joq, 0 yamasa 1, ras yamasa
o`tirik). Bul maydansha ush n arnawl tu`r - logikal q maydan x zmet
lad . Bul maydanshan n` uz nl g` n an qlaw q
n emes. On n` logikal q
ma`nisin an`lat wg`a 1 bayt ketedi.
4. Maydanshan n` ayr qsha tu`ri - Pull (Denejn y) tu`ri bolad .
Bunda qanday mag`l wmatlar saqlanatug` nl g` at nan aq belgili.
Pullard n` qos nd
n sanl maydanshada saqlaym z, biraq pull formatta
islew bir qansha qolayl . Bul jag`dayda komp`yuter pul birlikleri menen
birgelikte rubl` ha`m tiyin, funt ha`m pens, dollar ha`m tsentlerdi ay p
su`wretleydi.
5. Zamanago`y mag`l wmatlar bazas nda tek g`ana sanlar ha`m
ha`riplerdi saqlap qoymastan su`wretlerdi, muz kal q kliplerdi ha`m video
jaz wlard da saqlay alad . Bul ob`ektler maydanshas OLE (Obj3c5
L8nk8ng and Emb3dd8ng- ob`ktlerdi baylan st w ha`m ornat w) ob`ekt
maydan dep atalad .
6. Tekstli maydanshan n` kemshiligi on n` o`lsheminin`
shegaralang`anl g` n da (256 simvoldan art q emes). Eger maydanshag`a
uz n tekstti kiritsek ol ush n MEMO maydanshalar tu`ri x zmet etedi. Onda
65535 simvol saqlan
mu`mkin.
7. Esaplawsh (schetchik) maydanshas ju`da` a`hmiyetli. Birinshi
qarag`anda bul a`piway sanl maydansha, biraq ol avtomat tu`rde o`siw
qa`siyetine iye. Eger bazada sonday maydansha bar bolsa, onda jan`a
jaz wd kiritiwde og`an avtomat ra`wishte sanlar kiritiledi. Demek
ald n`g` maydanshadag` ma`niske birlik qos lad . Bul maydansha
jaz wlard nomerlew ush n qolayl .
Ku`ndelikli turm sta ju`da` quramal du`ziliske iye bolg`an MB
menen jum s islewge tuwr keledi. Berilgen informatsiyan n` mazmun
ha`m ondag` mag`l wmatlarg`a qarag`anda olar tu`rli ko`rinislerde
an`lat
mu`mkin.
MBBS da ha`r bir MB modeli to`mendegi qa`siyetleri boy nsha
an qlanad :
1. Mag`l wmatlar du`zilmelerinin` tu`ri.

---

2. Mag`l wmatlar u`stinde or nlanatug` n a`meller.
3. Pu`tinliktin` sheklengenligi.
Bul qa`siyetlerdi itibarg`a alg`an jag`dayda MB s modelleri
to`mendegi tu`rlere bo`linedi:
Relyatsiyal q modeller.
Ierarxiyal q modeller.
Tarmaql modeller.
MB s modellerinin` tek joqar dag` modelleri bar dew dur s
bolmayd . Sebebi bulardan basqa, ja`ne MB s
n` binarl q qatnaslar
modeli, ER-modelleri, semantikal q modelleri bar. Biraq a`melde da`slepki
u`sh tu`rdegi modelleri ko`birek qollan p kelinbekte. Son n` ush n
to`mende biz us modellerge toqtaym z.