Tashqi muhitni alohida sharoitlarda sportchi ish qobilyatining fiziologik asoslari Reja: Ekstremal (shoshilinch) sharoitlarda sportchi ish qobilyatining o’zgarishi

2. Suv – tiriklik manbai

Suv tiriklik manbaidir. Suvsiz uzog‘i bilan ilon, odam 3-4 kun, tu- ya esa 8-10 kungacha yashay olishi isbotlangan. Chivin (pashsha), qurt- qumursqa, kapalak va h.k.lar go‘yo suv iste’mol qilmaydiganday tuyula- di, lekin ular yer, tosh, havo namligidan ozuqa olib, yashash xususi- yatlari mavjud.

Jamiyat taraqqiyotida, ayniqsa ishlab chiqarish va mahsulot olishda (ekinlar, sanoat va turli xil sohalar) suvga teng keluvchi biror-bir omil yoki vosita yo‘q. Suvning o‘rnini bosadigan hech bir narsa yaratilgan emas. Suv faqat iste’mol yoki ekinlarni sug‘orish, buyumlarni yuvishda- gina (konlarning mahsuloti) emas, balki salomatlikni yaxshilash, jis- monan rivojlanishda ham o‘ziga xos xususiyatga ega. Suv ichish, unda cho‘milish va suzishning ham vaqti, me’yori bor va ularga amal qilish lozim bo‘ladi. Bularni har bir inson ongli tushunishi, bilishi, ulardan maqsadli foydalanishlari lozim.
3. Quyoshning insonga ijobiy va salbiy ta’sirlari va ulardan foydalanish, saqlanish

Tabiat muvozanati va jamiyat taraqqiyotida quyosh nurlari (yo- rug‘lik) va issiqlik betakror omildir. Ulardan oqilona va maqsadli foyda- lanish ijobiy natijalarga olib keladi. Ularning ba’zi muhim tomonlarini quyidagicha ko‘rish mumkin:

• sovuq havoni isitadi va yer yuzini yoritadi;

  
  

• yerni issiqlik va ozuqa ta’min etadi, natijada qorlar, muzlar eriydi, o‘simlik dunyosi qo‘karadi, jonivorlar, turli hasharotlar, hayvonot olami erkin hayot kechiradi;

  
  

• insonlar mehnat qilish (qishloq va suv xo‘jaligi, chorva va ijti- moiy-madaniy turmush kechirish, (engil kiyinish, cho‘milish, o‘ynash, dam olish va h.k.) imkoniyatlariga ega bo‘ladi;

  
  

• jismoniy tarbiya darslari, mashg‘ulotlari va musobaqalarini yax- shi tashkil etishga sharoitlar vujudga keladi.

  
  

Ta’kidlash lozimki, quyoshning issiq nurlaridan fizik va boshqa yo‘llar bilan xalq xo‘jaligining turli sohalarida ilmiy-amaliy jihatdan maqsadli foydalaniladi.

Masalan Toshkent viloyati Parkent tumanidagi quyosh nurlaridan foydalanish ishlab chiqarish tizimlari va h.k.
Quyoshning yer atrofida aylanishi tizimi va koinotdagi turli kome- talarning ta’siri (to‘sish, to‘qnashish va h.k.) natijasida issiqlik ener-
giyasi oshishi yoki butunlay kamayishi mumkin. Bunday holatlar so‘ng- gi 10-15 yil davomida tez-tez sodir bo‘lmoqda. Uning misoli tariqasida Yevropa, Amerikada 2002-yildagi suv toshqinlari, kuchli bo‘ron-to‘fon- lar, kutilmaganda qor yog‘ishi va Rossiyadagi yong‘inlar, qurg‘oqchilik- larni ko‘rsatish mumkin.

Jamiyat taraqqiyoti qonuniyatida sodir bo‘ladigan ba’zi bir salbiy o‘zgarishlar ham quyosh tizimi va uning issiqlik ta’siri bilan bog‘liqdir, ya’ni:

• qurg‘oqchilik yoki o‘ta namgarchilik tufayli turli xil kasalliklarning ko‘payishi, insonlarning nobud bulishi;

  
  

• o‘ta issiqlik (45-50⁰ daraja) natijasida mehnat qobiliyatini yo‘qotish, mehnatni vaqtincha to‘xtatish (bu yerlarga Surxondaryo, Buxoro, Navoiy viloyatlida uchraydi);

  
  

• bolalarning quyoshda ko‘p yurishi, suvda cho‘milishi «nur» tufayli (quyosh urishi) kasallikgiga chalinishi;

  
  

• turli xil hasharotlar, hayvonlarning o‘lishi, ularning o‘limtik eyishidan yuqumli kasalliklarning tarqalishi.

  
  

Yuqorida ta’kidlangan va tabiiy ravishda sodir bo‘ladigan noxush, hodisalarning asosiy sabablarini ayniqsa o‘quvchi-yoshlar, talabalar ilmiy-amaliy jihatdan bilishlari lozim.