Tashqi savdoni yalpi ichki mahsulotdagi ulushini statistik baholash

TASHQI SAVDONI YALPI ICHKI MAHSULOTDAGI ULUSHINI STATISTIK BAHOLASH.
Mamatov Mirzohid Maxmud o’g’li
Toshkent Moliya Instituti
Moliya fakulteti talabasi

Xalqaro savdo mamlakat iqtisodiyotining hal qiluvchi tarkibiy qismidir, chunki u mamlakatning iqtisodiy o'sishi va rivojlanishiga ta'sir ko'rsatishda muhim rol o'ynaydi. Ushbu maqola tashqi savdoning mamlakat YaIMga ta'sirini statistik baholashni o'rganib chiqadi, savdo siyosati, savdo balansi va mamlakatning iqtisodiy landshaftini shakllantirishdagi iqtisodiy ko'rsatkichlarning ahamiyati to'g'risida tushuncha beradi.

Tashqi savdo va YAIM mavzusida adabiyotlarning katta qismi mavjud. Ko'plab tadqiqotlar ushbu ikki o'zgaruvchining o'zaro bog'liqligini o'rganib chiqdi va xalqaro savdoning iqtisodiy o'sishga ijobiy ta'sirini ta'kidladi. Bundan tashqari, savdo balansi, savdo ochiqligi va valyuta kursi siyosati tashqi savdoning YaIMdagi ulushiga ta'sir qiluvchi asosiy omillar sifatida aniqlandi.
Statistik baholashni o'tkazish uchun ushbu tadqiqotda regressiya tahlili, korrelyatsion tahlil va vaqt seriyali ma'lumotlar kabi miqdoriy usullar qo'llaniladi. O'zaro munosabatlar va tendentsiyalarni o'rnatish uchun turli xil iqtisodiy ko'rsatkichlar, shu jumladan eksport, import, savdo balansi va YAIM qo'llaniladi. Ushbu tadqiqot uchun ma'lumotlar nufuzli davlat idoralari, xalqaro tashkilotlar va ilmiy tadqiqotlardan olingan.
Yalpi ichki mahsulotda (YAIM) tashqi savdoning ulushi mamlakat iqtisodiyotining jahon bozoriga qo'shilish darajasini o'lchaydigan muhim iqtisodiy ko'rsatkichdir. U ko'pincha foiz sifatida ifodalanadi va mamlakat eksporti va importining umumiy qiymatini (savdo balansi) uning YaIMning ulushi sifatida ifodalaydi. Ushbu nisbat iqtisodchilar va siyosatchilarga iqtisodiyotning ochiqligi va uning xalqaro savdoga bog'liqligini tushunishga yordam beradi.
YaIMdagi tashqi savdoning yuqori ulushi mamlakat iqtisodiy faoliyatining muhim qismi xalqaro savdo tomonidan boshqarilayotganidan dalolat beradi, past ulush esa iqtisodiyot ko'proq o'zini o'zi ta'minlaydi va jahon bozorlariga kamroq tayanadi.
Tashqi savdoning YaIMdagi ulushiga bir qancha omillar ta'sir qilishi mumkin, jumladan:
Iqtisodiy siyosat: savdo siyosati, tariflar va savdo shartnomalari import va eksport hajmiga ta'sir qilishi mumkin, shu bilan savdo-YAIM nisbatiga ta'sir qiladi.
Iqtisodiy Tuzilma: eksportga yo'naltirilgan tarmoqlarga ega bo'lgan yoki muayyan tarmoqlarga (masalan, ishlab chiqarish yoki qishloq xo'jaligi) katta e'tibor qaratadigan mamlakatlar tashqi savdoning YaIMdagi ulushiga ega bo'lishi mumkin.
Global iqtisodiy sharoitlar: mamlakat mahsulotlariga global talab, valyuta kurslari va tovar narxlari kabi xalqaro iqtisodiy tendentsiyalar mamlakatning savdo balansiga va natijada uning tashqi savdodagi YaIMdagi ulushiga ta'sir qilishi mumkin.
Iqtisodiyot hajmi: katta iqtisodiyotlar savdo-YAIM nisbati pastroq bo'ladi, chunki ular ko'pincha o'z chegaralarida turli xil iqtisodiy faoliyatga ega.
Texnologik yutuqlar: texnologik yutuqlar transport xarajatlari va savdo to'siqlarini kamaytirishi mumkin, bu esa mamlakatlarning xalqaro savdo bilan shug'ullanishini osonlashtiradi.
Shuni ta'kidlash kerakki, tashqi savdoning YaIMdagi ulushi vaqt o'tishi bilan o'zgarishi mumkin va hukumatlar ko'pincha muayyan iqtisodiy maqsadlarga erishish uchun xalqaro savdoni rivojlantirish yoki tartibga solish uchun turli xil siyosat choralarini qo'llaydilar. Ushbu nisbat mamlakatning globallashuvi va iqtisodiy ochiqligini baholash, shuningdek uning global iqtisodiy tebranishlarga nisbatan zaifligini baholash uchun foydali vositadir.
Tashqi savdoning yalpi ichki mahsulotdagi (YAIM) ulushini baholash xalqaro savdoning mamlakat iqtisodiy mahsulotiga qay darajada hissa qo'shishini tushunish uchun turli statistik usullar va ma'lumotlardan foydalanishni o'z ichiga oladi. Ushbu baholash mamlakatning iqtisodiy salomatligini, uning jahon bozorlariga ochiqligini va xalqaro iqtisodiy tendentsiyalarga nisbatan zaifligini tushunish uchun juda muhimdir. Ushbu baholash uchun odatda qo'llaniladigan qadamlar va statistik choralar:
Ma'lumotlarni Yig'ish:
- Mamlakat yalpi ichki mahsuloti, eksporti va importi to'g'risida ma'lumot to'plash. Ushbu ma'lumotlar odatda milliy statistika agentliklari, jahon banki yoki Birlashgan Millatlar tashkiloti kabi xalqaro tashkilotlar va savdo ma'lumotlar bazalarida mavjud.
Umumiy Savdoni Hisoblang (Eksport + Import):
- Mamlakat eksporti (tovarlar va xizmatlar) va importining umumiy qiymatini qo'shing. Ushbu summa xalqaro savdoning umumiy hajmini anglatadi.
Savdo-YAIM nisbatini hisoblang:
- Umumiy savdo qiymatini YaIMga bo'ling. Ushbu nisbat mamlakat savdosining ichki iqtisodiy mahsulotiga nisbatan darajasini ko'rsatadi.
- Formula: savdo-YAIM nisbati = (eksport + import) / YAIM
Savdo balansini tahlil qiling:
- Savdo balansi-bu mamlakat eksporti va importi o'rtasidagi farq. Savdo profitsiti (eksport > import) YaIMga ijobiy hissa qo'shadi, savdo defitsiti (import > eksport) esa salbiy ta'sir ko'rsatadi.
Vaqt O'tishi Bilan Tendentsiyalarni Baholang:
-Yillar davomida savdo-YAIM nisbati qanday o'zgarganini tushunish uchun tarixiy ma'lumotlarga qarang. Bu mamlakatning rivojlanayotgan iqtisodiy tuzilishi haqida tushuncha berishi mumkin.
Boshqa mamlakatlar bilan Solishtiring:
-Iqtisodiyotning xalqaro savdoga qanchalik ochiq yoki yopiq ekanligini baholash uchun boshqa mamlakatlarga nisbatan savdo-YAIM nisbatini taqqoslash.
Savdo Siyosatini Ko'rib Chiqing:
-Tariflar, savdo shartnomalari va eksportni rag'batlantirish kabi savdo siyosatining savdo-YAIM nisbatiga ta'sirini baholash.
Komponentlarni Tekshiring:
- Tovar va xizmatlar uchun savdo-YAIM nisbatini alohida ko'rib chiqing. Ba'zi mamlakatlar tovarlar eksportiga ko'proq ishonishlari mumkin, boshqalari esa savdoga hissa qo'shadigan muhim xizmatlar sohasiga ega bo'lishi mumkin.
Savdo intensivligiga qarang:
- Savdo ishlab chiqarish, qishloq xo'jaligi yoki xizmat ko'rsatish kabi muayyan sohalarda to'planganligini tahlil qiling.
Inflyatsiya hisobi:
- Turli yillardagi savdo ma'lumotlarini taqqoslash uchun inflyatsiyani sozlang.
Valyuta Kurslarini Tahlil Qilish:
- Valyuta kursining o'zgarishi savdo qiymatiga sezilarli ta'sir ko'rsatishi mumkin, shuning uchun valyuta kurslarining savdo ko'rsatkichlariga ta'sirini ko'rib chiqing.
Tashqi Omillarni Ko'rib Chiqing:
- Boshqa mamlakatlardagi iqtisodiy hodisalar mamlakatning savdo-YAIM nisbatiga ta'sir qilishi mumkin. Geosiyosiy voqealar, global talabning o'zgarishi va global iqtisodiyotning holati rol o'ynashi mumkin.
Tashqi savdoning YaIMdagi ulushini statistik baholash va ushbu omillarni hisobga olgan holda tahlilchilar va siyosatchilar mamlakatning savdo dinamikasi va uning umumiy iqtisodiy salomatligi to'g'risida har tomonlama tushunchaga ega bo'lishlari mumkin. Ushbu ma'lumotlar savdo siyosati, xalqaro iqtisodiy sheriklik va ichki iqtisodiy rivojlanish bo'yicha asosli qarorlar qabul qilish uchun juda muhimdir.
Statistik topilmalarning natijalari chuqurdir. Mamlakatlar iqtisodiy o'sishni rag'batlantirish uchun jahon bozorida savdo ochiqligi va raqobatbardoshligini oshiradigan siyosatga ustuvor ahamiyat berishlari kerak. Eksportni rag'batlantirish, savdo defitsitini kamaytirish va barqaror valyuta kursini saqlashga qaratilgan savdo siyosati tashqi savdoning YaIMdagi yuqori ulushiga erishish uchun juda muhimdir.