Tasniflanishi
Multimodal tashishni rivojlantirishning hozirgi holati va istiqbollari
Download 0.72 Mb. Pdf ko'rish
|
1-mavzu. Yuklarning xalqaro tashuvlar bo‘yicha tasniflanishi (1)
|
2. Multimodal tashishni rivojlantirishning hozirgi holati va istiqbollari
Transport tizimlarining muammolari ko‘p qirrali bo‘lib, mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy hayotida transportning rolini ta’minlaydi. Mijozlarning ehtiyojlari va transport tarmoqlarining o‘ziga xos xususiyatlari asosida har qanday yuklarni tashishda bir nechta transport turlari jalb qilingan. Yuklarni dengiz, daryo, havo transportlari bilan tashish, odatda, avtomobil transporti orqali to‘ldiradi. XXI asrning boshida jahon iqtisodiyoti tuzilmasida XX asrning oxiriga xos bo‘lgan yo‘nalishlarning rivojlanishi davom etmoqda, ularning eng asosiysi globallashuv va ishlab chiqarish va almashinuvning integratsiyasi. Yuk tashish intermodal texnologiyasining paydo bo‘lishi XX asrning o‘rtalariga kelib, Yevropaning ayrim mamlakatlarida va AQSHda yuk tashuvchi avtotreylerlarda yiriklashtirilgan yuk birliklari (YYuB) shaklida yuk poezd platformalarida o‘rnatilishga kirishdi. Avtotreyler oldingi g‘ildiraklarsiz yarim tirkamadir, u tyagachga qo‘shib ishlatiladi. SHu bilan birga, bu maqsadlar uchun old va orqa g‘ildiraklarga ega bo‘lgan avtofurgonlardan ham foydalanish boshlandi. Biroq, YYuB tashishda konteynerlarda tashish eng ko‘p tarqaldi. Hozirgi vaqtda intermodal tashish uchun konteynerlar, olib-qo‘yiladigan kuzovli avtotransport vositalari, roll-treylerlar YYuB sifatida ishlatiladi. SHu bilan birga, temir yo‘l vagonlari (paromli tashish xizmatida), shuningdek katta tonnali va suzuvchi konteynerlar - lixterlar YYuB rolini o‘ynaydi. Jahon iqtisodiyoti va savdosining uch qutbli xususiyati SSSR parchalanib ketganidan keyin - SHimoliy Amerika, G‘arbiy Yevropa va Tinch okeani regionida paydo bo‘lgan. Rivojlangan mamlakatlar o‘rtasidagi o‘zaro savdo xalqaro savdoning umumiy qiymatining tahminan 60% ni tashkil qiladi va rivojlanayotgan mamlakatlar eksportining 70% sanoati rivojlangan mamlakatlarga to‘g‘ri keladi. AQSH, Germaniya va Yaponiya singari sanoati rivojdangan mamlakatlar xalqaro savdo markazlari bo‘lib kelgan. Janubiy Koreya, Xitoy, Hindiston, Tayvan, Singapur, Indoneziya va Lotin Amerikasi mamlakatlarining ta’siri oshib bormoqda. Natijada Amerika, Yevropa va Osiyo-Tinch okeani mintaqalarini bog‘laydigan transport koridorlarining ahamiyati ortib bormoqda. Bunday hollarda multimodal tashishni xalqaro yuk tashishni tashkil qilish usuli sifatida baholash mumkin emas. Aralash tashish transportning kamida ikkita turi ishtirok etishini anglatadi va bitta transport hujjati tashish shartnomasining tuzilishi va uning mazmuni to‘g‘risida dalolat beradi. Yuk tashish to‘lovi tariflar miqdori bo‘yicha bir marotaba amalga oshiriladi va yukni sotuvchiga barcha yuklarni tashish uchun javobgarlik odatda bitta shaxs tomonidan amalga oshiriladi. Bunday shaxsga multimodal tashish operatori, deyiladi, chunki bunday tashish multimodal deb ham nomlanadi. Transport faoliyati sohasida ishlatiladigan terminologiya ancha murakkab va standartlashtirishga muhtoj. Modal tashish yuk birliklarini bir punktadan ikkinchi punktga harakatlanishini nazorat qilish yagona dispetcherlik markazidan amalga oshiriladigan tashish deb ataladi, bu transport vositasi sifatida faqat bitta shaxsning javobgarligini hisobga olishni nazarda tutadi. Bunda yuk amalda har xil transport turlari tashish vositalarida ketma-ket,parallel, hatto ularning kombinatsiyalari bo‘yicha amalga oshirilishi mumkin. Yuk egasi uchun modal tashuvlarning qulayligini isbotlashning hojati yo‘q, chunki yuk tashish shartnomasi unga modal tashuv operatori bilan oddiy ikki tomonlama shartnoma deb hisoblanadi. Multimodal tashishlar 1950-1960 yillardagi konteyner inqilobi bilan bog‘liq ravishda sezilarli darajada rivojlandi. 1927 yilda bunday birlashma zarurligi haqidagi masalani ko‘targan Xalqaro savdo palatasining Stokgolьm konferentsiyasini hisobga olmaganda, XX asrning birinchi yarmi multimodal yuklarni tashishni tartibga soluvchi me’yorlarni xalqaro birlashtirish uchun deyarli samarasiz edi. Biroq, xalqaro vaziyat yuklarning multimodal tashuvlarni xalqaro-huquqiy tartibga solish bilan bog‘liq masalalarni hal etishga yordam bermadi. 1969 yilda Xalqaro dengiz qo‘mitasining Tokio konferentsiyasida Tokio qoidalari deb nomlangan multimodal tashishlar to‘g‘risida xalqaro konventsiya loyihasi ishlab chiqilgan. Tokio qoidalarida ko‘zda tutilgan g‘oyalar Xalqaro yuk ekspeditorlar uyushmalari assotsiatsiyalari (FIATA) (Mejdunarodnaya federatsiya ekspeditorskix assotsiatsiy), (ingl. International Federation of Freight Forwarders Associations, FIATA), , Boltiq va xalqaro dengiz kengashi (BIMKO) (angl. Baltic and International Maritime Council). Xalqaro havo transporti assotsiatsiyasi IATA) (angl. International Air Transport Association, IATA) neytral havo yo‘li avianakladnoyini ishlab chiqdi, bu esa aralash tashish er uchastkalarini ishlatish imkoniyatini nazarda tutadi. 1973 yilda Xalqaro savdo palatasi Tokio qoidalariga asoslangan multimodal tashishlar hujjatiga oid xalqaro qoidalarni ishlab chiqdi. 1980 yil 24 mayda Jenevada BMT yuklarn xalqaro aralash tashish Konventsiyasi imzolangan bo‘lib, u hali kuchga kirmadi, chunki etarli davlatlar uni ratifikatsiya qilish, qabul qilish, tasdiqlash yoki qo‘shilish yo‘li bilan kuchga kiritishni afzal ko‘rdilar. Birlashgan millatlar tashkilotining savdo va taraqqiyot konferentsiyasi (YuNKTAD), asosan rivojlanayotgan mamlakatlar manfaatlarini ifodalashga qaratilgan bo‘lib, Konventsiyani uzoq muddatga tatbiq etishdan qoniqishmadi, 1991 yilda olib borilgan multimodal tashuvlar hujjatlari bilan bog‘liq qoidalarni takomillashtirishga harakat qildi va keyinchalik Xalqaro savdo palatasi tomonidan tasdiqlangan. Yangi Qoidalar 1992 yil 1 yanvardan kuchga kirdi va 1995 yildan buyon mazkur Qoidalarning oxirgi ma’lum versiyasi amal qildi ( YuNKTAD/MTP -(UNCTAD/ICC Rules 95). Ushbu Qoidalar, o‘zlari o‘rtasida tuzilgan shartnomalarda ishlatadigan shaxslar orasida ham juda ommaviy bo‘lib, aralash tashishda tovarlar tashishini tartibga soluvchi mahalliy milliy huquqiy me’yorlarni yaratishda keng qo‘llaniladi. YuNKTAD/MTP qoidalari - agar xalqaro multimodal yuk tashish shartnomasi taraflari ularni shartnoma bajarilishiga taalluqli me’yorlar deb hisoblasa, amal qiladi. Tokio qoidalarida bayon etilgan eng qiziqarli fikr - bu multimodal tashish vositasi – aralash tashish operatori (ATO) kabi o‘ziga xos xizmatni taqdim etish majburiyatini bajarishga mas’ul shaxsning huquqiy maqomini aniqlashdir. Multimodal tashuvlar operatorining tasniflanishi yoki tipifikatsiyasi ham ishlab chiqilgan: 1) dengiz kemalaridan foydalanish bo‘yicha ATO; 2) dengiz kemalaridan foydalanmaydigan ATO; 3) hech qanday transport vositalarini ekspluatatsiya qilmaydigan ATO. ATO dengiz kemalari ( Vessel operator, VO ) - eng keng tarqalgan ATO turidir. Ushbu guruh o‘z ichiga transportning boshqa turlari, shuningdek, transport vositalari va suvlari, havo va avtomobil transporti, shuningdek transport terminallari va konteynerlar parklariga ega bo‘lmagan transport kompaniyalari ham kiradi. Xorijda ular "kombinatsiyalashgan" (ingl. to combine - aralashtirish) yoki "multimodal" ( multimodal so‘zlar birikmasi: multi — ko‘p, modal — tur, shakl) deb nomlanadi, bir xil transportda esa unimodal - bevosita aloqada tashish (temir yo‘l, suv transporti) deb ataladi. Download 0.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|