Tasniflanishi
Tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari tomonidan multimodal
Download 0.72 Mb. Pdf ko'rish
|
1-mavzu. Yuklarning xalqaro tashuvlar bo‘yicha tasniflanishi (1)
|
1.3. Tashqi iqtisodiy faoliyat ishtirokchilari tomonidan multimodal
tashuvlarning xususiyatlari Tashqi savdo faoliyatini amalga oshirishda multimodal tashish bir nechta transport turidan foydalanib, bitta tashuvchining mas’uliyati ostida yagona transport hujjati va bitta tashish tarifi bo‘yicha amalga oshiriladi. Ushbu yetkazib berish shakli tashqi savdoning 1/3 qismidan ko‘pini qamrab oladi. Transport bozorining zamonaviy sharoitlarida multimodal transport operatori kontrakt asosida tashuvchi sifatida faoliyat yuritadi, u haqiqiy tashuvchilar bilan shartnomalar tuzadi va ular uchun bajariladigan ishlarning hisob-kitobini amalga oshiradi. U o‘z mijoziga uning yuki xavfsizligi uchun mas’uldir - yukni yetkazib berish yoki yo‘qotish uchun mas’ul bo‘lgan an’anaviy ekspeditordan farqli o‘laroq, faqat uning aybdorligi sababli. Multimodal tashish operatori jo‘natuvchidan yukni dengiz, daryo yoki quruq portdagi konteyner terminalida yoki yukni tashish portining prichalida qabul qilishi mumkin. O‘z navbatida, yuk qabul qiluvchiga o‘z omborida, konteyner terminalida, qabul qilib oluvchi portining prichalida topshirishi mumkin. Etkazib berish variantlari tashuvchining xarajatini, mol-mulki uchun javobgarlik davri va yuk stavkasini belgilaydi. Multimodal tashish shartnomasi bo‘yicha yetkazib berish oldi-sotdi shartnomasi tugagandan so‘ng taqdim etilishi kerak. SHartnoma yetkazib berish shartlarini quyidagicha belgilanadi: CIF, franko, FOB, FOR. CIF (xarajat, sug‘urta va yuk) - sotuvchining kemani o‘z mablag‘lari bilan olib ketishi, transport xarajatlarini, bojxona xarajatlarini, sug‘urta to‘lovlarini to‘laydi va yuk kema tomonini kesib o‘tmaguncha tovarlarning yo‘qolishi yoki zararlanish xavfini nazarda tutadi. Agar sotuvchi tovarlarni yetkazib berish bo‘yicha javobgarlikni o‘z zimmasiga oladigan bo‘lsa, CIFning asosiy shartlari o‘rniga, CPT (Sarriage Paid To) yoki SIP - " yuk belgilangan manzilgacha to‘lanadigan tashish" shartlari qo‘llaniladi. FOB shartiga muvofiq (sotuvda bepul), sotuvchi kema bortiga yetkazilgunga qadar barcha xarajatlarni to‘laydi, sotib oluvchi esa kemada tashish narxini, yukni sug‘urtalash va uning yo‘qolishi yoki shikastlanishi bo‘yicha tavakkallikni o‘z zimmasiga oladi. Agar tashish sotib oluvchi zimmasiga topshirilsa, FOB shartlari o‘rniga FCA sharti qo‘llaniladi - "belglangan jo‘natish punktida tashuvining erkinligi". Yuk tashish kompaniyalari (kemachilik, temir yo‘l, avtomobil transporti) yoki ixtisoslashtirilgan ekspeditorlik kompaniyalari multimodal transport operatorlari (MTO) (operatorы multimodalьnыx prevozok- OMP) sifatida xizmat qilishi mumkin. Faqatgina bir nechta firmalargina o‘zlarining sho‘ba korxonalari va filiallari orqali multimodal tashuvlarni mustaqil ravishda amalga oshiradilar, ko‘pincha esa boshqa ixtisoslashgan kompaniyalar bilan tuzilgan shartnomalar asosida transport kompaniyalari, kompaniyalar egalari yoki port va temir yo‘l vokzallari ijarachilari, bojxona rasmiylashtiruvi, yuklarni va ularni qayta ishlash (konteynerlarni ta’mirlash va almashtirish, markalash, qadoqlash, yuklarni yig‘ish) faoliyat yuritadi. Transport-ekspeditorlik firmalarining multimodal tashishni tashkil qilishdagi afzalligi ular ko‘plab yo‘nalishlarda faoliyat olib borishi, ularning logistik operatsiyalarning keng doirasiga ega bo‘lib, transport uzellari va yuk hosil etuvchi markazlarda agentlarning keng tarmog‘iga ega. Multimodal tashuvlarning yagona transport hujjatiga ko‘ra yuklarni yetkazib berishi yuk jo‘natuvchiga bir qator afzalliklarni keltirib chiqaradi, chunki u faqat multimodal tashuvlar operatori bilan ishlaydi. Tashish qatnashchilari uchun qo‘shimcha afzalliklar - mijozlar va MTO - jo‘natish punktidan qabul qilish punktigacha yuklarni yetkazib berishni ko‘zda tutuvchi ma’lumot terminallarini ishlatib, yuklarni jo‘natish punktidan to qabul qilish punktlari liniyalariga yetkazib berishni ta’minlaydigan multimodal transportning terminalli tizimlarini yaratadi. Mayda partiyali yuklarni jo‘natish omboridan bevosita (avtotransport, kichik daryo kemalari va boshqalar bilan) tayanch terminalga yetkaziladi. Tayanch terminallarda yirik partiyali yuklarni shakllantirish amalga oshiriladi. Tayanch terminallari o‘rtasida yuklarni tashishning samarali vositalari bilan ta’minlanadi. Tayanch terminalda yuklar tartibga solinadi va qabul qiluvchi omboriga yuk transport vositalari orqali yetkaziladi. yuk Ushbu tashish vositalari AQSH va G‘arbiy Yevropada yuqori samarali amalga oshiriladi. AQSHda mamlakatning asosiy iqtisodiy hududlaridan dengiz va daryo portlariga qadar 40 ta transport koridorlari mavjud. Ikki yarusli konteyner poezdlari ushbu koridor bo‘ylab qatnaydi, har biri 20 futli (20 tonna) 500 ta konteynerga o‘tadi. G‘arbiy Yevropada asosiy dengiz portlari bilan yirik yuk tashish markazlarini bog‘laydigan taxminan 30 ta temir yo‘l koridorlari mavjud. Terminal tizimlarining operatorlari sifatida ko‘proq yirik liniyali tashuvchi kompaniyalar, masalan, "Amerika prezidenti liniyalari", "Dengiz erlari" (AQSH), "Maersk" (Daniya) multimodal tashuvlarning shartlari va tomonlarning javobgarligi multimodal tashuvlar shartnomasida belgilanadi. Multimodal tashuvlar kelishuvining namunaviy hujjati (konosament) 1970 yilda Xalqaro ekspeditorlar assotsiatsiyasi (FIATA) tomonidan ishlab chiqilgan. 1977 yilda Xalqaro savdo palatasi multimodal tashuvlarning namunaviy proforma hujjatini tasdiqladi. Bir nechta yirik multimodal tashuvlar operatorlari o‘zlarining proformasini dengizda tashish konsamenti asosida foydalanadilar. Dunyodagi ko‘pgina banklar tovar va me’yoriy hujjatlar sifatida multimodal konteynerni qabul qiladi. FIATA konosamenti faqatgina multimodal tashishlar uchun emas, balki yuklarni bir turdagi transportda tashish uchun ham qo‘llanilishi mumkin. Multimodal tashuvlar operatori yuklarni tashish joyidan yetkazib beriladigan joyga yetkazishni amalga oshirib, o‘z xodimlarining, agentlarining va tashishda ishtirok etayotgan boshqa shaxslarning xatti-harakati va kamchiliklari uchun javobgar bo‘ladi, agar bu zarar mijozning yoki uning nomidan ish yurituvchi boshqa shaxsning, yoki kemani boshqaruvchisi qismida tashuvchi tomonidan amalga oshiriladi. Mijoz o‘zining aybdorligi tufayli etkazilgan barcha yo‘qotishlarni, zararlarni va xarajatlarni qoplash uchun yuklarni ekspeditorga to‘lash majburiyati bor. Bundan tashqari, tovarlar bo‘yicha barcha to‘lovlar, soliq va yig‘imlar to‘lanadi. Multimodal tashishni rivojlantirishda maxsus TIR CARNET kitobchasi yordamida xalqaro yuk tashish bo‘yicha Bojxona konventsiyasi katta ahamiyatga ega. Ushbu Konventsiyaga 50 ga yaqin davlat, jumladan, O‘zbekiston ham qo‘shildi. Konventsiya barcha multimodal tashuvlar avtomobil transporti ishtirokida qo‘llaniladi. Yuklar Konventsiyaning talablariga javob beradigan transport vositalarida va konteynerlarda tashib berilishi kerak va asosida tomonidan jo‘natilgan holda Konventsiyaning barcha ishtirokchilari tomonidan tan olingan TIR CARNET kitobchasi bilan birga olib borilishi kerak. Tashish jarayonida olingan bojxona nazorati choralari tranzit va yuklarni qabul qilish mamlakatlarida etarli deb e’tirof etiladi. Tashqi savdo tovarlaridan multimodal tashuvlarni tashkillashtirish yukni yetkazib beruvchining tijorat taklifini qabul qilish bilan boshlanadi, yuklarni yetkazib berish hajmi va muddati, yuklar Download 0.72 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|