Татаристон рeспубликаси давлат тасвирий санъат музeйи тўплами

ТАТАРИСТОН РEСПУБЛИКАСИ ДАВЛАТ ТАСВИРИЙ САНЪАТ МУЗEЙИ ТЎПЛАМИ
Дина Хисамова
Татаристон Рeспубликаси Давлат тасвирий санъат музeйи тўплами
Татаристон Республикаси Давлат тасвирий санъат музейининг тасвирий ва декоратив санъат асарлари тўплами бир ярим аср давомида босқичма-босқич шаклланган. У Қозон зодагони, олим ва маҳаллий тарихчи Андрей Федорович Лихачевга (1832-1890) тегишли картиналар ва расмлар тўпламига асосланган. Андрей Федоровичнинг вафотидан сўнг, тўпламни археология, нумизматика ва этнография объектлари билан бирга унинг бевасидан коллеционернинг укаси, рус флоти контр-адмирали Иван Федорович Лихачев сотиб олган. Ана шу эзгу қадам туфайли губернияда жамоат музейнинг очилишига имконият яратилган.
Тўплам асосчиси, зодагон Андрей Федорович Лихачев XVIII–XIX асрлар рус маданиятида муҳим роль ўйнаган қадимги Лихачевлар сулоласига мансуб эди. У ўттиз йил давомида таҳминан қирқ мингта буюмдан иборат тўпламни шакллантиришга муваффақ бўлган. Тўпламда ибтидоий маданият ва антик давр, Шарқ ва Ғарб, Қозон ўлкасининг ўрта асрлари ва янги давр Европа санъати, Италия маёликаси ва Хитой чинни буюмлари, татар либослари ва заргарлик буюмлари буюмлари, буддавийликка оид ҳайкалчалар сақланган. Ғарбий Европа санъати етакчи классик мактаблар - итальян, француз, немис, испан, голланд, фламандларнинг асарлари билан ифодаланган. Европа гравюралари тўплами ҳам катта аҳамиятга эга. 4000 варақдан иборат бой тўпламнинг деярли ярми А.Ф. Лихачевга тегишли. Композицияси жиҳатидан универсал бўлган Лихачев тўпламида бронза, шиша, чинни ва керамика асарлари ҳам мавжуд бўлиб, уларнинг аксарият қисми ноёб ҳисобланади. 1895 йилда А. Ф. Лихачевнинг катта тўплами шаҳарга топширилганидан ва унинг негизида Қозонда илмий-саноат музейи очилгандан сўнг, тўлам тўлиқ ҳолда "Лихачев бўлими" сифатида намойиш этила бошлаган.
1917 йилги инқилобдан сўнг тўплам шаклланишининг янги босқичи бошланди. 1919 йилда шурния музейи мақомини олди. "Лихачев бўлими" тарқатиб юборилди ва турли бўлимлар ўртасида тақсимланди. Тасвирий санъат асарлари тўплами асосида таниқли тадқиқотчи ва музей арбоби Пётр Максимилианович Дулский бошчилигидаги бадиий бўлим ташкил этилди. Кафедра қадимги рус санъати асарлари (ўша пайтда черковлар, монастирлар, зодагонлар ва мулкдорлар мулклари миллийлаштирилган эди), рус ва татар санъати ва ҳунармандчилиги намуналари билан тўлдирила бошланди. Янгилик сифатида Қозон рассомларининг асарлари тўплами шакллантирилди. 1919 йилда Музей ишлари бўйича Бутунроссия коллегияси И.Э. Грабарь орқали музейга замонавий санъат усталарининг тўпламини совға қилди. 1920 йилда Татар АССР ташкил топганлиги ва 25 йиллиги муносабати билан музей Татар Республикаси Марказий музейига айлантирилди. Ушбу воқеалар муносабати билан Давлат музей фонди унга 1900 йилларда турли услуб ва йўналишларда ижод қилган рассомларининг 132 та асарини тақдим этди - «Мир искусства», «Бубновый валет», «Союз русских художников», «Голубая роза» шулар жумласидан. Кейинчалик, Қозон университети, Татар халқ таълими комиссарлиги, шунингдек коллекционарлар томонидан ҳам асарлар тақдим этилди.

1930 йилларнинг бошларида Давлат Третяков галереяси ва Давлат рус музейи Қозонга тасвирий санъат ривожланишининг турли даврларини қамраб олган XVIII аср ва ХХ аср бошларида ижод қилган рус рассомларининг 51 та асарини тақдим этган. 1941 йилда ТАССР Марказий музейига Қозон рассомлик билим юрти (собиқ Қозон рассомлик мактаби) томонидан расм, графика ва ҳайкалтарошлик асарларининг йирик тўплами тақдим этилди. Тўплам 1895-1911 йиллар оралиғида Бадиий академия томонидан мактабга совға қилинган картиналардан, шунингдек, Қозон санъат мактаби ўқитувчилари ва талабаларининг ишларидан иборат эди.

1959 йилда РСФСР Вазирлар Кенгашининг фармойиши билан ТАССР Тасвирий санъат музейи (ҳозирги Татаристон Республикаси Давлат тасвирий санъат музейи) ТАССР Марказий музейи санъат галереясидан алоҳида муассаса сифатида ажратилди. 1967 йилда музейга шаҳар марказида жойлашган 1906 йилда Қозон ҳарбий округи бош қўмондони учун қурилган эклектик бино (меъмор Ф.Р. Амлонг) тақдим этилди. ТАССР Тасвирий санъат музейи, шунингдек, пиктограмма, рангтасвир, графика, декоратив-амалий санъат, ҳайкалтарошлик фондлари, қадимги рус, рус, ғарбий Европа, совет ва татар санъатининг илмий бўлимлари, реставрация устахонаси ташкил этилиши натижасида музей республика тасвирий санъатини тўплаш, сақлаш, ўрганиш маркази ва Волга бўйи музейлари учун услубий марказга айланди. 1970-80 йилларда Алметьевск, Набережние Челни, Елабуга шаҳарларида ва Свияжск оролида Тасвирий санъат музейининг филиаллари ташкил этилди. Ушбу самарали фаолият натижасида Татаристон Республикаси Давлат Тасвирий санъат музейида рус санъати ривожланишининг барча босқичларини кенг очиб берадиган тўлақонли тўпламлар шакллантирилди. Улар XVIII аср рус портрети, XIX -асрнинг биринчи ярми маҳаллий санъати, сайёр рассомлар ишлари, XIX–XX асрларга оид санъат асарларидан иборат эди. Рус авангардлари тўплами музейнинг фахри ҳисобланган. Тўплам М. Врубель ва В. Борисов-Мусатов ижодидан тортиб, Европа ва рус санъатининг сўнгги йўналишлари - символизм, кубизм, футуризм, примитивизм, абстракционизмга оид асарлардан иборат. Елабуга шаҳрида туғилган рус рассоми И.И.Шишкин ва таниқли рассом, Қозон мактабининг асосчиси Николай Иванович Фешиннинг асарларини излашга алоҳида эътибор қаратилди. Шишкин, шунингдек,. Ҳозирда музейда Н.И. Фешин асарларининг дунёдаги энг йирик тўплами сақланмоқда. Унда 200 га яқин асарлар жамланган.
Бугунги кунда Татаристон Республикаси Давлат Тасвирий санъат музейи 27 000 дан ортиқ асарларни ўз ичига олган энг йирик минтақавий музей ҳисобланади. 1989 йилда у давлат музейи мақомини олди ва “Татар Автоном Совет Социалистик Республикаси Давлат тасвирий санъат музейи”, 1993 йилдан бошлаб эса “Татаристон Республикаси Давлат тасвирий санъат музейи” деб номланди. 2005 йилда Татаристон Республикаси Давлат тасвирий санъат музейи “Хазинэ” миллий санъат галереясини ташкил этиш учун Қозон Кремлидаги собиқ Юнкер мактаби биносининг бир қисмини қўшиб олди. 2009 йилда ТАССР Рассомлар уюшмаси кўргазмалар зали биносида Замонавий санъат галереяси очилди. 2011 йилда турли ижтимоий ва жисмоний имкониятларга эга бўлган болалар ва ўсмирларни ижодий ривожлантириш ресурс маркази ташкил этилган бўлиб, у республика ўқитувчилари учун методик марказ вазифасини ҳам бажаради. 2016 йилдан бери Татаристон Республикаси Давлат тасвирий санъат музейи базасида Рус музейининг Россиядаги биринчи маданий-кўргазма маркази очилди. Илмий кутубхона ва илмий архив Татаристон Республикаси Давлат тасвирий санъат музейининг таркибий бўлинмалари ҳисобланади.