Taubaldiev Mirzohidbek Yuldashevichning

2.Iqtisodiy muvozanat darajasini aniqlashda foydalaniladigan usullar.


Iqtisodiy muvozanatlik erkin raqobat bozorida barcha xaridorlar tengligi, 
iqtisodiy vaziyat barqarorligi kabi qator shart-sharoitlarni ham taqazo qiladi. 
Real hayotda iqtisodiyot doimiy harakatda va to`xtovsiz rivojlanish holatida 
bo`ladi. Iqtisodiy tsikl fazalarida, bozor konьyukturasi, bozor sub’ektlari 
daromadlari va talabi tarkibida o`zgarishlar ro`y berib turadi. 
Bularning hammasi muvozanatli holatni turg`un iqtisodiyotdagi shartli 
umumiy muvozanatlik sifatida qarab chiqishni taqazo qiladi. 
Iqtisodiy muvozanatlik darajasini aniqlashda asosan ikkita o`zaro bog`liq 
usuldan foydalaniladi: 1. Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash usuli. 
2. Jamg`arma va investitsiyalarni taqqoslash usuli. 
Yalpi sarflar va ishlab chiqarish hajmini taqqoslash uchun ishlab chiqarish 
umumiy hajmining miqdoriy ko`rsatkichi sifatida sof milliy mahsulot (SMM), 
iqtisodiyotda yalpi sarflar sifatida iste’mol hajmi va investitsiyalarga sarflarning 
umumiy summasi (S+Ip) olinadi. Iqtisodiyotning muvozanatli darajasi — bu ishlab 
chiqarishning shunday hajmiki, u ishlab chiqarish mazkur hajmini sotib olish 
uchun yetarli umumiy sarflarni ta’minlaydi. Boshqacha aytganda, sof milliy 
mahsulot muvozanatli darajasida ishlab chiqarilgan tovarlarning umumiy miqdori 
(SMM) xarid qilingan tovarlar umumiy miqdoriga (S+Ip) teng bo`ladi. 
To`liq bandlik sharoitida yalpi sarflar SMM hajmi bilan mos kelmasligi mumkin. Bu mos kelmaslik retsession yoki inflyatsion farqda ifodalanadi. Yalpi 
sarflarning SMM hajmidan kam bo`lgan miqdori retsession, yalpi sarflarning 
SMM hajmidan ortiqcha bo`lgan miqdori inflyatsion farq deyiladi.  Jamg`arma va investitsiyalarni taqqoslash usulining mohiyati shundaki, ishlab chiqarilgan mahsulotning har qanday hajmi shunga mos daromad hajmini beradi. Biroq aholi bu daromadning bir qismini iste’mol qilmasdan jamg`arishga qo`yish mumkin. Jamg`arish, sarflar - daromadlar oqimidan potentsial sarflarni 
olib qo`yish hisoblanadi. Bunda jamg`armaga qo`yilgan mablag` investitsiyalar 
bilan to`liq qoplansa, yalpi sarflar ishlab chiqarish hajmiga teng bo`ladi. 
Investitsion sarflarning ko`payishi, ishlab chiqarish hajmi va daromad 
darajasining o`sishiga olib keladi.


3. Monopoliyaning mohiyati va uning vujudga kelishi sabablari.
Monopoliya iqtisodiyotning bir sohasida tanho hukmronlik; bozorni tashkil etish shakli. Bunday bozorlarda yagona sotuvchi oʻz tovari bilan fa-oliyat koʻrsatadi, boshqa tarmoqlarda bunday tovarning oʻrinbosari boʻlmaydi. M. ishlab chiqarish vositalari, ish kuchi va yaratilgan mahsulotlar asosiy qismining ozchilik korxonalar, sohibkor shaxslar yoki davlat qoʻlida toʻplanishi natijasida paydo boʻladi. Monopoliya koʻrinishlari qadimdan mavjud. Noyob mahsulot yetishtiriladigan yerlar, konlar, suv havzalari, oʻrmonlar va boshqa tabiiy manbalar ozchilik qoʻlida toʻplanib, egalariga monopol mavqe bergan, ular maʼlum mahsulotni bozorgatanho yetkazib beruvchilarga aylanib, u yerda hukmron boʻlganlar. Monopoliya oʻz tabiatiga koʻra ishlab chiqarish da turgʻunlik paydo qiladi, chunki monopol mavqega tayanib, sarflarni kamaytirmay foyda koʻrish, raqobatning yoʻqligi yoki zaifligidan foydalanib bozorga oʻz izmini oʻtkazish mumkin. Monopogliya bozor munosabatlarini cheklaydi, shu sababli hatto bozor iqtisodiyoti hukmron davlatlar mono-poliyaga qarshi choratadbirlarni koʻradilar.
Monopoliyalar vujudga kelishining moddiy asosi ishlab chiqarishning to'planishi hisoblanadi.Ishlab chiqarishning to'planishi ishlab chiqarish vositalari, ishchi kuchi hamda mahsulot ishlab chiqarish hajmining yirik korxonalarda to'planishini namoyon etadi. IshlabIshlab chiqarish to'planishining asosiy sababi bo'lib oli- nayotgan foyda hajmining ko'payishi hisoblanadi. Foydani muntazam ravishda ko'paytirib borish maqsadida tadbirkor olingan qo'shimcha mahsulot (foyda)ning bir qismini kapitallashtiradi, ya'ni unga qo'shimcha ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi sotib oladi. Bu esa, ba'zi bir korxonalarning o'sishi hamda ishlab chiqarish miqyoslarining kengayishiga olib keladi.Shu bilan birga raqobat amaldagi kapitallarning ixtiyoriy yoki majburiy birlashtirish, markazlashtirish tendcnsiyasini keltirib chiqaradi. Shunday qilib, ishlab chiqarish to'planishining moddiy asosi bo'lib kapitalning to'planishi va markazlashuvi hisoblanadi.