Tayyorlash va ularning malakasini oshirish hududiy markazi
Natural sonning raqamlari, kategoriya qiymati
Download 410.99 Kb. Pdf ko'rish
|
Malka ishi Ahmadova M (3)
- Bu sahifa navigatsiya:
- Peano aksiomalari
- Nomanfiy butun sonlar to`plamining xossalari.
Natural sonning raqamlari, kategoriya qiymati Natural son yozuvida har bir raqamning ma'nosi uning holatiga bog'liq. Masalan, natural son 539 mos keladi 5 yuzlab 3 o'nlab va 9 birliklar, demak, raqam 5 rekord raqamda 539 yuzlab, sonni aniqlaydi 3 - o'nlablarning soni va raqam 9 - birliklar soni. Shu bilan birga, ular bu raqamni aytishadi 9 ichida turibdi tushirish birliklari va raqam 9 hisoblanadi birliklar qiymati, shakl 3 ichida turibdi o'nlab va raqam 3 hisoblanadi o'nlab qiymatva shakl 5 - ichida yuzlab oqindi va raqam 5 hisoblanadi yuzlab tushirish qiymati. Shunday qilib, tushirish - bir tomondan, bu raqamning natural son yozuvidagi holati, boshqa tomondan, bu raqamning joylashishi bilan belgilanadigan qiymati. Raqamlar nomlangan. Agar siz natural sonning yozilishidagi raqamlarni o'ngdan chapga qarab ko'rsangiz, unda quyidagi raqamlar ularga mos keladi: birliklar, o'nlab, yuzlab, minglab, o'n minglab, yuzlab minglab, millionlab, o'nlab millionlar va boshqalar. Raqamlarning
12
nomlari jadval shaklida berilganida eslab qolish qulay. E'tibor bering, berilgan natural sonning raqamlari ushbu raqamni yozishda qatnashgan belgilar soniga teng bo'ladi. Shunday qilib, yozilgan jadvalda barcha tabiiy raqamlarning raqamlari nomlari keltirilgan, ularning yozuvlari 15 tagacha belgilarni o'z ichiga oladi. Quyidagi toifalar ham o'zlarining nomlariga ega, ammo ular juda kamdan-kam hollarda qo'llaniladi, shuning uchun ularni eslashning ma'nosi yo'q. Ko'p qiymatli ijobiy butun sonning pastki (kichik) va yuqori (katta) toifalarini ham eslatib o'tish kerak. Kam (past) kategoriya har qanday ko'p qiymatli ijobiy butun son birliklar toifasiga kiradi. Natural sonning eng yuqori (katta) raqami bu raqam yozuvidagi eng o'ng raqamga mos keladigan raqam. Masalan, 23 004 natural sonining eng past raqami birliklarning raqamlari, eng yuqori esa o'n minglab kishilarning raqamidir. Agar natural son belgisida raqamlar chapdan o'ngga siljigan bo'lsa, har bir keyingi raqam pastki (yosh) oldingisi. Masalan, minglab zaryadlar o'n minglab zaryadlardan yoshroq, ayniqsa minglab zaryadlar yuz minglab, millionlab, o'n millionlab va hokazolarga qaraganda yoshroq. Agar natural sonning yozuvida bitta raqam o'ngdan chapga siljigan bo'lsa, unda har bir keyingi raqam yuqori (eski) oldingisi. Masalan, yuzlab zaryadlarning tushishi o'nlab zaryadlardan kattaroqdir, va bundan ham ko'proq, birliklar zaryadsizlanishidan katta. Ba'zi hollarda (masalan, qo'shish yoki ayirishda) natural son ishlatilmaydi, lekin bu natural sonning bit shartlarining yig'indisi. Shunday qilib, biz natural sonlar, ular ichiga kiritilgan ma'no va o'nta raqamdan foydalangan holda natural sonlarni yozish usullari bilan tanishdik. Umuman olganda, belgilar yordamida raqamlarni yozish usuli chaqiriladi raqamlar tizimi. Raqamli yozuvdagi raqamning qiymati uning holatiga bog'liq bo'lishi mumkin yoki u uning holatiga bog'liq bo'lmasligi mumkin. Raqam kiritilishidagi raqamning qiymati uning holatiga bog'liq bo'lgan raqamli tizimlar deyiladi pozitsiyali. Shunday qilib, biz ko'rib chiqqan natural sonlar va ularni qayd qilish usuli bizning pozitsiyali raqamlar tizimidan foydalanishimizni ko'rsatadi. Shuni ta'kidlash kerakki, ushbu raqamlar tizimida alohida o'rin raqamga ega 10 . Darhaqiqat, ballar o'nlab tomonidan saqlanadi: o'nta birlik o'nga birlashadi, o'nlab o'nlab yuzga, o'nlab yuzlab minglarga birlashadi va hokazo. Raqam 10 deyiladi sabab berilgan raqamlar tizimi va raqam tizimining o'zi deyiladi o'nlik. Natural sonlar (lat dan. naturalis - tabiiy; natural sonlar) - hisoblash paytida tabiiy ravishda yuzaga keladigan raqamlar (masalan, 1, 2, 3, 4, 5 ...). Barcha natural sonlarning ko'tarilish tartibiga aytiladi yaqin. 13
narsalar ( birinchi, ikkinchi, uchinchisi, to'rtinchisi, beshinchi "...); natural sonlar - dan kelib chiqadigan raqamlar miqdorni belgilash narsalar ( 0 ta element, 1 ta element, 2 ta fan, 3 ta fan, 4 ta fan, 5 ta mahsulot Birinchi holda, bir qator natural sonlar bitta bilan boshlanadi, ikkinchisida -noldan. Ko'pgina matematiklar uchun birinchi yoki ikkinchi yondashuvning afzal ko'rilishi to'g'risida bitta fikr yo'q (ya'ni nolni natural son deb hisoblash kerakmi yoki yo'qmi). Rossiya manbalarining aksariyati an'anaviy tarzda birinchi yondashuvni qabul qildilar. Ikkinchi yondashuv, masalan, Nikolas Bourbaki asarlarida qo'llaniladi, bu erda natural sonlar cheklangan to'plamlarning kardinallari sifatida belgilanadi. Salbiy va to'liq bo'lmagan raqamlar (ratsional, haqiqiy, ...) natural sonlarga taalluqli emas. Barcha natural sonlar to'plami N belgisi bilan belgilangan. (naturalis - tabiiy). Natural sonlar to'plami cheksizdir, chunki n har qanday natural son uchun n dan katta natural son mavjud. Natural sonlar to'plamining qiymati: Cheksiz to'plamning qiymati cheksiz to'plamga cheklangan to'plam elementlari sonini umumlashtirishdan iborat bo'lgan "to'plamning yaqinligi" tushunchasi bilan tavsiflanadi. Miqdorda (ya'ni, quvvat), natural sonlar to'plami har qanday cheklangan to'plamdan kattaroqdir, ammo har qanday intervaldan kamroq, masalan, (0, 1) oraliq. Quvvatdagi natural sonlar to'plami ratsional sonlar to'plami bilan bir xil. Natural sonlar to'plami kabi bir xil quvvat to'plamiga sanab bo'ladigan to'plam deyiladi. Shunday qilib, har qanday ketma-ketlik a'zolari sonini hisoblash mumkin. Shu bilan birga, har bir natural son cheksiz ko'p marta kiradigan ketma-ketlik mavjud, chunki natural sonlar to'plamini ajratib bo'lmaydigan hisoblashlar to'plamining hisoblanadigan birlashmasi sifatida ko'rsatish.
N maydoni - bu elementar matematikaga asoslanadigan asosiy maydon. Vaqt o'tishi bilan butun, ratsional, kompleks sonlar sohalari ajralib chiqdi. Italiyalik matematik Juzeppe Peanoning faoliyati arifmetikani yanada tuzishga imkon berdi, uning shaklliligiga erishdi va N maydonidan tashqarida bo'lgan xulosalar chiqarish uchun zamin yaratdi. Tabiiy son nima, oldinroq sodda tilda aniqlangan, quyida Peanoning aksiomalariga asoslangan matematik ta'rifni ko'rib chiqamiz. Birlik natural son hisoblanadi. Natural sondan keyin keladigan raqam tabiiydir.
14
Jihozning oldida tabiiy raqam yo'q. Agar b soni c raqamiga va d raqamiga mos bo'lsa, c \u003d d. Induksiya aksiomasi, bu o'z navbatida natural sonning nima ekanligini ko'rsatadi: agar parametrga bog'liq bo'lgan ba'zi bir fikr 1 raqami uchun to'g'ri bo'lsa, u holda n natural sonlar sohasidagi n soni uchun ishlaydi deb taxmin qilamiz, keyin n uchun ham to'g'ri bo'ladi. N 1 natural sonlar maydonidan.
hisob-kitoblar uchun birinchi bo'lganligi sababli, ushbu sohaga aniqlik kiritilish sohalari va quyida keltirilgan bir qator operatsiyalar qiymatlari diapazoni bog'liq. Ular yopiq va yo'q. Asosiy farq shundaki, yopiq operatsiyalar natijalari N ni belgilangan doirada qoldirishi kafolatlanadi, qaysi raqamlar ishtirok etmasin. Ularning tabiiyligi etarli. Qolgan sonli o'zaro ta'sirlarning natijasi endi bu qadar sodda emas va ifoda qaysi raqamlarning ishtirok etishiga bog'liq, chunki u asosiy ta'rifga zid kelishi mumkin. O'quvchilar boshlang'ich matematikaning butun tuzilishini tushunib yetgandan keyin, ular tabiiy sonlar deb nomlanadigan raqamlarni aniqlaganlaridan keyin bu Pifagor jadvali. U nafaqat ilm-fan nuqtai nazaridan, balki eng qimmatli ilmiy yodgorlik sifatida ham ko'rib chiqilishi mumkin. Ushbu ko'payish jadvali vaqt o'tishi bilan bir qator o'zgarishlarni boshdan kechirdi: undan nol olib tashlandi va 1 dan 10 gacha bo'lgan raqamlar (yuzlab, minglab ...) tashqari o'zlarini bildiradi. Bu jadval bo'lib, unda satrlar va ustunlarning sarlavhalari raqamlar va ularning kesishish joyidagi hujayralar tarkibi ularning mahsulotiga tengdir. So'nggi o'n yilliklarda ta'lim berish amaliyotida Pifagor stolini "tartibda" yodlash zarurati paydo bo'ldi, ya'ni yodlash avval davom etdi. 1 ga ko'paytirish chiqarib tashlandi, chunki natija 1 ga yoki undan katta omilga teng edi. Shu bilan birga, stolda yalang'och ko'z bilan siz naqshni ko'rishingiz mumkin: raqamlar mahsuloti chiziq nomiga teng bo'lgan bir qadamga ko'payadi. Shunday qilib, ikkinchi omil bizga kerakli mahsulotni olish uchun birinchi marta necha marta bajarishingiz kerakligini ko'rsatadi. Ushbu tizim O'rta asrlarda qo'llanilganidan ko'ra qulayroq misol emas: hatto tabiiy son nima ekanligini va uning ahamiyatsizligini tushungan holda, odamlar ikkala kuchga asoslangan tizim yordamida o'zlarining kunlik hisoblarini murakkablashtirishga muvaffaq bo'lishdi. Hozirgi vaqtda N natural sonlar maydoni murakkab sonlar to'plamlaridan biri sifatida ko'rib chiqiladi, ammo bu ularni fanda kam ahamiyatli qilmaydi. Tabiiy raqam - bu bolaning o'zi va atrofidagi dunyoni o'rganish orqali o'rganadigan birinchi narsa. Bir marta barmoq, ikki barmoq ... Uning yordamida odam mantiqiy 15
fikrlashni rivojlantiradi, shuningdek, uning sababini aniqlash va ta'sirini namoyish etish, ajoyib kashfiyotlar uchun zamin tayyorlaydi. Fransiya akademiyasi bir vaqtning o'zida maxsus qaror qabul qildi, unga muvofiq 0 ko'p sonli natural sonlarga kiritildi. Endi bu standart, mening fikrimcha, "rus natural raqami" tushunchasini kiritish shart emas, balki ushbu standartga rioya qilish kerak. Tabiiyki, shuni ta'kidlash kerakki, bir paytlar bunday bo'lmagan (nafaqat Rossiyada, balki hamma joyda). Butun sonlar to'plami Ta’rif: Natural sonlar va ularga qarama-qarshi sonlar hamda nol soni birgalikda butun sonlar deyiladi.
Agar hozirgi zamon matematika tili – to’plam (to’plam ham boshlangich tusuncha) tilida ifoda qilsak , yani natural sonlar to’plamini N bilan ,butun sonlar to’plamini Z bilan belgilasak , u holda N Z bo’ladi , yani natural sonlar to’plamini butun sonlar to’plamining qismi – to’plamidir. 1. Butun sonlar to'plami.
Son o'qida 0, 1,2, ... sonlari hamda , -1, -2, -3, ... sonlaridir.
Butun sonlar qatorida 0 sonidan o'ngda joylashgan 1, 2, 3, ... sonlari natural sonlar yoki butun musbat sonlar deb ataladi. Butun sonlar qatorida 0 sonidan chapda joylashgan -1, -2, -3, ... sonlari butun manfiy sonlar deyiladi. 16
Odatda, ..., -2, -1, 0, 1, 2, ... butun sonlar qatori butun sonlar to'plami deyiladi va Z harfi bilan belgilanadi: . Shunday qilib, butun sonlar to'plami barcha natural sonlar, butun manfiy sonlar va nol sonidan tashkil topgan. 2. Qarama-qarshi sonlar. Koordinata o'qida sanoq boshidan bir xil uzoqlikda joylashgan ikkita nuqta olaylik. A nuqtaning koordinatasi 4, В nuqtaning koordinatasi -4 deylik: A(4), B(-4). A nuqta sanoq boshidan 4 birlik o'ngda, В nuqta esa
sanoq boshidan 4 birlik
chapda turibdi. 4 va -4 sonlari bir - biridan faqat ishorasi bilan farq qiladi.
Bir-biridan faqat ishorasi bilna farq qiladigan sonlar qarama-qarshi sonlar deyiladi. Demak, 4 va -4 sonlari qarama-qarshi sonlardir. Xuddi shuningdek -3 va 3; 2 va -2; -1 va 1 sonlari ham qarama-qarshi sonlardir. Koordinata o’qida har qanday songa qarama-qarshi bo’lgan faqat bitta son bor. Har qanday sonning oldiga minus “ - ” ishorasi qo’yilsa bu songa qarama-qarshi son hosil bo’ladi. Masalan, 2 soniga qarama-qarshi son -2; -7 soniga qarama- qarshi son esa -(-7) = 7. k songa qarama - qarshi son –k, 0 soni o’ziga o’zi qarama-qarshi sondir: 0=- 0=+0
Natural sonlar qatori kеsmasi va chеkli to`plam elеmеntlari soni tushunchasi. Tartib va sanoq natural sonlari. Nomanfiy butun sonlar to’plamining xossalari. Yuqorida aytilgan fikrlarni umumlashtirib, nomanfiy butun sonlar to’plamining xossalarini sanab o’tish mumkin:
} ... 1,2, 1,0, - 2, - {..., Z
17
1. Nomanfiy butun sonlar to’plamida eng kichik element mavjud va u 0 ga teng. Bu esa to’plamning quyidan chegaralanganligini bildiradi. 2. Nomanfiy butun sonlar to’plami cheksiz va yuqoridan che- garalanmagan. 3. Nomanfiy butun sonlar to’plami diskret. Diskretlik nomanfiy butun sonlar to’plamida har bir natural sondan keyin va oldin keladigan sonlarni ko’rsatish mumkinligi bilan izohlanadi. Faqat 0hech qanday sondan keyin kelmaydi. Boshqacha aytganda, ikkita ixtiyoriy nomanfiy butun son orasida chekli sondagi nomanfiy sonlar joylashgan. Nomanfiy butun sonlar to’plami «<» munosabati orqali tartiblangan. (Bu xossalar izohi tegishli bo’limlarda qaralgan edi.) N natural sоnlar to`plamiga tartib munоsabatini kiritamiz. Bunda biz birinchi va to`rtinchi aksiоmalarga va elеmеntlar yig`indisi tushunchalariga asоslanamiz. «a natural sоn b natural sоndan kichik» ta’rifini kеltirib chiqarishda chеkli to`plamlarga bоg`liqlikdan fоydalanamiz. Bizga ma’lumki, chеkli a to`plam bilan bo`sh bo`lmagan chеkli b to`plam birlashmasi c=ab (ab=ø) a to`plamdagidan ko`p elеmеntlarga ega bo`ladi. Bu esa quyidagi ta’rifga оlib kеladi:
a+c=b munоsabat o`rinli bo`lsa, a natural sоni b natural sоnidan kichik dеyiladi va a ko`rinishda yoziladi. Masalan, 5 <7 bu hоlda shunday natural sоn 2 mavjudki, 2+5=7 bo`ladi. A< b munоsabatdan fоydalanib, 4- aksiоmani quyidagicha ifоdalash mumkin:
bоr, ya’ni shunday sоnni a dеsak, a to`plamdagi a dan farqli barcha х sоnlari uchun a<х. endi < munоsabatini n to`plamda qattiq tartib munоsabati ekanini ko`rsatamiz, ya’ni bu munоsabat tranzitiv va antisimmеtrik. Aytaylik, a va b bo`lsin. Ta’rifga asоsan shunday k va l sоnlari tоpiladiki b=a+k, c=b+l bo`ladi. U hоlda c= (a+k)+l. 2- aksiоma: c=a+(k+l), k+l natural sоn bo`lgani uchun tеnglikdan a < c. Dеmak, a va bdan a kеlib chiqadi. Bu esa < munоsabati tranzitiv ekanligini ko`rsatadi.Bu aksiоmaga asоsan natural sоnlar to`plamining bo`sh bo`lmagan a to`plamida eng kamida bitta eng kichik elеmеnt a bоr. A da bu elеmеnt bir qiymatli aniqlangan va bundan bоshqa eng kichik elеmеnt yo`q ekanligini ko`rsatamiz. Aytaylik a dan bоshqa eng kichik b elеmеnt bоr bo`lsin, u hоlda a va b bajariladi. Bunday bo`lishi esa mumkin emas. Shunday qilib < munоsabati n to`plamda qattiq tartib munоsabati ekan. Bu tartibning chiziqli ekanini ko`rsatamiz, ya’ni iхtiyoriy ikkita 18
turli хil a va b natural sоnlar uchun a va b munоsabatlardan biri bajariladi. Haqiqatan ham ikkita elеmеntdan tashkil tоpgan a={a; b} to`plamni оlaylik. 1- aksiоmaga asоsan bu to`plamda eng kichik elеmеnt bo`lishi kеrak. Agar bu elеmеnt a bo`lsa, a < b, agar bu elеmеnt b bo`lsa, b< a munоsabat o`rinli. Endi natural sоnlarni qo`shish mоnоtоnlik хоssasiga ega ekanligini ko`rsatamiz. Agar a bo`lsa, u hоlda iхtiyoriy cn uchun a+c ga ega bo`lamiz (tеngsizlikni ikkala tоmоniga bir хil sоni qo`shsak, tеngsizlik bеlgisi o`zgarmaydi). Aslida ta’rifga ko`ra a dеganda shunday bir k sоnni mavjud bo`lib b=a+k ekanini bildiradi. Lеkin b+c=(a+k)+c. Birinchi va ikkinchi aksiоmalarga ko`ra b+c =(a+k)+c=a+(k+c) = a+(c+k)=(a+c)+k. Dеmak, b+c=(a+c)+k. Bu esa a+c < b+c ekanini bildiradi. Endi natural sоnlarni qo`shish qisqaruvchanligini ko`rsatamiz, ya’ni a+c= b+c bo`lsa, u hоlda a=b ga tеng. Aslida quyidagi uch hоl bo`lishi mumkin: a; ammо a bo`lsa, u hоlda a+c < b+c bo`ladi, biz esa a+c=b+c dеb оldik. Dеmak a hоl mumkin emas. Shu sababli b hоl ham mumkin emas, faqat a=b bo`lgan hоl qоladi. Natural sоnlar to`plamining chеklanmaganligi va diskrеtligi. 1 - aksiоmaga ko`ra n natural sоnlar to`plamida eng kichik sоn mavjud. Bu sоn 1 bilan bеlgilanadi va birlik dеb ataladi. N natural sоnlar to`plamida eng kichik sоn 19
bundan esa shunday an natural sоni mavjud bo`lib, b=1+a=a+1 ekani ko`rinadi. Dеmak, b natural sоni a dan kеyin kеlar ekan, ya’ni b natural sоni a dan bеvоsita kеyin kеladi. Endi b dan bоshqa a dan bеvоsita kеyin kеluvchi natural sоn yo`qligini ko`rsatamiz. Faraz qilaylik, ca, c b dan bеvоsita kеyin kеluvchi sоn bo`lsin. U hоlda b= a+1; b=c+1 bo`ladi, bundan a+1=c+1; Qo`shishning qisqaruvchanlik хоssasiga asоsan a=c, bu esa farazimizga qarama-qarshi. Dеmak, b sоn a sоnidan bеvоsita kеyin kеluvchi yagоna sоn ekan. 2.Tartib va sanoq natural sonlar. Shuni xulosa qilib aytish kerakki, natural sonlar nafaqat miqdorlarni oichash va to’plam elementlarini sanash uchun ishlatiladi, balki to’plam elementlarini tartiblash ham natural sonlar yordamida amalga oshiriladi. Bunda chekli to’plam uchun natural sonlar qatori kesmasi tushunchasi ishlatiladi.
bo’lmagan barcha natural sonlar to’plamiga aytiladi. Masalan, N5= {1; 2; 3; 4; 5}. Ta’rif. A to ‘plam elementlarini sanash deb, A to ‘plam bilan natural sonlar qatorining Na kesmasi orasidagi o’zaro bir qiymatli moslik o’rnatilishiga aytiladi. a soni A to’plam elementlari sonini bildiradi va n(A) = a deb yoziladi. To’plam elementlarini sanash faqat ularning miqdorini aniqlab qolmay, balki to’plam elementlarini tartiblaydi ham. Bunda har bir elementning sanoqda «nechanchi» ekanligini ham aytish mumkin bo’ladi. Elementning nechanchi bo’lishi sanashning olib borilishiga bog’liq. Kombinatorikada ko’rilganidek, a ta elementli to’plam tartiblanishlari umumiy soni a!ga teng bo’lgani uchun bu turli usullar bilan sanalganda element tartib nomeri a!marta o’zgarishi mumkin degani. Lekin qanday usul bilan sanalmasin, to’plam elementlari soni o’zgarmasdir. Demak, «nechta» savoliga javob beruvchi natural sonlar miqdoriy, «nechanchi» savoliga javob beruvchi natural sonlar tartib natural sonlar deyiladi. To’plam oxirgi elementining tartib nomeri bir vaqtda towplam elementlari sonini bildiradi. Demak, sanoq 19- elementida tugasa, to’plamda 19 ta element bor degan xulosa chiqariladi. Nomanfiy butun sonlar yigindisi va ko’paytmasi.
Download 410.99 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling