Tayyorlash va ularning malakasini oshirish instituti
yagona qonunchilik tizimi; 4)
Download 0.54 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 9. Konfederatsiya nima
- Totalitar rejim nodemokratik rejim bo‘lib, uning belgilari quyidagilardan iborat
- 13. Huquqiy davlatning asosiy belgilari nimalardan iborat
- Huquqning asosiy belgilari quyidagilardir
yagona qonunchilik tizimi; 4) yagona fuqarolik; 5) yagona pul birligi; 6) barcha ma'muriy – hududiy birliklar uchun umumiy bo‘lgan soliq va kredit siyosati;
unitar davlatlar tarkibiy qismlari suverenitetga ega emas; 8) yagona armiyaning mavjudligi. Federativ davlat – murakkab, ittifoqdosh davlat. Odatda, u bir qancha davlatlarning birlashuvidan hosil bo‘ladi. Birlashgach esa bu davlatlar federatsiya a'zolari yoki sub'ektlari bo‘lib qoladilar. Ular shtatlar, o‘lkalar, respublikalar deb turlicha atalishi va o‘z ma'muriy – hududiy bo‘linmalariga ega bo‘lishi mumkin.
Federatsiyada hokimiyat idoralarining ikki tizimi amal qiladi: federal darajada va federatsiya sub'ektlari darajasida. Federal darajada ham, federatsiya sub'ektlari darajasida ham prezident, parlament, hukumat bo‘lishi mumkin. Federativ davlat belgilari quyidagicha: 1)
federatsiya hududi uning sub'ektlari hududidan tashkil topadi; 2)
oliy qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyati federal davlat organlariga tegishli bo‘ladi; 3)
konstitutsiyasi bilan ajratiladi; 4)
federatsiya sub'ektlari o‘z konstitutsiyasi, oliy qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud organlariga ega; 9
5)
federatsiyaning oliy qonun chiqaruvchi (vakillik) idorasi ikki palatali tuzilishga ega (federatsiya a'zolarinig manfaatlarini ifoda etuvchi qo‘shimcha palata mavjud). Jahonda 20 tadan ko‘proq federatsiya mavjud. Misol tariqasida AQSh, Rossiya Federatsiyasi, Braziliya, Germaniya, Hindistonni keltirish mumkin.
ma'nolarni anglatadi. Konfederatsiya – o‘z suvereniteti va mustaqilligini saqlab qolgan holda u yoki bu maqsadga erishish uchun birlashgan davlatlar ittifoqi. Konfederatsiyada yagona hudud, yagona fuqarolik bo‘lmaydi. Har bir davlat xalqaro huquqning teng huquqli sub'ekti bo‘ladi.
1) yagona hududning yo‘qligi; 2) yagona fuqarolikning bo‘lmasligi; 3)
konfederatsiya sub'ektlari undan erkin chiqish huquqiga egadirlar; 4)
konfederatsiya sub'ektlari ittifoq hokimiyati qonun hujjatlarini numefikatsiya qilish (e'tirof etmaslik yoki qo‘llamaslik) huquqiga egalar; 5)
topadi.
Konfederatsiyaga misol sifatida 1991 yilda tuzilgan MDH va yevropa Ittifoqini keltirish mumkin. 10. Demokratiya nima? Demokratiya – yunoncha “demos” - xalq , “kratos” - hokimiyat so‘zidan olingan bo‘lib, xalq hokimiyati degan ma'noni anglatadi. Demokratiya – inson siyosiy va fuqarolik huquqlarining kengligini, fuqarolarning davlat hokimiyati idoralarini tuzishda va ularning faoliyatida faol ishtirok etishini, xalq irodasini demokratik hokimiyatining yagona manbai deb bilishni anglatadi.
I. Bevosita yoki to‘g‘ridan-to‘g‘ri demokratiya; II. Bilvosita yoki vakillik demokratiyasi.
masalalarini hal etishda ovoz berishi (saylov, referendumda ishtirok etish) yo‘li bilan to‘g‘ridan – to‘g‘ri ishtirok etishidir.
ya'ni demokratik hokimiyatning va mahalliy o‘zini – o‘zi boshqarish idoralarining saylab qo‘yiladigan organlari orqali amalga oshirilishini bildiradi.
1.
shaxsning iqtisodiy sohada erkinligi; 2.
inson huquq va erkinliklarining e'lon qilinishi va kafolatlanishi; 3.
ijtimoiy hayotda fikrlar hilma-hilligi (plyuralizm); 4.
ijtimoiy birlashmalarning ko‘pligi; 5.
hokimiyat vakolatlarining bo‘linishi; 6.
qonun ustuvorligi; 10
7.
sudlarning mustaqilligi va faqat qonunga bo‘ysunishi; 8.
so‘z, fikrlash va e'tiqod erkinligi; 9.
ommaviy axborot vositalarining jamiyat hayotida muhim o‘rin tutishi.
11. Totalitarizmning qanday belgilari mavjud? Totalitar rejim bir partiyaning hukmronligi, huquq va erkinliklarning poymol etilishi, ko‘pincha esa ularning yoppasiga buzilishi, o‘zgacha fikrlashga qarshi kurash. Saylovchilarning saylovda muqobil deputatlarni saylash imkoniyatining bo‘lmaganligiga asoslangan boshqaruv bo‘lib, bunda davlatning siyosati xalqqa zo‘rlik bilan singdiriladi.
quyidagilardan iborat: 1.
davlatning huquqdan ustunligi; 2.
jamiyat hayoti barcha sohalarining davlat nazoratida bo‘lishi; 3.
davlatning shaxs manfaatlariga befarqligi; 4.
jamoat tashkilotlarining davlatlashtirilishi; 5.
ijtimoiy hayotning butunlay harbiylashtirilishi; 6.
kam sonli millatlar manfaatlariga e'tibor berilmasligi.
12. Huquqiy davlat qanday davlat? Huquqiy davlat huquqning hukmronligi, qonunning ustunligi, barchaning qonun va mustaqil sud oldida tengligi ta'minlanadigan, inson huquqlari va erkinliklari kafolatlanadigan, hokimiyat vakolatlarining bo‘linish prinsipi asosida tashkil etilgan demokratik davlat. Huquqiy boshqaruv huquqning ustunligiga asoslanadi va shu bois nafaqat rasmiy organlar va mansabdor shaxslarning maqsadlariga, balki fuqarolar va ijtimoiy munosabatlar sub'ektlarining huquqlari, erkinligi va manfaatlarini ta'minlash hamda kafolatlash zaruratini hisobga oluvchi huquqiy shakl va usullariga bog‘liq bo‘ladi. Huquqiy davlatlarga barcha iqtisodiy, ijtimoiy va ma'naviy jarayonlar, shuningdek, kishilar orasidagi aloqalarga aralashuv begonadir. Bunday davlatlarda ijtimoiy birlashmalar faoliyatiga birqadar mustaqillik va erkinlik berilib, ularning haq -huquqlari mustahkamlanadi va ularga rioya etiladi.
Huquqiy davlatni barpo etishdagi yutuqlar, mazkur jarayonning ko‘lami va sur'ati, undagi ijobiy va salbiy natijalarning o‘zaro nisbati har qanday jamiyatning fuqarolik jamiyatiga aylantirilishiga ko‘maklashadi. O‘z navbatida, huquqiy davlatning barpo etilishi va rivojlanishi jamiyatning mustahkamlanishi va takomillashuviga yordam beradi. Binobarin, davlatning huquqiy davlatga aylanish
jarayoni qanchalik keng va to‘la amalga oshsa, fuqarolik jamiyatini ushlab turadigan va unga xizmat qiladigan huquqiy tayanch va qurilmalar shunchalik ishonchli va salmoqli bo‘la boshlaydi. Boshqacha qilib aytganda, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati orasida o‘zaro aloqadorlik mavjud bo‘lib, ularning biri ikkinchisisiz yashay olmaydi. Ularning amal qilish natijalari o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lib, bir-birlariga bevosita ta'sir etadi.
11
Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati turli-tuman, biroq bir-biriga yaqin vazifalarni hal etadi. Agar huquqiy davlat o‘zining qonun hujjatlarida shaxsning huquqlarini mustahkamlasa, fuqarolik jamiyati unga yuqori ijtimoiy holatni kafolatlaydi. Mazkur holat (status) shaxs hayoti va faoliyatining turli tomonlariga urg‘u beradi va bir-birini to‘ldiradi. Ijtimoiy holat moddiy, tashkiliy-texnik imkoniyati, shuningdek, har bir jamiyat uchun xos sinfiy-guruhiy, milliy-etnik, ijtimoiy aloqalar va munosabatlarni ifodalaydi. Mazkur imkoniyat va imtiyozlarga jamiyat o‘z a'zolarini ega qiladi. Jamiyatda bunday imkoniyat va imtiyozlar qanchalik ko‘p bo‘lsa, ulardan fuqarolar shunchalik to‘laroq foydalanishi mumkin. Ular huquqiy holat mazmunini tashkil etuvchi imkoniyatlarni mustahkamlaydi. Ularsiz imkoniyatlarni amalga oshirib bo‘lmaydi.
Davlat va jamiyat tomonidan qo‘llanadigan mas'uliyatlar institutlarining o‘zaro aloqadorligi shunga o‘xshashdir. Huquqiy tartibni buzuvchi shaxslarni davlat yuridik javobgarlikka tortadi, nohuquqiy tartibbuzarliklarga esa ijtimoiy- ahloqiy ta'sir choralari qo‘llanadi. Bunda javobgarlikning mazkur institutlari o‘zaro muvofiqlikda bo‘ladi va bir-birini to‘ldiradi.
1.
Huquqning hukmronligi. Davlat hududida bo‘lgan barcha shaxslar – ushbu davlat fuqarolari, xorijliklar, fuqaroligi bo‘lmagan shaxslar, yuridik shaxslar, mansabdor shaxslar, davlat hokimiyati idoralari huquqqa bo‘ysunadilar. 2.
Konstitutsiya va qonunlarning ustunligi. Konstitutsiya va qonunlar huquqiy normalar tizimida oliy yuridik kuchga egadir. Turli xil davlat idoralari chiqaradigan normativ-huquqiy hujjatlar qonunlarga zid bo‘lmasligi kerak. 3.
Inson huquqlari va erkinliklariga rioya etilishi, ularning himoya qilinishi va ta'minlanishi. Inson huquqlari va erkinliklari unga tug‘ilganidan tegishli bo‘lib, ular insondan ajralmasdir. Gap eng avvalo insonning yashashi, erkinlik, dahlsizlik va xavfsizlikka ega bo‘lish huquqlari hamda boshqa huquq va erkinliklari to‘g‘risida bormoqda. Barcha fuqarolar qonun va mustaqil sud oldida tengdirlar. 4.
Davlat va fuqaroning o‘zaro mas'uliyati. Davlat qonunlarda shaxs erkinligining me'yorini belgilab qo‘yar ekan, xuddi shu chegaralarda o‘zini ham qaror qabul qilishda cheklab qo‘yadi. 5.
Jamiyatda hokimiyatning qonuniyligi. Hokimiyat qonuniy deb e'tirof etilishi uchun u quyidagi talablarga javob berishi shart: demokratik saylovlar yo‘li bilan shakllantirilgan bo‘lishi; samarali faoliyat yuritib, jamiyatda barqarorlik va qat'iy tartibni ta'minlashi; ham mamlakat ichkarisida, ham xalqaro miqyosda tan olinishi. 6.
qolmasligi uchun hokimiyatning uchta tarmog‘ini – qonun chiqaruvchi, ijro etuvchi va sud hokimiyatini ajratib qo‘yish kerak. Ushbu hokimiyat tarmoqlarining har biri o‘z vakolati doirasida amal qiladi. 7.
Sudning mustaqilligi. Sud davlat hokimiyatining boshqa ikki tarmog‘i kabi mustaqildir. Boshqacha aytganda, sud faoliyatiga hyech kimning aralashishiga yo‘l qo‘yilmaydi.
12
8.
Huquqni muhofaza qiluvchi idoralarning samarali faoliyat yuritishi. Agar inson huquqlari va erkinliklari poymol etilsa yoki bunga tahdid mavjud bo‘lsa, huquqni muhofaza qiluvchi idoralar unga yordam berishlari kerak, ushbu huquq va erkinliklarni himoya qilishlari kerak. 9.
muhim ko‘rsatkichi jamiyatdagi huquqiy ong darajasidir. Huquqiy ong – huquqqa munosabat, qonun talablarini bajarish zarurligini anglash darajasini ifodalaydigan huquqiy qarashlar yig‘indisi. Huquqiy madaniyat amaldagi qonunlarni bilish, huquqni hurmat qilish va huquqiy qoidalarga rioya etishda namoyon bo‘ladi. 10.
erkinliklar kafolatlanishi, xalq davlat boshqaruvida doimo ishtirok etishi, rivojlangan fuqarolik jamiyati shakllanishi va ma'lum bir muxolifatning bo‘lishi zarur.
umummajburiy bo‘lgan qonun – qoidalar yig‘indisi. Huquq - davlat tomonidan o‘rnatilgan yoki ma'qullangan, davlat kuchi bilan himoyalanadigan va hamma uchun umummajburiy bo‘lgan xulq – atvor qoidalarining tizimi.
“Huquq” tushunchasi ikki ma'noda qo‘llaniladi. Ob'ektiv huquq – umummajburiy xulq-atvor qoidalarining yig‘indisi. Bu normalar u yoki bu insonning, sub'ektning irodasi hamda xohish – istagidan qat'i nazar mavjud bo‘ladi. Sub'ektiv huquq – muayyan jismoniy yoki yuridik shaxsga tegishli bo‘lgan huquq. Masalan, fuqaroning ma'lum narsaga (uy-joy, avtomobilga) nisbatan mulk huquqi.
Sub'ektiv huquq yuridik jihatdan shaxs erkinligini ta'minlaydi, unga mustaqillik beradi va tashabbus ko‘rsatishga imkon yaratadi. Sub'ektiv huquq ob'ektiv huquqqa asoslanadi, ob'ektiv huquq bo‘lmasa, sub'ektiv huquq ham bo‘lmaydi. Sub'ektiv huquq insondan (yoki tashkilotdan), ya'ni huquqdor shaxsdan ajralmagan holda mavjud bo‘ladi.
Huquq davlat bilan chambarchas bog‘liqdir. Davlatsiz huquq bo‘lishi mumkin emas, chunki aynan davlat huquqni keltirib chiqaradi va huquqiy normalarning amalga oshirilishini kafolatlaydi, huquqni muhofaza qiladi. O‘z navbatida davlat ham huquqsiz mavjud bo‘lishi mumkin emas. Aks holda, u ijtimoiy munosabatlarni tartibga solib turuvchi vositadan mahrum bo‘ladi.
1.
davlat tomonidan o‘rnatilishi; 2.
barcha uchun majburiyligi; 3.
huquq normalarining qonunlar va boshqa muayyan manbalarda ifodalanishi; 4. sub'ektiv huquqlar orqali harakat; 5.
15. Huquq normalari nima?
“Norma” so‘zi lotinchadan tarjima qilingan bo‘lib, “qoida”, “namuna” ma'nosini anglatadi. 13
Huquq normasi umumiy xulq atvor qoidasi sifatida: 1.
hayotiy munosabatlardagi tipik, takrorlanib turadigan narsalarni umumiylashtirish zarurati natijasida shakllanadi; 2.
shaxsi aniqlanmagan va ko‘p marta qo‘llashga mo‘ljallangan bo‘ladi; 3.
hamisha qandaydir umumiy belgilarga ega bo‘lgan shaxslar (harbiy xizmatchilar, shifokorlar, va h.k)ga qaratilgan bo‘ladi; 4.
Huquq normasi:
davlatning (xalqning) irodasini aks ettiradi;
davlat tomonidan normativ hujjatlarda aks ettiradi;
davlat tomonidan muhofaza qilinadi, zarur bo‘lgan hollarda davlatning majburlov kuchi bilan ta'minlanadi;
munosabatlarni mustahkamlaydi.
Huquq normasining asosiy vazifasi – ijtimoiy munosabatlarni tartibga solish. 16. Axloq nima?
Axloq – kishilarning bir–birlariga, oilasiga, Vatanga, jamiyatga bo‘lgan munosabatlarida namoyon bo‘ladigan hatti – harakatlar yig‘indisi bo‘lib, kishilarning jamiyatdagi xulqini normativ tartibga soluvchi usullardan biridir. Ahloq – ijtimoiy ong shakllaridan biri.Shu sababli butun ijtimoiy ong singari uning ham tuzilishi bir xil emas. Jamiyat aksariyat qismining asrlar davomida shakllangan ahloqiy tushunchalari alohida ijtimoiy guruhlarning, shaxslarning ahloqiga mos tushmasligi mumkin. Lekin har holda, jamiyatdagi hukmron ahloq jamiyat a'zolari ko‘pchiligining xulq-atvorini belgilab beradi. Ahloqning alohida xususiyati shundan iboratki, ahloq normalariga amal qilish jamoatchilik fikri orqali ta'minlanadi.
Jamiyatdagi yozilmagan hulq-atvor qoidalarining majmuidan iborat bo‘lgan ahloqdan farqli ravishda huquq – ma'lum yuridik shakllar, ya'ni manbalarda, jumladan, qonun, farmon, qarorda namoyon bo‘luvchi ijtimoiy xulq – atvor qoidalarining qat'iy ifodalangan tizimi. Huquq normalari asosan yozma shaklda bo‘ladi.
Umuman olganda, ahloq ham, huquq ham butun jamiyatning, demakki, aholi aksariyat qismining qarashlari va tushunchalarini aks ettirishi kerak. Ularning ijtimoiy hayotning aynan bir xil sohalarni qamrab olishini hisobga olganda, ular o‘rtasida ziddiyatlar bo‘lmasligi kerak. Agar bunday ziddiyat bo‘lsa, u huquqiy normalarni o‘zgartirish orqali, ya'ni ahloq foydasiga hal qilinishi zarur. 17. Ahloq bilan huquq o‘rtasida qanday farq bor?
Ahloq va huquq o‘rtasida quyidagi asosiy farqlar mavjud: 1)
Huquq normalari davlat tomonidan belgilangan va ruxsat etilgan bo‘ladi, ahloq normalari (ezgulik va yovuzlik, adolat va nohaqlik va h.k.) esa davlatning yordamisiz o‘z-o‘zidan shakllanadi; 2)
ifodalanadi; 14
3)
Huquq normalari, zarur hollarda, davlatning majburlov kuchi orqali, ahloq normalari esa jamoatchilik fikri orqali amalga oshiriladi; 4)
va hatto sevgini ham) tartibga soladi. Huquq esa ijtimoiy munosabatlarning torroq doirasini qamrab oladi; 5)
“halol – nohaloldan” iborat; 6)
Jamiyatdagi yozilmagan xulq – atvor qoidalarining majmuidan iborat bo‘lgan ahloq normalaridan farqli ravishda huquq normalari huquqiy manbalarda – qonun, qaror, farmon va boshqalarda yozib qo‘yiladi, ya'ni huquq normalari yozma shaklda bo‘ladi.
Huquq bilan ahloq o‘zaro mustahkam bog‘liq bo‘lib, bir – birini to‘ldirib turadi. 18. Gipoteza nima?
Gipoteza yunon tilidan olingan bo‘lib, “faraz qilish”, “fikr yuritish” ma'nosini anglatadi. Huquqshunoslik fanida gipoteza huquqiy normaning bir qismini tashkil etib, ma'lum bir shart – sharoit yoki hodisa yuz bergan taqdirda huquqiy normani qo‘llash lozimligini ko‘zda tutadi. Gipoteza qaysi ijtimoiy munosabatlar turiga nisbatan qanday norma qo‘llanilishini belgilab beradi. Pensiya haqidagi qonunlarga ko‘ra, O‘zbekiston Respublikasida erkaklarga umumiy mehnat staji 25 yil bo‘lgandan boshlab 60 yoshdan, ayollarga esa 20 yillik staj bilan 54 yoshdan boshlab ijtimoiy ta'minot bo‘limlari tomonidan pensiya to‘lanadi.
Dispozitsiya lotin tilidan olingan bo‘lib, “bayon qilish” degan ma'noni anglatadi. U o‘zining yuridik mazmuni bo‘yicha huquqiy normada ko‘zda tutilgan sharoit yuz bergan taqdirda vujudga keladigan natijalar haqida bayon qiluvchi qismdan iboratdir. Dispozitsiya qanday qoida va tartibga muvofiq harakat qilishni, ya'ni huquqiy munosabat qatnashchilarining huquq va burchlarini belgilab beradi. Masalan, Jinoyat Kodeksining 223 – moddasida belgilangan tartibni buzib chet elga chiqish yoki O‘zbekiston Respublikasiga kirish yohud chegaradan o‘tish uchun javobgarlik belgilangan. Bu huquq normasining dispozitsiya – hukumatning ruxsatisiz yoki qalbaki hujjatlardan foydalanib, yoinki buning uchun belgilangan chegara punkti orqali o‘tmay, davlat chegarasidan noqonuniy o‘tishning taqiqlanganligidir.
Dispozitsiya – bu xulq – atvor qoidasining o‘zi. Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Oila kodeksiga muvofiq, ota – onalar o‘z farzandlarining sog‘lig‘i, jismoniy, ruhiy ma'naviy va ahloqiy kamoloti haqida g‘amxo‘rlik qilishga majburdirlar.
Huquq normasining huquqbuzarlarga nisbatan qo‘llanishi lozim bo‘lgan davlat majburlov choralarini belgilaydigan tarkibiy qismi sanksiya deyiladi.
Sanksiya – lotin tilidan tarjima qilingan bo‘lib, u “majburiy chora” degan ma'noni bildiradi. Sanksiya – huquq normalari talablariga rioya qilmaslik 15
holatlarida qo‘llaniladigan majburiy chora. Sanksiyalar huquqiy normalarning xarakteriga qarab: jinoiy –huquqiy, ma'muriy – huquqiy, intizomiy, fuqarolik – huquqiy sanksiyalarga bo‘linadi. Sanksiyaning turlari xayfsan, jarima, ozodlikdan mahrum etish va boshqalar bo‘lishi mumkin.
Download 0.54 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling