Tekislikda dekard koordinatalar sistemasi
Download 0.89 Mb. Pdf ko'rish
|
analitik geometriya amaliyot-1
TEKISLIKDA DEKARD KOORDINATALAR SISTEMASI. 1. Analitik geometriya fani xaqida.
Analitik geometriya fani turli egri chiqlarni amaliyotda geometrik masalalarni yechishda zarurot tug`dirganligi natijasida kelib chiqqan fan.
Bu maqsad natijasida koordinata metodiu yuzaga kelgi. Bunda asosiy - hisoblash, yordamchisi –yasash.Yatijada masalalarni yechimini analitik geometriya metodi kamroq tadqiqot qilishga olib krladi.
Koordinata metodi qadimgi grek matematiklarini mehnati natijasidir. 17 asrning birinchi yarmida koordinata metodi sistematik ravishda Ferma va Dekarta ishlarida ko`rinadi. 2. Koordinatalar.
Nuqtaning koordinatalari shunday kattalikki, u shu nuqtani qayerda joylashganini aniqlaydi.
M nuqtaning biror-bir X X to`g`ri chiziqda yotsin, u holda nuqtani joylashishini bitta nuqta bilan yozish mumkin. X X to`g`ri chiziqda bosh 0 nuqtani tanlaymiz, OM kesmani o`lchaymiz, masalan santimetrda. Biz x musbat yoki manfiy soniga ega bo`lamiz. OM kesmani qaysi tomoniga yo`naltirilganiga qarab x soni M nuqtaning koordinatasi bo`ladi. Shunday qilib x koordinata bosh 0 nuqtani qayerdan olinishga ,musbat yo`nalishni qanday tanlashga va kesmani qanday birlik masshtab bilan olishga bog`liq. 3. To`g`ri burchakli koordinata sistemasi.
Tekislikda nuqtaning jorlashishi ikkita koordinata bilan aniqlaniladi. O`zaro perpendikulyar ikkita to`g`ri chiziqlar Y Y X X , o`tkaziladi. Bular koordinata o`qlari deyiladi. Biri
(gorizontal) - abscissa o`qi, ikkinchisi Y Y (vertical)- ordinate o`qi deyiladi.
To`g`ri chiziqlarni kesishish nuqtasi 0 koordinata boshi deyiladi. O`qlarda ixtiyoriy birlik masshtabda kesmalar joylashtiriladi. Xar bir o`qda musbat yo`nalish tanlanadi. Ox nur –abssissa o`qi, Oy nur - ordinata o`qi bo`ladi.
o 90 ga soat strelkasiga qarshi burilsa Oy nyrning musbat yo`nalishi bilan mos tushadi.
X va Y Y koordinata o`qlari ( berilgan yo`nalishda va berilgan masshtabda) to`g`ri burchakli koordinata sistemasini tashkil qiladi. 4. To`g`ri burchakli koordinata sistemasi.
M nuqtaning koordinata sistemasida quridagicha joylashtiriladi. Y Y MP
X X o`qidagi P nuqtagacha va X X MQ
Y Y o`qidagi Q nuqtagacha. x va y sonlar OP va
OQ kesmalarda tanlangan birlik masshtabda M nuqtaning to`g`ri burchakli koordinatalari deyiladi.
Rasimdagi OP va
OQ kesmalarni yo`nalishiga qarab musbat yoki manfiy sonlar olinadi.
Chizmada M nuqtaning abscissa o`qi 2
va ordinatasi 3 y gat eng. Bu esa 3
2 M
ko`rinishda yoziladi. Umuman
b a M ; da, M nuqta
a x -abssissa, b y - ordinataga ega bo`ladi. 5. Koordinata burchaklari.
Koordinata o`qlari orqali hosil bo`lgan to`rtta burchaklar koordinata burchaklari deyiladi. Ularni quyidagicha nomerlanadi:
Koor. Burchagi koordinatalar
I II
III
IV
Abssissa +
- -
+ Ordinata + +
- -
Rasimda: 1
- I -chorak, 2
- II – chorak, 3
- IV- chorak va 4
- III- choraklarda joylashgan. Agar nuqta abscissa o`qida joylashgan bo`lsa, unda uning ordinatasi 0
gat eng bo`ladi.
Agar nuqt ordinate o`qida joylashgan bo`lsa , u ho;da abssisssi 0
bo`ladi.
6. Ikki nyqta orasidagi masofa. 2 1 2 2 1 2 2 1 2 2 1 2 2 3 2 2 3 1 2 1 y y x x y y x x P P P P P P Misol.
2 ; 1 va 3 ; 5 nuqtalar orasidagi masofa topilsin. Yechish: 41 5 4 2 3 1 5 2 2 2 2 d
7. Kesmani berilgan nisbatta bo`lish. Kesmani teng ikkiga bo`lish. 2 1
P kesmani teng ikkiga bo`luvchi nuqtaning kordinatasi: 2 2
x x x , 2 2 1 r y y 2 1
P kesmani berilgan n m nisbatta bo`luvchi nuqtaning koordinatasi. 1 2 1 x x x va
1 2 1
y y
Misol. 4 ; 1 A va
1 . 1 B kesmani 3 1
nisbatta bo`luvch
nuqtaning koordinatasi topilsin. Yechish. 1 3
3 4 3 1 3 3 1 3 3 1 1 1 * 3 1 1 x
25 , 3 4 13 3 4 3 13 3 1 3 3 1 12 3 1 1 1 * 3 1 4 y
J: 25 , 3 ; 1 M
Misollar. 1-6. Nuqtalar orasidagi masofani toping.(Cal. A-15) 1.
1 ; 1 ,
5 ; 4 2. 3
1 , 7 ; 5
3. 2 ; 6 , 3 ; 1 4. 6
1 , 3 ; 1
5. 5 ; 2 ,
7 ; 4 6.
b a; ,
a b;
7-11. P va Q nuqtalar orasidagi masofani toping. (Cal. A-15) 7.
5 ; 1 P , Q
11 ; 4
8. 6 ; 1 P , 3 ; 4
9. 3 ; 3 P , 6 ; 1 Q
10. 4 ; 1 P ,
0 ; 6 Q
11. 1 ; 2 P ,
3 ; 4 Q
12. Uchlari 7 ; 6 A ,
3 ; 11 B va
2 ; 2 C nuqtalarda bo`lgan uchburchat to`g`ri burchakli uchburchak ekanligini isbotlang. (Cal. A-15) 13.Quyidagi berilgan nuqtalar qaysi choraklarda joylashgan:
; 2 ,
6 ; 4 ,
0 ; 1 va 3 ; 5 .(Cal. A-15) 14.
3 ; 1 A ,
11 ; 3 B va
15 ; 5 C nuqtalar berilgan. AC BC AB ayniyatni isbotlang. (Cal. A-15) 15.
3 ; 1 va
15 ; 7 nuqtalar orasidagi masofani teng ikkiga bo`luvch nuqtaning koordinatasi topilsin. (Cal. A-16) 16.
6 ; 1 va
12 ; 8 nuqtalar orasidagi masofani teng ikkiga bo`luvch nuqtaning koordinatasi topilsin. (Cal. A-16). 17. А (8 ; -3) va В (-4 ; 2) nuqtalar orasidagi masofani toping. 18. А (7 ; 5) va В (-4 ; -2) nuqtalar berilgan. АВ kesmani 3 : 4 nisbatda bo`luvchi С(x ; y) nuqtaningkoordinatalari topilsin. 19. A (2 ; 5) va B (4 ; 7) nuqtalar orasidagi masofani toping. 20. A (4 ; 5) va B (-2 ; -1) nuqtalar berilgan. АВ kesmani 3 : 4 nisbatda bo`luvchi С nuqtaningkoordinatalari topilsin. 21. А (2 ; -1) va В ( -2 ; 4) nuqtalar orasidagi masofa topilsin. 22. А (3 ; 1) va В (0 ; 4) nuqtalar berilgan. АВ kesmani 2:3 nisbatda bo`luvchi С (x ; y) nuqtalarning koordinatalari topilsin. 23. А(3;-3) va В (-5;1) nuqtalar orasidagi masofani toping. 24. А (-4 ; -3) va В (-4 ; 2) nuqtalar orasidagi masofani toping. 25. А (-1 ; -5) va В (4 ; 2) nuqtalar berilgan. АВ kesmani 3 : 4 nisbatda bo`luvchi С (x ; y) nuqtalarning koordinatalari topilsin. 26. A (-2 ; 5) va B (-4 ; 5) nuqtalar orasidagi masofani toping. 27. A (-4 ; 5) va B (-2 ; -1) nuqtalar berilgan. АВ kesmani 3 : 4 nisbatda bo`luvchi С (x ; y) nuqtalarning koordinatalari topilsin. 28. А (5 ; -1) va В ( -2 ; 5) nuqtalar orasidagi masofani toping. 29. А (-5 ; 1) va В (2 ; -3) nuqtalar berilgan. АВ kesmani 2:3 nisbatda bo`luvchi С (x ; y) nuqtalarning koordinatalari topilsin. 30. А (1;-3) va В (-1;-5) nuqtalar orasidagi masofani toping. 6. To‟g‟ri chiziqning umumiy tenglamasi Birinchi tartibli chiziqlar haqida asosiy teorema .
Teorema. Tekislikdagi har qanday birinchi tartibli chiziq to‟g‟ri chiziqdir. Isbot: Birinchi tartibli 1 chiziq 0 ,
2 2 B A C By Ax
(1) tenglama bilan aniqlansin. Bunda ikki holni qaraymiz:
a) , 0 B bu holda . 0
A Shuning uchun (1) tenglama A C x / tenglamaga ekvivalent bo‟ladi. Bu holda l to‟g‟ri chiziq Oy o‟qiga parallel to‟g‟ri chiziq bo‟ladi.
b) , 0 B bu holda (1)-tenglama B C x B A y (2) tenglamaga ekvivalent bo‟ladi. Agar
/ , / deb belgilasak, (2)-tenglamani quyidagicha yozish mumkin b kx y . Bu esa to‟g‟ri chiziqning burchak koeffisiyentli tenglamasidir. (1)-formula bilan aniqlanuvchi to‟g‟ri chiziq tenglamasiga to‟g‟ri chiziqning umumiy tenglamasi deyiladi. 7. To‟g‟ri chiziqning kesmalarga nisbatan tenglamasi.
. C By Ax Bu
1 y C B x C A
(3) ni hosil qilish mumkin. Bu yerda m A C / va
n B C / deb belgilasak (3) dan 1
n y m x
(4) ni hosil qilamiz.
(4) tenglama to‟g‟ri chiziqning kesmalardagi tenglamasi deyiladi. Bu yerda m va n mos ravishda to‟g‟ri chiziqning Ox va Oy o‟qidan ajratgan kesmalari miqdori. 2-misol.
0
2 y x to‟g‟ri chiziq tenglamasini kesmalarga nisbatan yozing va yasang.
Yechish: 1 2 3 1 6 3 6 2 ) 6 ( : 6 3 2 y x y x y x
Misollar. 1. Quridagi funktsiyalarni grafigini yasang.(Cal.A-15) a) 3 y b)
2 y c)
1
2. Ox o`qini 6 birlik, Oy o`qini -8 birlik kesmada kesib o`tadigan to`g`ri chiziq tenglamasi tuzilsin. (Cal.A-16). 3. 1)
0 12 3 4 y x ; 2) 0 3 4
x ; 3) 0 7 2
; 4)
0 7 2
to„g„ri chiziqlarning kesmalarga nisbatan tenglamalarini yozing va ularni yasang. 4. 1) 0 6 3 2
x ; 2) 0 4 2 3 y x to„g„ri chiziq tenglamalarini, kesmalar bo„yicha tenglamasiga keltiring. 5.
0 40 5 y Ax to„g„ri chiziq A ning qanday qiymatlarida koordinata o„qlaridan bir xil kesmalar ajratadi. 6.
4 2 / 1 x y to„g„ri chiziq berilgan. Uning koordinat o„qlari bilan kesishish nuqtalarini toping.
chiziqning kesmalarga nisbatan tenglamasini tuzing. 8.
3. Абцисса ўқида кесган кесмаси 4, ордината ўқидан кесган кесмаси 2 бўлган тўғри чизиқ тенгламасини тузинг. 9. Абцисса ўқидан кесган кесмаси 9, ордината ўқидан кесган кесмаси 6 бўлган тўғри чизиқ тенгламаси тузилсин. 10. Абцисса ўқида кесган кесмаси 6, ордината ўқидан кесган кесмаси -2 бўлган тўғри чизиқ тенгламасини тузинг. 11. А (-2;3) нуқтадан ва Ох ўқдан a = 6 кесма кесувчи тўғри чизиқ тенгламаси тузилсин. 12. Абцисса ўқида кесган кесмаси 4, ордината ўқидан кесган кесмаси 12 бўлган тўғри чизиқ тенгламасини тузинг. Х У –3 –2 –1 2 (l) 6 3 2 y x
13. А (-2;-3) нуқтадан ва Оу ўқдан b = 6 кесма кесувчи тўғри чизиқ тенгламаси тузилсин. 14. Абцисса ўқида кесган кесмаси 4, ордината ўқидан кесган кесмаси -5 бўлган тўғри чизиқ тенгламасини тузинг. 15./А (-2;3) нуқтадан ва Ох ўқдан a = 6 кесма кесувчи тўғри чизиқ тенгламаси тузилсин. 8. To‟g‟ri chiziqning burchak koeffisiyentli tenglamasi.
Tekislikda Dekart koordinatalar sistemasi berilgan bo‟lib, bu sistemada Ox o‟qini N nuqtada kesib o‟tuvchi ixtiyoriy 1 to‟g‟ri chiziq berilgan bo‟lsin.
Ox o‟qini N nuqta atrofida soat strelkasi harakatiga teskari yo‟nalishda l to‟g‟ri chiziq bilan ustma-ust tushguncha aylantirishdan hosil bo‟lgan ) 2
( burchak l to‟g‟ri chiziq bilan Ox o‟qi orasidagi burchak deyiladi. Agar 1 to‟g‟ri chiziq Ox o‟qiga parallel bo‟lsa, u holda bu to‟g‟ri chiziq bilan Ox o‟qi orasidagi burchak nolga teng deb hisoblanadi. Dastlab 2 / holni qaraymiz.
Agar l to‟g‟ri chiziq Ox o‟q orasidagi burchak va l to‟g‟ri chiziqning Oy o‟q bilan Download 0.89 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling