Teleskop teleskop turlari va ularning yaratilish tarixi

TELESKOP
1.Teleskop turlari va ularning yaratilish tarixi.
Teleskop (grekcha: τῆλε [tele] — "uzoq" va σκοπέω [skopeo] — "qarayman") — osmon yoritqichlarini vizual, fotografik, fotoelektrik va spektral usullarda kuzatish uchun moʻljallangan astronomik optik asbob. Teleskop Oy, sayyoralar va yulduzlarning tasvirini kattalashtirib koʻrsatadi. Ishi osmon yoritqichlari tarqatadigan elektromagnit nurlanishlarni tutishga asoslanadi. Teleskoplar gamma teleskop, rentgen, ultrabinafsha, optik, infraqizil va radioteleskop kabi turlarga boʻlinadi.

Teleskopik asboblar XVII asrda paydo bo'lgan. Biroq, bugungi kunga qadar teleskopni birinchi kim ixtiro qilgani - Galiley yoki Lippershay haqida munozaralar mavjud. Ushbu tortishuvlar ikkala olim ham bir vaqtning o'zida optik asboblarni ishlab chiqishga rahbarlik qilganliklari sababli.

1608 yilda Lippershay zodagonlar uchun ko'zoynaklar ishlab chiqardi, bu sizga yaqin atrofdagi narsalarni ko'rishga imkon beradi. Bu vaqtda harbiy muzokaralar davom etayotgan edi. Armiya rivojlanishning afzalliklarini tezda qadrlab, Lippshey-ga qurilmaga mualliflik huquqini o'rnatmaslikni, balki uni ikki ko'z bilan qarash uchun o'zgartirishni taklif qildi. Olim rozi bo'ldi. Olimning yangi taraqqiyotini sir tutib bo'lmaydi: u haqidagi ma'lumotlar mahalliy bosma nashrlarda e'lon qilindi. O'sha paytdagi jurnalistlar ushbu qurilmani teleskop deb atashgan. U ikkita ob'ektivni ishlatdi, bu esa ob'ektlar va narsalarni ko'paytirishga imkon berdi. 1609 yildan beri Parijda qudratli va asosiy sotilgan quvurlar uch baravar ortdi. Bu yildan boshlab Lippershay haqidagi har qanday ma'lumot tarixdan yo'qoladi va boshqa olim va uning yangi kashfiyotlari haqida ma'lumotlar paydo bo'ladi.

Taxminan o'sha yillarda, italiyalik Galileo linzalarni silliqlash bilan shug'ullangan. 1609 yilda u jamiyatga yangi rivojlanishni - uch marta kattalashtirilgan teleskopni taqdim etdi. Galileo teleskopi Lippershay naychalariga qaraganda yuqori sifatli tasvirga ega edi. Bu "teleskop" deb nomlangan italiyalik olimning miyasi edi.

XVII asrda Gollandiyalik olimlar tomonidan teleskoplar qilingan, ammo ular tasvir sifati past bo'lgan. Faqatgina Galileo ob'ektivni abraziv tozalashning bunday usulini ishlab chiqishga muvaffaq bo'ldi, bu esa ob'ektlarni aniq ko'paytirishga imkon berdi. U yigirma marotaba o'sishga erishdi, bu o'sha kunlarda fan uchun haqiqiy yutuq edi. Bunga asoslanib, teleskopni kim ixtiro qilganini aniq aytish mumkin emas: agar rasmiy versiyaga ko'ra, bu dunyoni Galiley o'zi tanitgan, u uni teleskop deb atagan va ob'ektlarni kattalashtirish uchun optik moslamani ishlab chiqish versiyasini ko'rib chiqsangiz, Lippershay birinchi bo'lgan.

Teleskoplarning bir nechta turlari mavjud:

Yoritilgan.

Ob'ektiv.

Katadyoptrik.

Galiley refraktsiyalari linzalarning refraktorlari deb ataladi. Refleks moslamalari refleks turini o'z ichiga oladi. Va katadyoptrik teleskop nima? Bu ob'ektiv va oyna moslamasini birlashtirgan noyob zamonaviy rivojlanishdir.

2. Eng zamonaviy teleskoplar qayerda joylashgan? Optik va radioteleskoplar.
Optik tizimiga koʻra, refraktor, reflektor, koʻzgulinzali tizim va boshqa deb ataladi (linzalardan yigʻilgan obʼyektivli teleskop refraktor, botiq koʻzgulardan yigilgan obʼyektivli teleskop reflektor deyiladi). Teleskop obʼyektivi tushiradigan tasvirning masshtabi obʼyektivning fokus masofasiga, yaʼni yorugʻlik yigʻuvchi obʼyektiv bilan yoritqich tasviri hosil boʻladigan nukta orasidagi masofaga mutanosib boʻladi. Oʻzbekiston FA Astronomiya intida Oʻrta Osiyoda yagona, koʻzgusining diametri 1,5 m boʻlgan teleskop va koʻp uyali yorugʻlik matritsasiga ega boʻlgan Quyosh teleskopi bor

Radioteleskop (radio... va teleskop) — Osmon (Quyosh sistemasi, Galaktika va Metagalaktikadagi) jismlarining xususiy radionurlanishlarini qabul qiladigan va bu manbalarning xossalarini oʻrganadigan astronomik asbob. R. antenna va kabul

qiluvchi qurilmaradiometrdan tuzilgan. Radioastronomiyada foydalaniladigan toʻlqin uzunliklari diapazoni juda keng (0,1 mm dan 1000 m gacha) boʻlgani tufayli R. antennalarining tuzilishi ham turlituman boʻladi. Antennalar osmonning kuzatiladigan sohasiga yoʻnaltirilishi uchun azimut boʻylab buriladigan (toʻla buriluvchi antennalar), qisman buriladigan yoki qoʻzgʻalmas (juda katta) qilib oʻrnatilishi mumkin. Qisqa toʻlqinli nurlanishlarda parabolik koʻzgu antennalar yoki ularning bir nechtasidan iborat tizimlar (panjaralar) dan foydalaniladi. Priyomnikda kuchaytirilgan va detektirlangan elektr tebranishlar maxsus asboblar (miliampermetr, ossillograf) bilan qayd qilib boriladi. Bunda asbob koʻrsatishi Yerga tushayotgan kosmik radionurlanishning qiymatini oʻlchashga imkon beradi.

3. Zamonaviy astronomik observatoriyalar
Bugungi kundagi professional tadqiqot muassasalariga tezkorlik bilan etib borasiz va siz ilgari texnologiyalarni, Internetga ulanishlarni va astronomlarga juda katta hajmdagi ma'lumotlarni bosib olgan boshqa uskunalarni topasiz. Rasmixonalar elektromagnit spektrdagi deyarli har bir to'lqin uzunligi uchun: gamma nurlaridan mikroto'lqinli pechlarga qadar va boshqa joylarda mavjud. Ko'rinuvchi yorug'lik va infraqizil ta'sirga ega bo'lgan observatoriyalar butun dunyo bo'ylab yuksak cho'qqilarga ega. Radio teleskopi taomlari landshaftlarni aniq qilib, faol galaktikalar chiqqani, yulduzlarni portlatish va undan ko'p narsalarni izlaydi. Gamma-nurli, rentgen va ultrabinafsha havfli observatoriyalari hamda bir nechta infraqizil sezgir bo'lganlar, kosmosdagi orbitalar, ular Yerning issiqligi va atmosferasidan tashqaridagi ma'lumotlarini to'plashi mumkin, shuningdek, insoniyatning radioeshittirishlarni tarqalish tendentsiyasi ko'rsatmalar. Taniqli mashhur observatoriyalar

U erda Hubble kosmik teleskopi , infraqizil sezgir Spitzer kosmik teleskopi , sayyoralar topiladigan Kepler teleskopi , gamma-nurni o'rganuvchi yoki ikkita Chandra rentgen-observatoriyasi va ko'plab mashhur observatoriyalar mavjud. kosmosdagi barcha quyosh observatoriyalari.

Dunyodagi eng mashhur yer osti observatoriyalaridan ikkitasi Kek teleskoplari va radio va infraqizil inshootlar bilan birgalikda tog'da o'tirgan Hawaii shahridagi Mauna Keada Gemini va Subaru teleskoplari mavjud. Janubiy janub yarimoroli Yevropa Janubiy Observatoriyasi kollektivi, Atacama yirik millimetrli Array radio teleskoplari , Avstraliya (shu jumladan, Siding Spring va Narrabri teleskoplari) va Janubiy Afrikadagi teleskoplar hamda Avstraliya Antarktida haqida. Qo'shma Shtatlarda eng taniqli rasadxona Arizona shtatidagi Kitt tepaligida, Lick, Palomar va Mt.

Janubiy Kaliforniyadagi Wilson observatoriyalari va Illinoys shtatidagi Yerkes. Evropada observatoriyalar Frantsiya, Germaniya, Angliya va Irlandiyada mavjud. Rossiya va Xitoyda qator institutlar, shuningdek, Hindiston va Yaqin Sharqning bir qismi mavjud. Bu erda ro'yxatga olish uchun juda ko'p narsa bor, lekin bu raqam astronomiyada butun dunyo qiziqishiga dalolat beradi.

4. Yan Geveliyning chizgan suratlarini asoslash.
Mashxur polyak astronomi Yan Geveliyning (1611–1687) “Yulduzlar osmonining atlasi”dir. Mazkur atlas olimning vafotidan uch yil keyin u bilan birga astronomik tadqiqotlarni olib borgan uning xotini Eljbeta (1647–1693) tomonidan Polshaning Gdansk shahrida bosmadan chiqarildi. Bu asarning sobiq Ittifoqda uchta nusxasi bo‘lib, ulardan biri Toshkent observatoriyasining kutubxonasidan joy olgan.

Bu atlasda yulduz turkumlarining xaritalaridan tashqari ikki varaqda berilgan allegorik rasmlarda o‘rta asr-ning mashhur astronomlari qatorida Ulug‘bekning ham tasviri keltirilgan. Ulardan birida Ulug‘bek osmon xudosi Uraniya raislik qilayotgan majlisda davra stoli atrofida Uraniyaning “o‘ng qo‘li”bo‘lib o‘tiribdi. Shuningdek, bu davradan tarixda yulduzlar jadvalini tuzish bilan shug‘ullangan va astronomiyaning boshqa sohalaridagi xizmatlari bilan tarixda chuqur iz qoldirgan olimlar – mash-hur aleksandriyalik astronom Ptolemey (II-asr), Italiyalik Jan Batist Richchioli (XVII asr), daniyalik astronom Tixo Brage (XVI asr), polyak astronomi Yan Geveliy (XVII asr), Vilgelm IV (XVI asr)lar joy olgan edi. Ikkinchi Gravyurada Uraniyaning atrofini o‘rab turgan 10 ta mashhur astronomlar huzuriga Yan Geveliy o‘zining yulduzlar jadvalini taqdim etish uchun tashrif buyurgan holati tasvirlangan. Bular: Timoxaris (eramizdan oldin III asr), Aleksandriya maktabining mashhur astronomi, Gipparx (eramizdan oldin II asr), birinchi bo‘lib yulduzlar jadvalini tuzgan yunon astronomi Ptolemiy (II asr), mashhur arab astronomi Al-Battoniy (IX–Xasr), Nyurenbergda rasadxona qurib, Nyurenberg astronomiya maktabiga asos solgan taniqli astronom Valter (XV asr), Vena universitetining professori, shogirdi Valter bilan Nyurenbergda observatoriya qurib, uni zamonaviy astronomik asbob-uskunalar bilan jihozlab, maxsus yulduzlar jadvalini tuzgan Regiomontan (XV asr), buyuk polyak astronomi, geliotsentrik sistemaning asoschisi Kopernik (XV–XVI asr), mashhur daniyalik astronom Tixo Brage (XVI asr), Ulug‘bek (XV asr), Yevropada birinchi yulduzlar katalogini tuzganlardan Vilgelm IV (XVI asr)lar edi.

5. Ulug’bek rasadxonasi va unda faoliyat olib brogan olimlar haqida

Ulug‘bek rasadxonasi. Osmon jismlarini o‘rganishda buyuk vatandoshlarimizning ham xizmatlari katta bo‘lgan. Ulardan biri Amir Temurning nabirasi Mirzo Ulug‘bekdir (1394–1449). XV asrda Ulug‘bek Movarounnahr￾ning taniqli astronomlaridan Qozizoda Rumiy, Jamshid Koshiylarni Samarqandga taklif etib, ular bilan osmon jismlarini tekshiradigan astro￾nomik rasadxona, jumladan, eng yirik kuzatish asbobi – sekstantni qurish bo‘yicha maslahat qildi. Olimlar bir ovozdan bu fikrni ma’qul￾lashgach, 1420-yillarning boshida Samar￾qandning Ko‘hak degan tepalik ustida radiusi 40,2 metrga teng bo‘lgan astronomik kuzatish asbobini qurishni boshladilar (42-rasm). Bu asbob yordamida olimlar Quyosh, Oy va pla￾netalarning yulduzlar oralab harakatlarini, mingdan ortiq yulduzlarning koordinatalarini aniqladilar va shular asosida Movarounnahrdagi yuzlab shaharlarning koordinatalarini topdilar. Mazkur asbob yoyi aylanasi uzunligining 1/6 qismini, aniqrog‘i, 70º ini tashkil qilib, salkam 50 metrga teng edi. Bu astronomik asbob Yer sirtida 11 metrcha chuqurlikdan boshlanib, mazkur sirtdan ko‘tarilgan, balandligi esa qariyb 30 metr kelardi. Asbobning 1º ga teng yoyining uzunligi 70,2 cm ga to‘g‘ri kelib, o‘l￾chash aniqligi 10′′ li yoyga teng edi. Bu ulkan kuzatish asbobi yuz yillar davomida Samarqand «boshidan kechirgan» urushlar oqibatida nurab vayron bo‘ldi va keyinchalik izsiz yo‘qoldi.1908-yili arxeolog V.L.Vyatkin tomonidan uning o‘rni aniqlanib, tuproqdan tozalangach, uning qoldiqlari hisoblangan yerosti qismochildi. Samarqandda o‘rnatilgan bu yirik «teleskop» minorasining tashqi ko‘rinishi aslida qanday bo‘lganligi noma’lum bo‘lib, olimlar orasida tortishuv hanuzgacha davom etmoqda.

Ulug‘bek rasadxonasi o‘rta asrlarda dunyodagi mavjud rasadxonalar ichida eng yirigi bo‘lib, o‘lchash aniqligi va hashamatliligi bilan ajralib turgan. Samarqand rasadxonasida Ulug‘bekdan tashqari Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Mo‘yiniddin Koshiy, Ali Qushchilar faoliyat ko‘rsatdilar. Mazkur maktab olimlari merosi maxsus «Zij»da yoritilgan.
6. O’z Respublikasi FA astronomiya institute va uning filiallari
O’zbekiston Respublikasi Fanlan akdemiyasi Astronomiya instituti (O’zR FA AI) – nafaqat O’zbekistondagi, balki butun Markaziy Osiyodagi ko’hna ilm dargohidir. Institut 1873-yilda Toshkent Astronomiya observatoriyasi sifatida tashkil etilgan va 1966-yilda Astronomiya institutiga aylantirilgan. Sobiq Sovet Ittifoqida muhim astrometrik markaz sifatida mashhur bo’lgan. Sarl Zeiss firmasining Kitob qo’shaloq astrografi va Toshkentda 1895-yilda o’rnatilgan Normal astrografi yordamida o’tgan asrning 80-yillarigacha olingan fotografik ma’lumotlar bazasi jahondagi eng noyob va boy to’plamlardan biridir. XIX asr oxiridan AI Xalqaro kenglik xizmati safiga qo’shilgan. AIning Kitob Stantsiyasi ILS tizimining beshta stantsiyasidan biri bo’lgan. Bugngi kunda Kitob Stantsiyasida GPS yo’ldosh navigatsion tizimining yerdagi stantsiyasi o’rnatilgan.

106-guruh. Sharofiddinov Nodirbek