Tema : German qáwimleri hám Rim imperiyasi To'gerektin’ maqseti

Tariyx páni do’gerek konspekti
Sáne: ________________
Tema : Social ekonomikalıq ózgerisler.
Do’gerektin’ maqseti: Oqıwshılarǵa dáslepki orta ásirlerde jurtımız aymaǵında bar bolg’an sociallıq-ekonomikalıq ózgerisler haqqında mag’liwmat beriw.
Áyyemgi Turan úlkesinde dáwiriniń ullı mámleketlerinen Qang' mámleketi hám Kushan patshalıǵı gúllengen dáwirde rawajlanıw baslanǵan edi. Bul o’zgerisler áqibetinde mámleket xalqınıń sociallıq-ekonomikalıq, materiallıq hám siyasiy turmısında zárúrli ózgerisler júz berdi. Qalalardıń sanı kóbeydi hám aymaǵıda ken’eydi. Qala dáslepki orta ásirlerden baslap ónermentshilik, sawda-satıq hám materiallıq turmıstıń orayına aylandı.
Oazislerde iri suwǵarıw tarmaqları qazilip, suwǵarılatuǵın dıyxanshılıq maydanları ken’eydi. Suw digirmanı, shıǵır hám shıǵır sıyaqlı suw imaratları oylap tabildi. Ag’ar suw júzesinen anaǵurlım biyiklikte jaylasqan maydanlarǵa suw shıǵarıp abadanlastırildi. Diyqanshılıqda salıkeshlıq hám palızshılıq menen bir qatarda paxtashılıq hám bag’darshiliq maydanları ken’eydi. Egin maydanların suwǵarıw hám qayta islewdiń rawajlanıwlaniwi sebepli xalıq diyxanshiliqtan mol ónim alatuǵın boldı.
Qalalarda xalıqtıń tıǵızlasiwi, ónermentshilik, ishki hám sırtqı sawdanıń rawaj tabıwı menen awıl xojalıq ónimlerine bolǵan mútajlik artıp bardı. Nátiyjede mámlekettiń ekonomikalıq turmısında shiyki zat jetkeziwshi awıllardıń abiroyi artti. Bir tárepten, jerge, diyqanshılıq maydanlarina bolǵan munasábet, olarǵa iyelik qılıw forması az-azdan ózgere basladı. Ekinshi tárepten bolsa, otırıqshı diyqanshılıq xalıq menen sharwadar qáwimler ortasındaǵı baylanıslar rawajlandi. Mámlekettiń sahra hám taw aldi regionlarında jasawshı kóshpeli hám yarım kóshpeli xalıqtıń otırıqshı turmıs tárizine ótiwi kúsheydi. Aqıbette dıyxanshılıq ushın jaramlı obikor jerlerge bolǵan mútajlik barǵan sayın asıp barıwı nátiyjesinde qoriq hám boz jerlerge suw shıǵarılıp, úlken-úlken egin maydanları qurıldı. Bunday abadanshılıq jumısların ámelge asırıwda mámleket socialliq ómirinde úlken orınǵa iye bolǵan mal-múlkli siyasiy gruppa wákilleri, awıl aqsaqalları hám de qáwim basshıları sarkor-jetekshi retinde aktiv qatnasadı. Qoriqlarda ashılǵan jańa jer maydanlarınıń málim bir úlesi olardıń qolına ótedi hám miyrasliq múlkine aylanadı. Nátiyjede úlken jer iyeligine tiykarlanǵan múlk iyeleri siyasiy gruppası qáliplesedi.
Sarkorlar ózlerine tiyisli jer maydanların suwg’ariw tarmaqlarınıń joqarı bóleginen, ásirese, taw bası átirapınnan ajıratıp aladi. Bul jol menen olar suwdan dıyxanshilikda biymálel paydalanıw, suw bólistiriwin qadaǵalawǵa alıp, awıl xalqı ústinen óz tásirin ótkeriw múmkinshiligine iye boladı. Nátiyjede olar diyqanshılıq penen shug’illaniwshi xalıq ústinen húkimranlıq ete baslaydı. Sol zamanda olar diyxanlar dep atalǵan.
Diyxanlar qalalarda u’lken saray hám saraylarǵa, sawda hám ónermentshilik dúkan ha’m sawda qatarlarınan ibarat úlken xojalıqqa da iye edi. Awıllarda bolsa egislik egin maydanılarinan tısqarı, olardıń ko'shik hám qorg’anlari, objuvoz-ol moyjuvoz hám de digirmanları bolar edi. Qul, chorilardan ibarat kópden kóp xızmetshiler dıyxanlardıń xojalıǵında qisin-jazın miynet etken. Bulardan tısqarı hár bir úlken jer iyesiniń 30-40, 50-100 hám geyde odan artıq arnawlı askariy toparı - xızmetkerleri bolǵan. Chokarlar ku’shli hám epshil hámde Mal-múlkli dıyxan shańaraǵı óz xojasina shın berilgen óspirimlerden tan’lap alǵan. Bunday sadıq hám jawınger xızmetkerleri menen dıyxanlar jaw hújimi payıtlarında dushpanǵa qarsı áskeriy júrislerde qatnasar edı. Tinishliq zamaninda bolsa xızmetkerlerge súyenip, awıldıń diyqans zalqi ústinen húkimlerin ótkergen. Aldında óz qarawındaǵı xızmetshileri miynetinen paydalanıp kelgen dıyxanlar keyinirek túrli jollar menen awıl jámáátleri ústinen húkimranlıq etetuǵın, bara-bara olar kúshinen paydalanatuǵın boladı. Sonday etip, mámlekette jerge iyelik qılıw munasábetleriniń qáliplesiwi menen awıl jámáátleri ishinde iri jer iyeleri bolǵan diyxanlar menen bir qatarda kadivarlar siyasiy gruppası da payda boladı. Mámlekette jer-suw múlkshiliginiń menshikliligi artıp barıwı menen kadivarlardin’ sanı az-azdan kóbeyip, dıyxanshılıq xojalıǵınıń tiykarǵı óndiriwshi kúshlerinen birine aylanadı.
V ásirdiń ortalarına kelip, egin jerleriniń málim bir bólegi mal-múlkli diyxanlar qol astındaǵı múlkten ibarat bolsa da, biraq diyqanshılıq oazislerindegi obikor jerlerdiń tiykarǵı bólegi ele de awıl jámáátleriniń qarawında edi. Jer iyeliginin’ ju’zege keliwi áqibetinde mámlekettiń socialliq ómirinde keskin ózgerisler júz boldı. Bul ózgerisler ásirese awıllarda sezilerli boldı. Awıl jámáátleri jerli mal-múlkli dıyxan hám oǵan ǵárezli bolǵan jersiz hám eriksiz kadivarlarg’a ajralıp bardı. Awıl jámáátleri jerlerinde jasap jer hám suwdan ibarat ulıwma mu’lkke iye bolǵan erkin diyqanlar gruppası kashovarzlar dep atalar edı. Olardıń málim bir bólegi jámáát jerlerinen ayirilip , bara-bara kadivarlarg’a aylanıp barǵan. Ayırım dıyxanshılıq oazisleriniń úlken jerlerge iye bolǵan diyxanları bolsa óz wálayatlarında hátte ǵárezsiz hákim bolıp aladı.

M. M. I. B. D. O' : __________ F. Allamuratova