Tema : Grafika Reje

Tema : Grafika
Reje:

1. 
   Grafika haqqında ulıwma maǵlıwmat. Grafemalar hám olardıń túrleri.
   
2. 
   Jazıw haqqında ulıwma maǵlıwmat.
   
3. 
   Jazıwdıń túrleri táriyxınan.
   

Grafemalar tómendegi gruppalarǵa bólinedi:
1. Háriplerge tiykarlanǵan grafemalar tilde ámeldegi bolǵan fonetikalıq -fonologik birliklerdi ańlatiwshı grafemalar bolıp tabıladı. Mısalı, kemde-kem ushraytuǵın sózindegi besew fonemani ańlatıw ushın besew grafema [n],[o],[d],[i],[r] isletiledi. Bunday grafemalar quramına kóre bir neshe gruppalarǵa ajraladi`. Lotin jazıwına tiykarlanǵan jańa ózbek grafikasındaǵı grafemalar quraman eki gruppaǵa bólinedi: 1) monografemalar bir háripten ibarat boladı : a, b, d… 2) digraflar eki hárip qosılmasidan ibarat : ng, ch, sh.
2. Irkilis belgilerine tiykarlanǵan grafemalar sóylewdiń mazmunıy tárepin jazıwda ańlatıw ushın qollanılatuǵın belgiler bolıp tabıladı. Bul belgiler tómendegi wazıypalardı orınlawǵa mólsherlengen:
1) baylanıs procesin jazıwda tuwrı sáwlelendiredi: Báhár! (sezim-tınıshsızlanıw ); Báhár? (soraw ).
2) gáplerdi quram tárepinen parıqlawǵa xızmet etedi: Saqıyjon (iye) búgin de kelmadimi? Saqıyjon (qaratpa sóz), búgin de kelmadimi?
3) stilistik qolaylıqqa xızmet etedi: “Tashkentten Nókiske qatnaydigan poyezd keldi” deyiw ornına “Tashkent - Nókis” poyezdi keldi” dep jazılsa, tire sebepli usılan qolay, ıqsham boladı.
4) jazba sóylew degi quramalı pikiriy munasábetlerdi ańlatıwǵa xızmet etedi: Agronom? Ne?! - Nosirov shunaqangi qattı baqirdiki, menimshe alshaq-alshaqlar daǵı tawlar da larzaga kelip silkingandek boldı. (X. Toqtapoyev) Soraw hám úndew belgileriniń birge qollanıwı sol sóz arqalı da soraw, da tań qalıw, da tınıshsızlanıw kórsetilgenin sáwlelendirgen.
Sonı da aytıw kerek, “Grafika” bóliminde tinish belgileri tek grafemalar retinde klassifikaciya etiledi, olardıń qollanıw orınların “Punktuatsiya” bóliminde uyreniledi.
3. Nomerlerge tiykarlanǵan grafemalar muǵdar hám tártip túsiniklerin jazıwda sáwlelendiriw ushın qollanılatuǵın grafemalar bolıp tabıladı. Házirgi ózbek jazıwında isletiletuǵın nomerler eki gruppaǵa bólinedi:
1) arab nomerleri aldın Indiyada jaratılıp, keyinirek ullı watanlasımız Muhammad Xorezmiy xızmetlerin sebepli Araviya, Ispaniya hám pútkil Evropaǵa tarqalǵan nomerler bolıp tabıladı: 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 20, 100, 1000, 100000, 1000000, 1000000000 sıyaqlı.
2) rim nomerleri eramızdan bes ásir aldın etrusk qáwimleri tárepinen jaratılǵan hám áyyemgi rimlikler qollaǵan nomerler bolıp tabıladı: I (bir), v (bes), X (on), L (ellik), C (júz), D (bes júz), M (mıń).
Nomerlerge tiykarlanǵan grafemalar tiykarlanıp matematika pánine tiyisli sonda da, tilge tiyisli leksema hám morfemalardı ańlatıw ushın xızmet etkenligi sebepli “Grafika” bóliminde de uyreniledi.
4. Simvollarǵa tiykarlanǵan grafemalar ilim (sonday-aq, filologiyada da ) salasında qollanılatuǵın arnawlı belgiler sisteması : 1) matematikalıq pánine tiyisli ramziy belgiler - √ (túbir),- (ayırıw belgisi), + (qosıw ), x (kópaytiruv),: (bo'luv), x (iks), (úlken), < (kishi) hám basqalar ; b) astronomiyaǵa tiyisli ramziy belgiler - ʘ (Quyash ), ♂ (Mars), ♀ (venera), g' (Saturn) hám basqalar ; d) filologiyaka tiyisli ramziy belgiler - < > (ótiw belgisi), // (ajıratıw belgisi),:- fonemaning cho'ziqlik belgisi; e) finansga tiyisli ramziy belgiler - $ (dollar ), € (yevro), £ (funt sterling). Kompyuterdiń jazıw quralı retinde qollanıwı nátiyjesinde júdá kóp muǵdardaǵı ramziy belgiler jazıw sistemasına kirip keldi. Bul compyuter menen isleytuǵın hár bir insanǵa tanıstır, sol sebepli olardıń barlıǵın keltiriwge hájet joq dep esaplaymiz.