1-element. Atmosfera hawası tábiyaattı qorǵaw obiekti retinde

№1 ÁMELIY JUMIS
TEMA: Atmosfera hawasın qorǵaw.

1. Ózbekstan respublikasınıń nızamı

2. Atmosfera hawasın qorǵaw tuwrısında
1-element. Atmosfera hawası tábiyaattı qorǵaw obiekti retinde
Atmosfera hawası tábiy resurslarınıń strukturalıq bólegi bolıp, ol ulıwma milliy baylıq esaplanadı hám mámleket tárepinen qáwipsizlik etiledi.
2-element. Atmosfera hawasın qorǵaw tuwrısındaǵı nızamshılıq
Atmosfera hawasın qorǵaw tuwrısındaǵı nızamshılıq bul Nızam hám basqa nızamshılıq hújjetlerinen ibarat esaplanadi.
Eger Ózbekstan Respublikasınıń xalıq aralıq shártnamasında Ózbekstan Respublikasınıń atmosfera hawasın qorǵaw tuwrısındaǵı nızamchiligida názerde tutılǵanınan basqasha qaǵıydalar belgilengen bolsa, xalıq aralıq shártnama qaǵıydaları qollanıladı.
3-element. Atmosfera hawasın qorǵaw tuwrısındaǵı nızamshılıqtıń tiykarǵı wazıypaları
Atmosfera hawasın qorǵaw tuwrısındaǵı nızamshılıqtıń tiykarǵı wazıypaları tómendegilerden ibarat :
atmosfera hawasınıń tábiy quramın saqlaw ;
atmosfera hawasına zıyanlı ximiyalıq, fizikaviy, biologiyalıq hám basqa hár qıylı tásir kórsetiliwiniń aldın alıw hám de kemeytiw;
mámleket shólkemleri, kárxanalar, mákemeler, shólkemler, jámiyetlik birlespeleri hám puqaralardıń atmosfera hawasın qorǵaw salasındaǵı iskerligin huqıqıy tárepten tártipke salıw.
4-element. Puqaralardıń atmosfera hawasın qorǵaw salasındaǵı huqıq hám minnetlemeleri
Puqaralar tómendegi huqıqlarǵa iye:
óz turmısı hám den sawlıǵın ushın qolay atmosfera hawasınan paydalanıw ;
atmosfera hawasınıń jaǵdayı hám de onı qorǵaw boyınsha ko'rilayotgan ilajlar tuwrısında tiyisli mámleket shólkemlerinen waqıtında hám isenimli informaciya alıw ;
atmosfera hawasına pataslantıratuǵın elementlar hám biologiyalıq organizmler shıǵarılıwı hám de oǵan fizikaviy faktorlardıń zıyanlı tásir kórsetiwi sebepli óz sawlıgına hám buyım-múlkine zıyan jetkizilgen jaǵdaylarda záleldiń ornı oranıwı ;
atmosfera hawasın qorǵaw máseleleri boyınsha jámiyetshilik pikirin úyreniwdi hám jámiyetshilik ekologiyalıq ekspertizasini ámelge asırıwda qatnasıw.
Puqaralar: atmosfera hawasın qorǵaw tuwrısındaǵı nızamshılıq talaplarına ámel etiwi;
atmosfera hawasınıń pataslanıwına, azayıwına hám oǵan fizikaviy faktorlardıń zıyanlı tásir kórsetiwine alıp keliwshi háreketlerdi júz etpewi shárt.
5-element. Atmosfera hawasın qorǵaw salasında mámleket basqarıwı
Atmosfera hawasın qorǵaw salasında mámleket basqarıwdı Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesi, Ózbekstan Respublikası Ekologiya hám átirap -ortalıqtı qorǵaw mámleket komiteti, jergilikli mámleket hákimiyatı shólkemleri ámelge asıradılar.
Atmosfera haqqında túsinik. Atmosfera - tiri jonzotlar hám insannıń ómiri ushın zárúr bolǵan tábiy ortalıq hám er qabıǵınıń zárúrli komponenti bolıp tabıladı. Atmosfera georafik qabıqtıń payda bolıwı, rawajlanıwı hám házirgi jaǵdayında kútá úlken áhmiyetke iye. Tiri janzatlar óziniń pútkil evolyusion rawajlanıw processinde Jer atmosferası hawasınıń tábiy quramına maslasqan bolıp, tap áne sol tábiy quram organizm ushın eń optimal esaplanadı. Atmosfera erning qorǵaw qatlamı esaplanadı, ol barlıq tiri organizmlerdi zıyanlı kosmik nurlardan, samodan túsetuǵın meteoritlarning bólekshelerinen qorǵaw etip turadı. Planetamız maydanı daǵı ıssılıqtı saqlaydı. Egerde hawa qabıǵı bolmaǵanında edi, er júzinde kúndiz +1000 C hám keshte -1000 C temperatura gúzetilgen bo'lar edi. Házirgi waqıtta Jer maydanınıń ortasha hawa temperaturası +140 C ga teń.
Quyashdan keńislikke kútá úlken muǵdarda ıssılıq energiyası tarqalıp turadı. Jer maydanında maydanınıń hár 1 km2 maydanına 2500000 at kúshine teń energiya túsedi. Quyash energiyası atmosferanıń joqarı qatlamlarında yutilib, Jer maydanına júdá az muǵdarda etip keledi.
Ol jaǵdayda bultlar payda boladı, jawın, qar dóretiwge keledi, samal payda boladı, sonıń menen birge erga ızǵarlıq berip, dawıs ótkeredi hám janbaǵıshlaytuǵın kislorod dáregi esaplanadı.
Atmosfera qabıǵı tómendegi qatlamlarǵa bólinedi:
1. Troposfera - er sırtında 0-15 km ge shekem, stratosfera - 15-50 km ge shekem, mezosfera - 50-80 km ge shekem, termosfera - 80-800 km ge shekem, ekzosfera - 800-1000 km den joqarı.
Atmosferanıń gaz quramı derlik turaqlı boladı : tiykarınan azot-78, 09%, kislorod
-20, 95%, argon-0, 93%, karbonat angidrid-0, 03% bar. Usınıń menen birge taǵı inert gazlar : geliy, neon, ksenon, vodorod, kripton, metan, ammiak, yad, radon gazlar hám hawada mudam 3-4 % suw puwi, shańlar boladı.
Atmosferanı shólkemlesken hawa tıǵızlıqqa iye. Basım joqarıǵa kóterilgen tárepke gazlardıń qısıqlıǵı azayıp baradı. Hawa qabıǵı óz salmaǵı menen bizni hám atmosfera daǵı barlıq zatlardı basıp turadı. Jer atmosferası qabıǵınıń shamalıq massası 5, 9. 1015 tonnanı quraydı.
Atmosfera hawasın pataslantıratuǵın derekler. Atmosferada júz bolatuǵın fizikalıq, ximiyalıq hám biologiyalıq ózgerisler tiri organizmlerge óz tásirin kórsetedi. Sońǵı jıllarda insan tásiriniń kusheytiwi nátiyjesinde gazlar teń salmaqlılıqınıń ózgeriwi gúzetilip atır. Atmosfera daǵı gazlar turaqlı muǵdarınıń ózgeriwi planetamız ushın unamsız aqıbetlerge alıp keliwi anıqlanǵan.
Atmosferanıń pataslanıwı degende hawaǵa uwlı zatlı birikpelerdiń qosılıwı nátiyjesinde onıń fizikalıq hám ximiyalıq qásiyetlerin ózgeriwi túsiniledi.
Insaniyatqa qolaversa, barlıq jonivorlarga turmıs baxsh etetuǵın atmosfera hawasın házir tiykarınan eki derek: tábiy faktorlar hám insan iskerliginiń jemisi - antropogen (jasalma ) derek pataslantıradı. Tábiy faktorlarǵa : kosmik shańlar, vulqanlardıń otilishidan, taw jınıslarınıń emirilishi hám topıraqtıń unırawınan payda bolǵan elementlar, ósimlik hám haywan qaldıqları, orman hám sahra daǵı órt, teńiz suwınıń mavjlanishi menen hawaǵa shıqqan duz bóleksheleri sıyaqlılardı mısal etip kórsetiw múmkin.
Atmosferanıń jasalma pataslanıwına : avtomobil transportı birinshi orındı (40%), energetika sanaatı ekinshi orındı (20%), kárxana hám shólkem óndirisi úshinshi orındı (14%), awıl xojalıǵı óndirisi, xojalıq kommunal xojalıǵı hám basqalar moynına pataslanishning (26%) tuwrı keledi.
Házirde er kurrasida xojalıq iskerligi menen baylanıslı halda atmosferaǵa hár jılı 500 mln. tonna altıngugurt gazı, sulfat oksidi, azot oksidi, 6, 5-7 mlrd. t. karbonat angidrid shıǵarılıp atır. Sonıń menen birge atmosferanıń pataslanıwında hám kóplegen kislorodtı sarıplanıwında samolyotlardıń da roli úlken. Bir ǵana reaktiv samolyot 8 saat ishinde Amerikadan Evropaǵa ushıp ótkende 50-100 tonnaǵa shekem kislorod yoqadi, yaǵnıy bunı 100 mıń gektar ormanzor bir kúnde shıǵarıp beredi, bir kosmik kemaning keńislikke shıǵıwı ushın 16 km radiusında ozon qatlamı emiriladi.
Atmosfera hawasınıń pataslanıwında awıl xojalıq óndirisiniń de úlesi bar, bunda qusshılıq hám sharbashılıq kompleksleri, gósh kombinatları, ximiyalıq tóginler, zıyanlı ximikatlar kóbirek tásir etedi. Bulardan tısqarı kanalizaciya shaxobchalaridan, avtomobil dóńgeleklerinen, ayaq kiyiminen, asxanalardan hám basqalardan shıqqan shań, gazlar, iyisler de atmosferanı pataslaydı.
Íssılıq elektr stansiyaları atmosfera hawasın pataslantıratuǵın derek retinde. Íssılıq elektr stansiyaları arqalı alınatuǵın elektr quwatı tiykarınan kómir, mazut, gaz sıyaqlı janar maylar janıwınıń tuwındı bolıp tabıladı. Mısalı, 1 kvt/ saat elektr quwatı alıw ushın 290 -350 gr kómir kerek boladı. Tuwrısıda, toshko'mirning janıwı patijasida ushqısh shań, qurım, kúl payda boladı. Bul quramalı qospalar uwlı zatlı gazlar menen birge atmosfera hawasına túsedi.
Toshko'mir quramındaǵı altıngurgut janıw processinde sulfidangidridlarga aylanadı, ol bolsa óz gezeginde, hawa háwizine túsip onı pataslantıradı. Elementlar janıwınan payda bolǵan joqarı dárejeli temperatura - jalın átirapında hawa daǵı basqınshı azot oksidine aylanadı.
Atmosfera hawasında ushıp shıǵıs iyis penengazı hám uglevodorodlar úlesi janar may (kómir) yoqilayotgan processga baylanıslı boladı. toshko'mir qanshellilik tolıq -to'kis penenyonsa, shıǵındı elementlar sonshalıq kem boladı.
Maǵlıwmatlarǵa qaraǵanda, 1000 mvt kúshke iye bolǵan ıssılıq elektr stansiyaları jıl dawamında 3800 tonna túrli quramlı uwlı zatlı shıǵındılardı atmosferaǵa shıǵarıp taslaydı. Sonıń menen birge 1 tonna toshko'mir 83, 4 kg altıngurgut oksidin, 44, 1 kg azot oksidin, 374 kg shańnı, 1, 1 kg iyis penengazın, 0, 4 kg uglevodorodlarni hám 0, 01 kg aldegidlarni ajratadı.
Ekenin aytıw kerek, ıssılıq quwatın alıw ushın júdá kóp muǵdarda toshko'mir qosıladı, bunıń nátiyjesinde uwlı zatlı SO2 gazı ajralıp shıǵadı.
Toshko'mir óziniń quramında tábiy haldaǵı hár-qıylı altıngurgut birikpelerin saqlaydı. Atap aytqanda, Kuznesk kómiri quramında 0, 4%, Donesk kómirinde 1, 7-3, 7%, Kizel kómirinde 5, 1% altıngurgut elementi bar. Bul kómirler qayda hám qansha muǵdarda qosılıwindan qaramastan, atmosfera hawasın sul'fit angidridi menen zálelleydi. Mısalı, 1 tonna qorǵasın eritilsa- 8, 8 tonna rux eritilsa- 0, 88 tonna sulfit angidridi ajralıp shıǵadı.
Íssılıq elektr stansiyasınıń kómir janıwınan ajraladi`ǵan altıngurgut oksidi muǵdarı

Ob'ektlar tartib raqami	1 soatdan sarflanadigan yoqilg'i (t/soat)	Oltingugurt oksidi chiqindisi (t/kun)	Yoqilg'idagi oltingugurt miqdori, %
1	580	240	0,85
2	500	600	2,5
3	460	568	2,6
4	280	374	2,74
5	260	55,1	0,44
6	180	240	2,83
7	250	290	2,40

Íssılıq quwatın alıwda tábiy gazdan da paydalanıladı. Házir tábiy gazdan turmısımızdıń barlıq iskerlik tarawılarında keń kólemde paydalanılıp atır. Ol janar may retinde júdá qadrlanadı. 1 kvt/ saat elektr quwatın alıw ushın 150-170 gr gaz kerek boladı. Mabada gazdıń janıwı etarli dárejede bo'lpmay, shala janatuǵın bolsa, ol halda atmosfera hawasına basqınshı faktorlardan bolǵan iyis penengazı, uglevdorodlar, sulfit angidridi hám taǵı basqa zatlar ajralıp shıǵıwı múmkin.

Biz tómendegi janılg'idan qansha muǵdarda zıyanlı gazlar shıǵıwı múmkinligin kórsetiwge háreket etemiz.
Kestede keltirilgen maǵlıwmatlardan kórinip turıptı, olda. Altıngugurt oksidi gazdıń muǵdarı janar may daǵı altıngugurt muǵdarına baylanıslı. Bunıń tastıyıqı ushın tómendegi mısaldı keltiremiz: mazut yoqadigan elektr stansiyası mazut quramındaǵı oltigugurt quramına qaray kóplegen zıyanlı elementlardı shıǵarıp taslawı múmkin.
Mazut quramında altıngugurt muǵdarı 3, 5% ni tashkil qilsa, altıngugurt oksidiniń 1 sutkalı shıǵındısı 728 tonnaǵa teń boladı, altıngugurt muǵdarı 4, 5% ga etse, onıń shıǵındısı sutkasına 936 tonnaǵa etar eken.
Nyu-york qalasında jıl dawamında qosılatuǵın kómir atmosfera hawasına 1, 5 mln tonna altıngugurt gazı hawanı pataslantıratuǵın dereklerden bir neshe km uzaqlıqtaǵı atmosfera hawası bar ekenligi anıqlanǵan
Atmosfera hawası pataslanishining tiri organizmlerge tásiri. Hawanıń kúshli pataslanıwı insanlar sawlıgına, qolaversa barlıq jonzotlarga unamsız tásir kórsetedi. Bir kisi sutka dawamında ortasha 25 kg hawa menen nápes aladı. Hawa quramındaǵı zarali shań, qurımlar, zıyanlı gazlar kisi organizminde toplanaveradi. Aqıbette teri hám kóz kesellikleri, bawır serrozi, qanbosimining artpaqtası, sozılmalı bronxit, enfizima, dem qısıw hám ókpe raki sıyaqlı keselliklerdiń kóbeyiwine sebep boladı. Balalar ortasında ulıwma keselleniwdiń artpaqtası belgilengen.
Hawada altıngugurt oksidi kóp bolıwı nátiyjesinde kisilerde bronxit, gastrit kesellikleri payda boladı.
Atmosfera hawasınıń pataslanıwı ósimlik hám haywanlarǵa da zálel etedi. Ósimlik japıraqlarına, topıraq hám suw arqalı bolsa túbirine ótedi. Pataslanǵan hawa ósimliklerdi zálellab, olarda element hám energiya almasınıwın buzadı. Awıl xojalıq eginleri hám mevali terekler de kem ónimli bolıp qaladı. Sanaat hám transporttan shıqqan zıyanlı gazlar fotosintez procesine unamsız tásir kórsetedi. Transpirasiyani 3 esegeshe qısqartiradi.
Qaraǵash atızlarda 300-400 jıl yashasa, qala parklarida 120 -220 jıl, avtomobil jolları átirapında 40 -50 jıl jasar eken.
Atmosferanıń pataslanıwı haywanlarǵa da tásir etip, olardıń záhárleniwine, geyde bolsa nobud bolıwına sebep bolıp atır. Haywan túrleriniń kesellenip, uwlı zatlanıp, qirilib ketiwinde urıslardıń, atap aytqanda AQShning Vetnamda, Laosda alıp barǵan urıslarında ximiyalıq qurallardı qóllaw sebepli 170 qus penentúrinen házir 24 qus penentúri, 55 sút emizuvchilar túrinen 5 túri qalǵan.
Atmosferaǵa milliard tonnalap CO2 gazınıń shıǵarılıwı nátiyjesinde planetamizning ortasha temperaturası 1850 jılǵa salıstırǵanda 0, 50 C ga asqanlıǵı anıqlanǵan. Eger atmosfera daǵı CO2 dıń muǵdarı artıp baraversa, onıń muǵdarı 2025 jılǵa barıp 0, 0379% ga etiwi múmkin, bul bolsa er planetası temperaturasın 1, 80 C ge shekem eliriwi shama etińip atır. Jer atmosferası temperaturasınıń ósiwi, mızlıqlardıń eriwine, suw júzesiniń eliriwine alıp keledi, bul bolsa egin maydanların azaytadı, jawın -shashin muǵdarı kóbeyip, ıqlım ózgeredi.
Aqırǵı 25-30 jıl ishinde kislotalı jawınlar ayırım mámleketlerde haqıyqıy ekologiyalıq páleketke aylanıp qaldı. Hár qanday qazilma janar may yondirilganda shıǵındı gazlar quramında altıngugurt hám azot qos oksidleri boladı. Atmosferaǵa millionlap tonna shıǵarılıp atırǵan bul birikpeler jawındı kislotaǵa aylantıradı. Sońǵı jıllarda AQSh, Kanada, Germaniya, Shvesiya, Norvegiya, Rossiya hám basqa rawajlanǵan mámleketlerde kislotalı jawınlar tásirinde úlken maydan daǵı ormanlar quriy basladı. Bunday jawınlar topıraq zúráátliligin pasaytiradi, ımaratlar, tariyxıy esteliklerdi emiradi, insan sog'ligiga zálel etkazadi.
Ayırım aymaqlarda hawanıń háreketsiz turıp qalıwı áqibetinde gúzetiletuǵın uwlı zatlı rayon “smog” insanlar sog'ligiga oǵada unamsız tásir kórsetedi. 1952 jılı 5-9 dekabrde Londonda júz bergen smog áqibetinde 4000 den artıq kisi nobud bolǵan. Fotoximik smog degende sanaat hám transport shıǵındı gazlardıń quyash nurları tásirinde reaksiyaǵa aralasıp qáwipli birikpelerdi payda etiwdi túsiniledi. Atap aytqanda, ozon, formaldegid hám basqa birikpelerdiń payda bolıwı hám muǵdarınıń artpaqtası uzatıladı. Jer júzinde atmosfera hawasınıń pataslanıwın kemeytiw ushın tezlik menen zárúr sharalar kóriliwi kerek.
Atmosferanıń kosmostan pataslanıwı kosmik shańlardan júz bolıp atır. Jer sırtına jılına 10 mln. t. kosmik shań túsedi. Eń qáwiplisi álem keńisliksidan Jerge kiyatırǵan hár qıylı shań, meteor bólekleri, radiatsiya aǵısları. vulqanlardıń otilishi hám taw jınıslarınıń emirilishidan atmosferaǵa shıqqan hár qıylı bólekler bir neshe jılǵa shekem hawaǵa júzip júriwi múmkin. Mısalı, 1883 jıl Karakatauda (Indoneziya ) kúshli vulqan otilib, atmosferaǵa sonday kóp muǵdarda shań bólekleri shıqqandiki, ol 8-24 km bálentligi, 16 km qalıńlıǵı qoplab alıp 5 jıl dawamında hawada ushıp júrgen.
Atmosfera Hawasınıń tábiy tazalanıwı. Insaniyattı, sonday-aq, pútkil jonivorlarni óz bag'riga alǵan tábiyaattı hár qanday zıyanlı element haddan zıyat kyib ketmasa, tábiy processler tásirinde zıyanlı faktorlar óz-ózinen zıyansizleniwi múmkin. Mısalı, topıraqqa salınatuǵın tezek 3-6 ay dawamında bakteriyalar, tábiy tásirinler járdeminde organikalıq bolmaǵan elementlarǵa aylanadı, infeksiyalar qiriladi, nátiyjede adam organizmigazarar etkazmaydigan jaǵdayǵa keledi. Sonıń dek atmosfera hawasına shıǵarıp taslanatuǵın gazsimon, puw sıyaqlı elementlar yamasa shańlar az muǵdarda ótiwi menen óz-ózinen záhárleniwi múmkin. Óz-ózinshe záhárleniw atmosfera hawasında keshetuǵın turaqlı tábiy, ximiyalıq processler tásirinde júz beredi.
Ulıwma atmosfera hawasınıń óz-ózinshe tazalanıw ózgesheligi júdá aste keshedi, oǵan túsetuǵın zıyanlı pataslıqlar úlesi bolsa artıp baradı.
Atmosfera hawasın tazalanishida jawınlar tiykarǵı rol oynaydı. Hawa quramındaǵı zıyanlı faktorlar qar hám jawın juwıp ketedi.
Jawın qansha kóp bolsa, hawa quramı sonsha kóp tazalanadı. Hawanı tazalawda dov-terekler, qolaversa pútkil ósimlikler áleminiń áhmiyeti úlken bolıp tabıladı. Mısalı terek japıraqları shań bóleklerin kóp muǵdarda ustap qaladı, zıyanlı gazlardı ózine sińirip aladı.
Terek japıraqları hawadan CO2 gazın fotosintez reaksiyaları jardeminde alıp, hawaǵa taza oksigenni shıǵarıwda úlken rol oynaydı.
Hawanıń pataslıqlardan tazalanishida suw háwizleriniń roli de bar. Okean hám teńiz suwi ásirese Ekvador regionlarında zıyanlı elementlar tap nasos sıyaqlı tartıp hawanı tazalawda járdem beredi. ilimiy izertlewler sonı kórsetdiki, úlken dáryalar - volga, Angara, YEnisey vaboshqa dáryalar hawadan sulfit angidridridni, azot oksidin ózine sińirip, hawanı tazalawda járdem beredi.
Sonı da aytıw kerek, atmosfera hawası quramındaǵı zıyanlı shıǵındılar hám de gazlar azayıwında aktiv qatnasqan jawın suw suw háwizlerin málim dárejede pataslantıradı.
Jawındıń atmosfera hawası tazalanıwına tásiri.
Jawın muǵdarı (mm esabında ) 1 m3 hawada qurım shógiwi ( g esabında )
0-20 9, 8
20 -40 10, 6
40 hám odan ko'p 16, 9
Ǵárezsiz Mámleketlikler Doslıq awqamı mámleketleri atmosfera hawası daǵı hár bir zıyanlı elementqa gigienik tárepten eki qıylı norma belgilenedi. Úlken, bir yo'la hám ortasha sutkalıq ruxsat etiletuǵın kishi bosaǵa muǵdar usılar gápinen bolıp tabıladı. Bir yo'la, úlken REM ni islep shıǵıw (20 minut ) pataslanǵan atmosfera hawasınıń insanǵa qısqa múddetli tásiri áqibetinde payda bolatuǵın reflektor (hidni seziw, mıy yarım sharlarining bioelektrik aktivligi, kózdiń bayqaǵıshlıǵı hám taǵı basqa ) reaksiyasına tiykarlanǵan.
Atmosferanı qorǵaw ilajları. Joqarıdaǵı maǵlıwmatlardan kórinip turıptı, olda atmosfera hawası insannıń ómiri, qolaversa tábiyaat daǵı teń salmaqlılıq ushın úlken áhmiyetke iye boladı. Sol sebepli atmosfera hawasın qorǵaw ilajlarınan ústivori - bul ekologiyalıq tálim-tárbiya jumısların aparıw bolıp tabıladı, sebebi atmosfera hawasınıń pataslanıwı nátiyjesinde júz bolatuǵın ózgerislerdi tolıq anglay alǵan insan tuwrı hám hár tárepleme juwmaq shıǵara aladı.
Hawa pataslanıwın aldın alıw hám kemeytiwdiń túrli jolları bar. Kárxanalarda tazalaw apparatları ornatıladı, zıyanlı kárxanalar qala shetsine shiǵarıladı, ásirese shıǵındısız texnologiyaǵa ótiw, sonıń menen birge transport háreketin tártipke salıw metro, elektr transportın rawajlandırıw, janar may sapasın jaqsılaw, ekologiyalıq taza transport quralların jaratıw hawanıń pataslanıwın kemeytiwde zárúrli áhmiyetke iye, usınıń menen bir qatarda sanaat kárxanaları, qala, dem alıw zonaları átirapların ko'kalamzorlashtirib atmosfera hawası daǵı teń salmaqlılıqǵa erisiw múmkin.