Tema : Sanaq sistemaları. Informaciyalardi kompyuterde súwretlew. Informaciyalardı kodlaw. Sanaq sistemalarinda arifmetik ámeller orınlaw. Sanlardı bir sanaq sistemasınan basqa bir sanaq sistemasına ótkeriw usılları. Joba

3. Sanaq sistemalarında arifmetik ámellerdi orınlaw.
Tap 10 li sanaq sisteması daǵı sanlar ústinde arifmetik ámellerdi atqarganimiz sıyaqlı, basqa sanaq sisteması daǵı sanlar ústinde de arifmetik ámellerdi orınlaw múmkin. Ekilik sanaq sisteması daǵı sanlar ústinde arifmetik ámellerdi orınlaw ushın tómendegi kestelerden paydalanıw kerek:
Mısal -1. 4 Tómendegi jıyındılardı esaplań :
Misol-1.4 Quyidagi yig’indilarni hisoblang:
a) 1001100,001₂+10101010,101_2
+ 1001100,001
10101010,101
11110110,110
1001100,001₂+10101010,101₂=11110110,110₂

c) 81A,92₁₆+235,76₁₆

₊ 81A,92

235,76
A50,08
81A,92₁₆+235,76₁₆= A50,08₁₆

b) 354,72₈+23,12₈

₊ 354,72

23,12
400,04
354,72₈+23,12₈=400,04₈

4.Ekilik-segizli hám ekilik-on oltili sanaq sistemaları.
Kompyuterlerde barlıq maǵlıwmatlar ekilik sanaq sistemasında ańlatıladı. Biraq, bul degeni barlıq sanlı maǵlıwmatlar biz joqarıda alıp kelgen usılda ekilik sanaq sistemasına ótkeriliwin anglatmaydi. Ekilik-segizli hám ekilik-on oltili sanaq sistemaları qóllaw nátiyjesinde 2 ge bolıw ámelleri sanın kemeytiwge erisiw múmkin. Ekilik-segizli sanaq sistemasında 0 den 7 ge shekem bolǵan nomerler ush nol hám birler arqalı ańlatıladı. Tuwrırog'i, bul nomer ekilik sanaq sistemasına ótkeriledi hám shep tárepden 0 larni qosıp, úshewge shekem toldırıladı. Bunda tómendegi kesteden paydalanıladı :

Segizli	ekilik-segizli	segizli	ekilik-segizli
0	000	4	100
1	001	5	101
2	010	6	110
3	011	7	111

O'nli sanaq sistemasında berilgen xar qanday san aldın segizlik sanaq sistemasına ótkeriledi. SHunday keyin juwmaqlawshı sandaǵı xar bir nomer joqarıdaǵı keste tiykarında ekilik-segizli sistema daǵı nomerler ushlıǵı menen almastırıladı.
Mısal -7. 123 sanın ekilik-segizli sanaq sistemasına ótkeriń.
Tarqatıp alıw : Daslep 123 sanın 8 lik sanaq sistemasına ótkeremiz.. endi payda etińan dıń xar bir nomerin joqarıda keste járdeminde almastıramız.
Sonday eken, sanı ikkli-segizli sanaq sistemasında 001 111 011 formasında jazıladı.
Ekilik-on oltili sanaq sistemasında 0 den 15 ke shekem bolǵan sanlar tórtew nol hám birler arqalı ańlatıladı. Tuwrırog'i, bul nomer ekilik sanaq sistemasına ótkeriledi hám shep tárepden 0 larni qosıp, tórtewge shekem toldırıladı. Bunda tómendegi kesteden paydalanıladı :

o’n oltili	ekilik-o’n oltili	o’n oltili	ekilik-o’n oltili
0	0000	8	1000
1	0001	9	1001
2	0010	A	1010
3	0011	B	1011
4	0100	C	1100
5	0101	D	1101
6	0110	E	1110
7	0111	F	1111

O'nli sanaq sistemasında berilgen xar qanday san aldın on oltili sanaq sistemasına ótkeriledi. SHunday keyin juwmaqlawshı sandaǵı xar bir nomer joqarıdaǵı keste tiykarında ekilik-on oltili sistema daǵı nomerler tórtligi menen almastırıladı.

Mısal -8. sanın ekilik-on oltili sanaq sistemasına ótkeriń.

Tarqatıp alıw. Daslep sanın on oltili sanaq sistemasına ótkeremiz.. SHundan keyin sanı daǵı nomerlerdi uyqas túrde ekilik-on oltili sanlar kestesi járdeminde almastıramız :. Sonday eken, sanı ekilik-on oltili sanaq sistemasında 0100 1101 0010 formasında jazılatuǵın eken.

Paydalanılǵan ádebiyatlar
1. D.S. Malik. C++ Programming: From problem analysis to program design. Course Technology, 2011.
2. B. Straustrup. Язык программирование С++. Специальное издание.-M.: OOO «Бином-Пресс», 2006.
3. Madraximov SH.F., Gaynazarov S.M. C++ tilida Dasturlash asoslari// Toshkent, O’zbekiston Milliy Universiteti, 2009.