Тема 24 Физиологические основы поведения

Eshitish moslashuvi- Bu tovush ta'sirida eshitish sezgirligining o'zgarishi. U eshitish analizatorining barcha qismlarining funktsional holatidagi tegishli o'zgarishlardan iborat. Sukunatga moslashgan quloq tovush stimulyatsiyasiga nisbatan yuqori sezuvchanlikka ega (eshitish sezuvchanligi). Uzoq vaqt davomida tinglash bilan eshitish sezgirligi pasayadi. Eshitish moslashuvida retikulyar shakllanish katta rol o'ynaydi, bu nafaqat eshitish analizatorining o'tkazuvchan va kortikal bo'limlari faoliyatini o'zgartiradi, balki markazdan qochma ta'sirlar tufayli eshitish retseptorlarining sezgirligini tartibga soladi, ularning darajasini belgilaydi. Eshitish stimullarini idrok etish uchun "sozlash".
Eshitish organida quyidagilar mavjud:

• 
  tashqi,
  
• 
  o'rtacha
  
• 
  ichki quloq.
  

Tashqi quloq o'rta quloqdan quloq pardasi bilan ajratilgan pinna va tashqi eshitish yo'lini o'z ichiga oladi. Ovozlarni ushlash uchun moslashtirilgan aurikul teri bilan qoplangan elastik xaftaga hosil bo'ladi. Aurikulaning pastki qismi (lob) - bu xaftaga ega bo'lmagan teri burmasi. Aurikula chakka suyagiga ligamentlar orqali biriktirilgan.
Tashqi eshitish kanalida xaftaga va suyak qismlari mavjud. Xaftaga tushadigan qismning suyakka o'tgan joyida eshitish yo'li torayib, egilib qoladi. Voyaga etgan odamda tashqi eshitish yo'lining uzunligi taxminan 33-35 mm, uning lümeninin diametri turli sohalarda 0,8 dan 0,9 sm gacha o'zgarib turadi.Tashqi eshitish yo'li teri bilan qoplangan, unda quvurli bezlar (modifikatsiyalangan ter) mavjud. sarg'ish sekretsiya ishlab chiqaradigan bezlar - quloq mumi.
Quloq pardasi tashqi quloqni o'rta quloqdan ajratib turadi. Bu tashqi tomondan yupqa teri bilan qoplangan, ichki tomondan esa timpanik bo'shliqning yon tomonida shilliq qavat bilan qoplangan biriktiruvchi to'qima plastinkasi. Quloq pardasining markazida depressiya (quloq pardasi kindigi) - eshitish suyagidan biri bo'lmish pardaning quloq pardasiga yopishgan joyi mavjud. Timpanik parda kollagen tolalari bo'lmagan yuqori, ingichka, erkin, cho'zilmagan qismga va pastki, elastik, cho'zilgan qismga ega. Membrana qiya joylashgan bo'lib, u gorizontal tekislik bilan 45-55 burchak hosil qiladi, lateral tomonga ochiladi.
O'rta quloq chakka suyagi piramidasi ichida joylashgan bo'lib, u timpanik bo'shliqni va timpanik bo'shliqni farenks bilan bog'laydigan eshitish naychasini o'z ichiga oladi. Taxminan 1 sm3 hajmga ega bo'lgan timpanik bo'shliq tashqi tomondan quloq pardasi va medial tomondan ichki quloq o'rtasida joylashgan. Shilliq parda bilan qoplangan timpanik bo'shliqda quloq pardasining tebranishlarini ichki quloqqa uzatuvchi uchta eshitish suyagi mavjud bo'lib, ular bir-biri bilan harakatchan bog'langan (qo'zg'aluvchan, inkus va uzengi).
Eshitish suyakchalarining harakati ularga biriktirilgan miniatyura mushaklari - stapedius mushaklari va timpanik membranani cho'zuvchi mushak tomonidan cheklanadi.
Timpanik bo'shliq oltita devorga ega. Yuqori devor (tegmental) timpanik bo'shliqni kranial bo'shliqdan ajratib turadi. Pastki devor (jugular) chakka suyagining bo'yinbog'i chuqurchasiga tutashgan. Medial devor (labirint) timpanik bo'shliqni ichki quloqdan ajratib turadi.
Bu devorda vestibulaning oval oynasi bo'lib, stapes asosi bilan yopiladi va ikkilamchi timpanik membrana bilan qoplangan kokleaning yumaloq oynasi mavjud. Yon devor (membranoz) timpanik membrana va temporal suyakning atrofdagi qismlari tomonidan hosil bo'ladi. Orqa (mastoid) devorda teshik bor - mastoid g'orga kirish. Bu teshikdan pastda piramidasimon balandlik bor, uning ichida stapedius mushagi joylashgan. Oldingi (karotid) devor timpanik bo'shliqni ichki uyqu arteriyasining kanalidan ajratib turadi. Ushbu devorda suyak va xaftaga tushadigan qismlarga ega bo'lgan eshitish naychasining timpanik teshigi ochiladi. Suyak qismi - mushak-tubal kanalning pastki qismi bo'lgan eshitish naychasining yarim kanali. Yuqori yarim kanalda timpanik membranani taranglashtiradigan mushak mavjud.
Ichki quloq chakka suyagi piramidasida timpanik bo'shliq va ichki eshitish yo'li o'rtasida joylashgan. Bu tovush va tana holatidagi o'zgarishlarni idrok etadigan retseptor apparatlarini o'z ichiga olgan tor suyak bo'shliqlari (labirintlar) tizimi.
Periosteum bilan qoplangan suyak bo'shliqlarida suyak labirintining shaklini takrorlaydigan membranali labirint mavjud. Membranali labirint va suyak devorlari o'rtasida tor bo'shliq - suyuqlik bilan to'ldirilgan perilimfa bo'shlig'i - perilimfa mavjud.
Suyakli labirint vestibyul, uchta yarim doira kanali va kokleadan iborat. Suyak vestibulasi yarim doira kanallari bilan aloqa qiladigan oval bo'shliq shakliga ega. Suyak dahlizning lateral devorida vestibyulning ovalsimon oynasi joylashgan bo'lib, staplar asosi bilan yopiladi. Koxleya boshi sathida elastik parda bilan qoplangan dumaloq oynasi bor.Uchta suyakli yarim doira kanallar uchta o'zaro perpendikulyar tekislikda yotadi. Oldingi yarim doira kanali sagittal tekislikda, lateral kanal gorizontal tekislikda, orqa kanal esa frontal tekislikda joylashgan. Har bir yarim doira kanalida ikkita pedikula mavjud bo'lib, ulardan biri (ampulyar suyak pedikulasi) vestibyulga kirishdan oldin kengaytma, ampula hosil qiladi. Old va orqa yarim doira kanallarining pedikulalari bir-biriga bog’lanib umumiy suyak pedikulasini hosil qiladi.Shuning uchun vestibulaga beshta teshikli uchta kanal ochiladi.
Suyak kokleada gorizontal yotgan o'q atrofida 2,5 dona bo'ladi. Yupqa kanalchalar bilan teshilgan suyak spiral plastinkasi novda atrofida vint kabi buraladi.Bu kanalchalar orqali vestibulokoklear nervning koxlear qismining tolalari o'tadi. Plastinaning tagida spiral nerv ganglioni joylashgan spiral kanal mavjud. Plastinka unga bog'langan membranali koxlear kanal bilan birgalikda koklear kanalning bo'shlig'ini ikkita spiral burmalangan bo'shliqlarga ajratadi - koklea gumbazi hududida bir-biri bilan aloqa qiladigan skala (vestibulyar va timpanik).
Membranali labirintning devorlari biriktiruvchi to'qimalardan hosil bo'ladi. Membranali labirint suyuqlik - endolimfa bilan to'ldirilgan bo'lib, u vestibulaning suv o'tkazgichida o'tadigan endolimfatik kanal orqali piramidaning orqa yuzasida dura mater qalinligida joylashgan endolimfatik qopga oqib o'tadi. Perimfatik bo'shliqdan perilimfa koxlear kanaldan o'tadigan perilimfa kanali orqali chakka suyagi piramidasining pastki yuzasida subaraknoid bo'shliqqa oqib o'tadi.