Tema: Adolf Distervergning rivojlantiruvchi ta'lim nazariyasi. Ya. A. Komenskiyning pedagogik nazariyasi

Tema:Adolf Distervergning rivojlantiruvchi ta'lim nazariyasi.
Ya.A.Komenskiyning pedagogik nazariyasi.


Reje:
1. Áyyemgi Shıǵıs, Áyyemgi Grekiston, Áyyemgi Rim mámleketlerinde mektep hám tárbiya.
2. Áyyemgi Grekiston filosofları tárbiya tuwrısında.
3. Áyyemgi Rimde pedagogikalıq ideyalar rawajlanıwı.
4. XII asirde Rossiyada pedagogikalıq ádebiyatlardıń baspa etiliwi. Orıs pedagog -ilimpazlarınıń pedagogikalıq ideyaları.
5. Iogann Genrix Pestalotsining didaktika hám baslanǵısh tálim metodikasına qosqan úlesi.
6. Adolf Distervergnin rawajlantıratuǵın tálim teoriyası.
7. Ya. A. Komenskiynin pedagogikalıq teoriyası. XIX ásirdiń aqırı - XX asirde Batıs Evropa, AQSh, Rossiyada reformatorlik pedagogikası jáne onıń tiykarǵı baǵdarları.

Áyyemgi Shıǵıs, Áyyemgi Grekiston, Áyyemgi Rim mámleketlerinde mektep hám tárbiya


Áyyemgi Egipet quramalı mámleket sistemasına hám keń kólemli xojalıqqa iye bolǵan mámleket bolǵan. Egipet mámleketi hám xojalıǵın basqarıw ushın xat-sawatlı, bilgir kisiler zárúr bolǵan. SHu sebepli Egipet flr'avnlari hám belgili adamları xat-sawatlı hám bilgir xızmetkerler tayarlawǵa bólek áhmiyet bergenler. Egipette oqıtıw, tálim-tárbiya beriw mákanı mektepler edi. Mámlekettiń hámme qalaları hám iri awıllarında mektepler bar edi. Mekteplerde fir'avnlar, belgili adamlar, hámeldarlar, ruxaniylardıń balaları hám oqıwǵa háwesleri bolǵan adamlardıń perzentleri de oqıǵanlar.
Egipette baslanǵısh, orta hám joqarı mektepler bolǵan. Baslanǵısh mekteplerge balalar 5-6 jastan qosılıp, háripler uyretilip, sawatı shıǵarılǵan. Balalar mektepte sulıw jazıw menen shuǵıllanıp, olar hár kúni 3 bet jazıwları kerek bolǵan. Egipet degi orta hám joqarı mekteplerdiń kóbisi mırzalar tayarlab shıǵarganlar. Onı «Mırzalar mektep» da deyiwgen.
Egipet fir'avnlarining oraylıq mákemesi qasında patsha ǵáziynesi ushın arnawlı hámeldar mırzalar tayarlaytuǵın mektepler de bolǵan. Bul mektepler úlken tájiriybege iye bolǵan bilimli ustaz -oqıtıwshılar menen támiyinlengen bolǵan. Mekteplerde matematika, geometriya, astronomiya, tariyx, medicina, ádebiyat sıyaqlı dúnyalıq hám diniy bilimler oqıtılǵan.
Egipet mekteplerinde ıntızam júdá qattı bolıp, ol tán sazayı menen bekkemlengen. Sol waqıtta jazılǵan «Násiyxatlar»de: «Ey xatker, erinsheklik etpe, bolmasa jazaǵa dús bo'lasan. Qolıngda kitap bolsın, dawıs shıǵarıp o'qigin hám ózińden kóp biletuǵınlar menen máslahát etip jumıs tut. Bir kún da jalqawlıq etpe bolmasa tayaq yeysan. Óytkeni balanıń qulaǵı jelkesinde boladı -de, qashan ursang, sonda onıń qulaǵına gáp kiredi»,-dep jazılǵan.
Mesopotamiyaliklar bilimlendiriw jumıslarına bólek itibar bergenler. Mekteplerde kóbirek patsha, bay kisiler, hámeldarlar hám ózine toq adamlardıń perzentleri oqıwǵan. Biraq mektepte erkin jámáátten bolǵan ápiwayı kisiler de oqıǵan bolsalar kerek. Mekteplerdiń tómen klasslarında til, kórkem ádebiyatqa baylanıslıoi, grammatika, joqarı klaslarda bolsa matematika, muzıka, huqıq, geometriya, astronomiya, tariyx, shıpakerlik kásibi, veterinariya sıyaqlı anıq pánler menen bir qatarda diniy pánler de oqıtılǵan. Mektepler saray hám sıyınıwxonalar qasında bolıp, onı ruxaniylar basqarganlar. Mari hám basqa qalalar daǵı qazıwlar waqtında oqıwshılarǵa uyqas otırǵıshlar qoyılǵan mektep bınasınıń qaldıg'i tabılǵan.
Mektepler mámleket ushın xojalıq, sawda hám áskeriy islerdi basqarıwshı xızmetkerler tayarlaganlar. Mekteplerde Egipet degi sıyaqlı mırzalar tayarlawǵa úlken áhmiyet berilgen. Mekteplerde ıntızam hám qadaǵalaw júdá qattı bolǵan. Jetkilikli qábiletli hám ıqlaslı bolmaǵan oqıwshılar jazalanǵan. Mektep qasında «Xivich menen savalovchi» arnawlı qadaǵalawshı bolǵan. Oqıtıwshılar oqıwshılardı qunt menen oqıwǵa odaganlar.
Grekiston onsha úlken bolmaǵan qul iyelewshilik mámleketlerinen ibarat bolǵan. Onıń úlken qalalerinen biri Lakoniya (paytaxtı Sparta) hám Attika (paytaxtı Afina) bolıp, bul qalaler mádeniyat orayı esaplanǵan.
Bul eki qalade tárbiyanıń ayriqsha sisteması payda boldıki, nátiyjede bul tárbiya sisteması «Sparta» hám «Afina» usılı daǵı tárbiya dep júritiletuǵın boldı.
Lekin bul eki qaladiń ekonomikalıq, siyasiy rawajlanıwı, mádeniyat dárejesi túrlishe edi. SHuning ushın olar bir-birinen tupten parq eter edi. Biraq eki mámlekette xam qul iyelewshilik basqarıw princpıı xukmronlik eter edi. Sol sebepli de bul mámleketlerde social tárbiya sisteması qul iyelewshilerdiń balaların mápin kózler edi.
Grekistonda qullarni «gapiradigan jumıs qurali» dep esaplar edi. Qullar ápiwayı insaniy xuquqlardan da juda edi.
Spartada dıyxanshılıq jaqsı rawajlanǵan bolıp, bul qullar miyneti ornına tiykarlanǵan edi. Spartada qullar shápáátsiz táqip astına olinar edi. SHu sebepli olar tez-tez kóterilis kóterip turar edi.
Tárbiya jumısları mámleket ixtiyorida bolıp, tiykarǵı maqset balalardı quwatlı, jismonan saw, sabırlı, shınıqqan jawıngerler etip tárbiyalawdan ibarat edi.
Spartaliklarning balaları 7 jasqa shekem úyde tárbiyalanǵan, keyin «Agella» dep atalǵan mektepte oqıwǵan. Oqıw múddeti 7-18 jasqa shekem dawam etken. Sol mektepte húkimettiń belgili kisisi «pedanom» pútkil tárbiyalıq jumısqa basshılıq etken.
Tárbiya processinde bul mektepte óspirimlerge bólek itibar beriwgen. Olardı jismonan saw bolıwı ushın túrli shınıǵıwlar menen shınıqtırıwǵan. Mısalı : suwıqqa, ashlıqqa hám shóllewka shıdaw, og'rikka shıdam beriwge uyretip barǵanlar. Tálim procesiniń tiykarǵı bólegin áskeriy gimnastik shınıǵıwlar : juwırıw, sekrew, nayza atıw, qol menen urıs qılıw, muzıka sabaǵı, qısqa sóylesiw, mádeniyat sabaǵı tashkil etar edi.
Kadimgi Grekistondagi tárbiyalıq jumıslar sonısı menen ayriqsha ediki, ol jaǵdayda balanı tekǵana fizikalıq shınıqtırıw, bálki ruwxıy tárepden xam bárkámal bolıwı názerde tutılǵan. Balalarǵa muzıka, qosıq hám diniy oyınlar xam uyretilgen. Bul shınıǵıwlardıń mazmunı jawınger hám de áskeriy tusda bolǵan.
Spartada alıp barılatuǵın tálim-tárbiyanıń taǵı zárúrli táreplerinen biri jaslardı qullarga salıstırǵanda shápáátsiz, mensimaydigan etip tárbiyalawdan ibarat bolǵan.
Sol maqsette jaslar «Kreptiyalar»de yaǵnıy kesheleri qullarni tutıw shınıǵıwlarında qatnastirilar edi. Olar shubhalı bolıp kóringen qullarni óltirar edi.
Jaslarǵa etikalıq tárbiya beriwde mámleket basshıları arnawlı sáwbetler ótkerip, sol jol menen olarǵa etikalıq hám siyasiy tárbiya berer edi. Mısalı : watan dushpanları menen gúresde áke-babalar kórsetken mardligi hám batırlıǵı, qaharmanlar haqqında sáwbetler uyushtirishar, sonıń menen birge balalardı soraw -juwap processinde anıq, jay hám qısqasha etip juwap beriwge uyretip barilar edi.
Spartada 18-20 jasqa jetkennen keyin arnawlı «Efeblar» (Efeblar áyyemgi Grekistonda jası tolıwǵa jetken óspirimler) toparına o'kazilgan. Bul gruppada balalarǵa áskeriy tálim berilgen hám olar áskeriy xızmetti o'taganlar.
Spartada qızlar tárbiyasına xam bólek itibar qaratılǵan. Ul balalar menen qızlar birge qosıp oqıtılǵan. Olar da áskeriy hám dene tárbiyası Ilmiy tájriybeleri menen qurallantirib barılǵan. Bunnan maqset er adamlar urısqa ketken waqıtlarında qızlar, áyeller qalanı, turaq-jaynı qorǵaw, qurallanıp qaraqshılıq wazıypasın otawı, qullarni boysınıwda saqlawdı támiyinlewi názerde tutılǵan, olar hátte jangda xam qatnasqanlar.
Áyyemgi Gretsiyanıń ekinshi qalalerinen biri Afinada bolsa ómir, tártip, ıntızam, mektep sisteması, odaǵı tálim-tárbiya Spartanikidan pútkilley parq eter edi. Afinadagi ekonomikalıq turmıs Spartadagi sıyaqlı sheklenip qoyılǵan emes edi. Qullar jeke menshik esaplanar edi. Bul jerde medicina ilmi, matematika, tariyx, kórkem óner, arxitektorshılıq, xaykaltaroshlik taraqqiy etken edi.
Tárbiya processinde intellektual, etikalıq, estetik, dene tárbiyası birge qosıp alıp barılǵan. Lekin bul tárbiyalardı jetilisken iyelew tek feodallardıń perzentlerine násip etken tek.
Afinada tárbiya hám bilimlendiriw máselesi Spartaga salıstırǵanda tupten parq eter edi. Bul jerde grammatist, polestra, gimnasiy, efeb, demos sıyaqlı mektep túrleri bar edi.
Balalar 7 jasqa shekem shańaraqta tárbiyalanganlar. 7 jastan ul balalar mektepke barǵanlar. Qızlar bolsa shańaraqta ana járdeminde úy — ruwzıger jumıslarına uyretilgen. hayal-qızlar tek úyde bolǵanlar. Afinada balalar daslep 7 jastan 13-14 jasqa shekem «grammatist», (sawat oqıtıw mánisinde), «kifarist» (grekshe muzıka oqıtıwshı mánisinde) mekteplerde oqıganlar. Bul mektepler menshikli bolıp, xaq tolıqnar edi, Sol sebepli puqaralardıń balaları bul mekteplerde tálim ololmas edi.
Bul mekteplerde «didaskal» dep atalǵan oqıtıwshılar shınıǵıw alıp barar edi (men oqıtaman degen mánistegi «didasko» sózinen, keyin «didaktika» tálim teoriyası kelip shıqqan ).
Ul balalardı mektepke qullar jetelep aparıwǵan. Bunday qullar «pedagog» dep atalǵan. Afinadagi grammatist mektepte oqıw, jazıw hám esaplaw uyretilgen. Oqılıwında xarflarni hijjalab oqıtıw usılı, keyin qosıp oqıw usılınan paydalanǵanler.jazıwdı úyretiwde mum surilgan jıltır taxtashalardan paydalanǵanler. Olar jińishke paqal járdeminde jazǵanlar. Sanlar barmaqlar, ılaydan islengen ıdıs taslar, sanaq taxtası járdemi menen esaplanǵan. Kifarist - mektepte ul balalarǵa kórkem ádebiyatqa baylanıslı bilim berilar, estetik mazmundagi deklomatsiyalar uyretilar («Iliada hám Odisseya»den úzindiler oqıtilar) edi.
Ul balalar 13 — 14 jasqa jetkenlerinen keyin «Polestra» gúres mektep dep atalǵan oqıw jurtına qoralı qoylar edi. Bul oqıw jurtında olar 23 jıl dawamında fizikalıq shınıǵıwlar menen shuǵıllanar edi. Mısalı : sekrew, juwırıw, gúres túsiw, disk hám nayza irgitish shınıǵıwları hám suwda júziw uyretilgen.
Spartadagi sıyaqlı Afina mekteplerinde de oqıwshılar menen siyasiy hám etikalıq máselelerde sáwbetler ótkerilgen, oqıw mut bolǵan. «Gimnasiy» mektepte polestra mektepti tamamlaǵan bay shańaraq farzadlari oqıganlar. Olarǵa filosofiya, siyasat, ádebiyat pánleri uyretilgen. Bul mektepti tamamlaǵan jaslar mámleketti basqarıwda qatnasıwları múmkin bolǵan.
«Efeb» mektepte 18-20 jasqa shekem oqıganlar. Bul mektepte áskeriy hizmatga tayarlanar hám ózlerin siyasiy bilimlerin asırıwdı dawam ettirar edi. Bul mektepte istehkomlar qurıwdı, áskeriy saymanlardı isleta biliwdi, Garnizonlarda xizmet etiwdi, teńizshilik uyretilgen. Bunnan tısqarı «Demos» (xalıq) mektep de bar edi. Afinada qul iyelewshilik jámiyeti ishinde qatlamlarǵa bóliniwdiń tárbiya tarawına ótkergen tásiri sonnan ibarat boladıki, jetilisken tárbiya alıw tek bay qul iyelewshilerdiń balalarıgagina tán bolıp qaldı. Xalıqtıń kóbisi balaların mekteplerde oqıta almaǵanlıǵı sebepli olarǵa kásip — óner uyretar edi. Ayırım xat sawatlı kisiler balalarına ózleri hat sawat uyretganlar. Bul usıl da mámleket tárepinen nızamlashtirib qóyılar edi.
Áyyemgi Rimde pedagogikalıq ideyalar rawajlanıwı


Mark Fabiy Kvintilian - ataqlı rimlik arator hám pedagog. Óz mektep tájiriybeleri hám áyyemgi dúnyadaǵı pedagogikalıq pikirlerge tıykarlanıp, birpara pedagogikalıq máseleler sawlelengen birinshi arnawlı pedagogikalıq qóllanba - «Aratordı tárbiyalaw haqqında» shıǵarmasın jaratqan.
Kvintilian balalardı tárbiyalawǵa itibar qaratıp, bala shaxsı rawajlanıwda onıń tábiyiy qábiletlerin esapqa alıwǵa úlken áhmiyet beredi. Onıń pikrine qaraǵanda, «Biliwge umtılıw shıdamlılıqge baylanıslı, májbúran oqıtıw múmkin emes» (Kvintilian «O vospitanii oratora», 1-bólim, 3, 8-betlar).
Kvintilian balalar úlken tantalarda qatnasatuǵın hám de úlkenlerdiń orınsız minez-qulqlarınıń guwası bolatuǵın Rim jámiyetiniń joqarı qatlamlarındaǵı shańaraq tárbiyasın qattı sın pikir etedi. Ol ata-analardan bala tez tásirleniwshi bolıwı, ol jaǵdayda jaqsı hám jamanlıqtıń ańsat túbir atıwın este tutıwdı talap etdi hám de tárbiyashi-pedagoglardı tańlawda da buǵan itibar qaratıwdı uqtiradi.
Kvintilianning pedagogikalıq qarawlarında balalardı aratorlıq kórkem ónerin iyelewlerine tiyisli pikirler de bar. Bolajaq aratorqa ótkir yad, kórkemlikti sezim etiw, jaqsı aytılıw ete alıw, sóylewdiń jaqtılıǵı hám mimikani qáliplestiriw kerekligin belgilengenler etedi. Aratordı tárbiyalawdıń eń jaqsı quralı Kvintilianning pikrine qaraǵanda, qosıq yad aldılarr. Ol házirde qollanilayotgan qosıqtı yad alıw metodikasın da óz dáwirinde usınıs etken edi: daslep qosıq tolıq oqıp shıǵıladı, keyin bólimlerge bólinedi hám gezegi menen bólimler yodlanadi, aqırında pútkil qosıq yoddan aytıladı.


Iogann Genrix Pestalotsining didaktika hám baslanǵısh tálim metodikasına qosqan úlesi
Iogann Fridrix Gerbart Germaniyada tuwıldı. Gerbart daslep latınsha klassik mektepte, keyininen bolsa Iyen universitetinde o'qidi.
Gerbart universitetti tamamlagach, Shveytsariyalıq bir aristokrat shańaraǵında tárbiyashi bolıp isledi. 1800 jılda ol Pestalotssining Burgdorf institutına bardı. Lekin ol ullı pedagogdıń demokratiyalıq qarawların ózlestira almadı.
1802 jıldan baslap Gerbart Gyottingen hám Kenigsberg universitetlerinde professor bolıp isledi. Gerbart bul universitetlerde óziniń pedagoglıq iskerligin keńeytirip jiberdi: psixologiya hám pedagogikadan leksiyalar o'qidi, oqıtıwshılar tayarlaw seminariyalariga basshılıq etdi. Ol seminariya janında tájiriybe mektep ashıp, ózi bul mektepte matematikadan sabaq berdi.
Gerbart óziniń «Tárbiya maqsetlerinen kelip shıqqan ulıwma pedagogika» (1806 ), «Psixologiya sabaqlıǵı» (1816 ), «Psixologiyani pedagogikaǵa qollanıw qılıw tuwrısındaǵı xatlar» (1831), «Pedagogikaǵa tiyisli leksiyalar ocherki» (1835) degen kitaplarında pedagogikaǵa tiyisli ideyaların keń bayanlaıp berdi.
Tárbiyanıń mánisi, maqseti hám wazıypaları. Gerbart tárbiya maqsetin belgilep alıwǵa úlken áhmiyet berdi. Ol tárbiyanıń maqseti jaqsı pazıyletli kisin quram taptırıwdan ibarat, dep esaplaydı. Gerbart sol maqsetti máńgi hám ózgermeytuǵın dep esaplab, adamlardı ámeldegi munasábetlerge iykemlese alatuǵın, ornatılǵan huqıq rejimin húrmetleytuǵın, sol tártipke boysınıw etetuǵın kisiler etip tárbiyalawdı názerde tutdi.
Pedagog ózi tárbiyalayotgan balanıń aldına sonday maqset qoyıwı kerekki, bala da ósip úlken bolǵanınan keyin óz aldına sonday maqsetler qoya bilsin. Mine sol bolajaq maqsetler: 1) ámelge asıwı múmkin bolǵan maqsetler hám 2) zárúr maqsetler dep ekige bóliniwi múmkin.
Adam bir waqtı kelip arnawlı bir qánigelik salasında óz aldına qoyıwı múmkin bolǵan maqsetler ámelge asıwı múmkin bolǵan maqsetler bolıp tabıladı.
Zárúr maqsetler dep sonday maqsetlerge aytıladıki, bul maqsetler adamǵa óz iskerliginiń hár qanday salasında kerek boladı.
Tárbiya ámelge asıwı múmkin bolǵan maqsetlerdi óz aldına qoygach, ol adamda túrme-túr, hár tárepleme aqıl qılıw qábiletin ósiriwi, qızıǵıwshılıq sheńberin keńeytiwi hám tolıqlaw etiwi kerek, mine sonıń ózi ishki erkinlik ideyasına, rawajlanıwlıq ideyasına muwapıq bolıp túsedi. Zárúr maqsetlerge kelip tárbiya bolajaq ǵayratkerdiń etikaın qayırqomlıq ideyası, huqıq hám ádalat ideyası tiykarında quram taptırıwǵa yamasa Gerbartning sózi menen aytqanda, bul ǵayratkerde turaqlı etikalıq xarakter payda etiwge májbúr bolıp tabıladı. Gerbart tárbiyanıń mánisi balanıń ko'nglini qıyallar menen bayıtıwdan ibarat dep esaplab, balaǵa pazıyletli qulıq ideyaların hám sebeplerin sıńırıwdı hám sol tiykarda ol jaǵdayda etikalıq xarakter payda etiwdi qáleydi.
Gerbart tárbiya procesin basqarıw, oqıtıw hám etikalıq tárbiya beriw, dep úsh bólekke boladı.
Basqarıw óz aldına balanıń keleshegin emes, bálki házirgi waqtıniń ózinde, yaǵnıy tárbiya procesiniń ózinde tártip saqlap turıwdı wazıypa etip qóyadı. Gerbart «yovvoyi tenteklik» balalarǵa tán bir zat dep esaplab, basqarıw áne sol «yovvoyi tenteklik»ni joytıwı kerek deydi. Basqarıw sırtqı tárbiyanı saqlap turıwı menen tárbiyalanıw ushın shárt-sharayat payda etedi. Lekin basqarıwdıń ózi tárbiyalamaydi, bálki tárbiyalawdıń ulıwma zárúr shárti bolıp tabıladı, tek, deydi.
Gerbart basqarıwda túrme-túr jazalar sistemasın tolıq islep chiqdi. Atap aytqanda : qorqıtıp qoyıw hám baqlaw, buyrıqlar beriw, qadaǵan etiw hám tán sazayı sıyaqlılar.

Gerbart etikalıq tárbiyanıń ayriqsha quralları qatarında tómendegilerdi kórsetip ótedi.
1. Tárbiyalaniwshin tiyib turıw (balanı basqarıw, onı tıńlaǵısh bolıwǵa úyretiw — bul quralǵa xızmet etedi). Balalar ushın minez-qulıq shegaraların belgilep qoyıw kerek.
2. Balanı belgilep alıw, yaǵnıy onı sonday jaǵdayǵa qoyıw kerek, bul sharayatta ol «quloq solmaslik salmaqli keshinmalarga alıp keliwini» tek tárbiyashiniń kórsetpeleridangina emes, bálki usınıń menen birge óz tájiriybesinen de túsinip alatuǵın bolsın.
3. Xulqning anıq qaǵıydaların belgilep qoyıw.
4. Tárbiyalaniwshiniń ko'nglida «osoyishtalik hám ayqınlıq» bolıwın támiyinlep turıw, yaǵnıy «tarbiyalanuvchida haqıyqatqa salıstırǵanda shubha tuwılishi» ushın tiykar bermaslik.
5. Maqullaw hám qattı tayaq berip turıw jolı menen balanıń ko'nglini «to'lqinlantirib» turıw.
6. Balanı «xabardor» etip turıw, yaǵnıy onıń kemshiliklerin kórsetip hám dúzetib turıw.

Gerbart ideyaları Germaniyada, Rossiyada, Batıs Evropanıń kóplegen mámleketlerinde keń tarqaldı. Amerikada da bul ideyaǵa talap tuwıldı.
Evropa hám AQSH de klassik orta mektepler kóp tárepten Gerbart pedagogikasına tıykarlanıp qurıldı. Gerbartning balalardı basqarıw sisteması keń yoyildi. Bul sistema balalar ǵayratın tunshıqtırıwǵa hám olardı úlkenlerdiń abırayına hesh sózsiz boysındirishga qaratılǵan sistema edi.
Gerbart pedagogikanı ilimiy pán dárejesine kóteriw ushın kóp jumıs etdi. Ol pedagogikanıń ayriqsha túsinikler sisteması bar ekenin kórsetdi.
Gerbartning didaktika máselelerin islep shıqqanlıǵı úlken áhmiyetke iye boldı. Onıń kóp tárepleme qızıǵıwshılıq tuwrısında, tálimdiń sistemalı bolıwı tuwrısında, qızıǵıwshılıq hám dıqqattı ósiriw tuwrısında aytqan pikirleri hesh shubhasız qımbatlı bolıp tabıladı. Gerbartning tálim menen tárbiya ortasındaǵı óz-ara munasábetlerdi belgilep beriwge urınganligiga unamlı baha bersa arzıydı.


Adolf Distervergning rawajlantıratuǵın tálim teoriyası


Ataqlı nemis pedagogı Fridrix vil'gel'm Adol'f Disterverg (1790 -1866 ) XIX ásir ortalarında demokratiyalıq pedagogikanıń taraqqiyparvar wákilsi bolıp tabıladı. Disterverg pedagoglıq salasında nátiyjeli jumıs aparıw menen bir vaktda, kórkem ádebiyatqa baylanıslı hám metodikalıq islerdi xam tabıs menen atqarıp turdi. Ol «Nemis oqıtıwshıların oqıtıw ushın qóllanba» (1835) degen kitapın baspa etdirdi. Bul kitapda Disterverg tálimdiń ulıwma wazıypaların hám principlerı tuwrısındaǵı óziniń taraqiyparvar qarawların bayanlaıp berdi. Disterveg ulıwma insanıylıq tárbiya ideyasın qorǵaw etip shıqtı, sol ideyaga súyene otirip turıp, pedagogika máseleleriniń yukori taypalıq hám shovinistik máplerin gózlep hal etiwge qarsı gúresdi. Onıń pikrine qaraǵanda, mekteptiń wazıypası «chinakam prussiyaliklar» emes, bálki adamgershilikli kisiler hám sanalı puqaralar tárbiyalap jetistiriw bolıp tabıladı. Adamlarda insaniyatqa hám óz xalqiga bolǵan muhabbat bir-birine bekkem baylanısqan túrde rawajlantirilishi kerek. Disterveg “insan - meniń nomim, nemis - meniń lakabimdir” deydi.
Disterveg Pestalotstsi sıyaqlı, tárbiyanıń eń zárúrli principi onıń tábiyaat menen muwapıqlıǵı bolıp tabıladı, dep esapladı. Disterveg tárbiyanıń tábiyaatqa uyqas bolıwın tómendegi mazmunda aytdi, yaǵnıy tárbiya adamdıń tábiyiy jetilisiwine qaray alıp barılıwı, oqıwshınıń jası hám ózine tán qásiyetleri esapqa alınıwı kerek, dedi. Disterveg oqıtıwshılar balalar dıqqatı, yadı, oylawınıń ayriqsha belgilerin dıqqat penen úyreniwleri kerek, dep ayttı : ol psixologiyani “tárbiya tuwrısındaǵı pánniń tiykarı” dep bildi. Distervegning úlken xızmeti sonda, ol pedagoglıq tájiriybesin pedagogikanı taraqqiy ettiriwdiń dáregi dep esapladı. Ol sheber pedagoglardıń balalardı tárbiyalaw jáne bul tarawdaǵı jumıs tájiriybelerin úyreniw zárúr ekenligin kórsetip berdi.
Disterveg tábiyaatqa uyqas bolıw principine qosımsha túrde tárbiya mádeniyat menen uygun xarakteristikada bolıwı xam kerek, dep talap etdi. Ol bunday dep jazadı : “Tárbiyalaw sıyaqlında adamdıń tuwılǵan hám ol jasawı kerek bolǵan jay hám de waqıt sharayatın, qullası, keń hám ulıwma kólem degi pútkil zamanagóy mádeniyattı itibarǵa alıwı zárúr”.
Distervegning pikrine qaraǵanda, balalarda baslamashılıqtı ósiriw zamanagóy waqıyalıq alǵa surayotgan tiykarǵı talaplardıń biri bolıwı kerek. Lekin balalarda baslamashılıqtı ósiriw tárbiyanıń ob'ektiv tárepi bulgan arnawlı bir maqsetke erisiwge jóneltirilgen táǵdirdagina unamlı áhmiyetke iye boladı.
Disterveg tárbiyanıń joqarı maqsetin belgilep, bul “haqıyqatqa, gózzalikka hám jaqsılıqqa xizmet etiwge qaratılǵan baslamashılıqdir”, dep ayttı.
Disterveg xam, Pestalotsii sıyaqlı, tálimdiń tiykarǵı vaifasi balalardıń intellektual kúshlerin hám kobiliyatlarini ósiriwden ibarat esaplanadi, dep esaplaydı. Lekin ol formal tálim materiallıq tálim menen bekkem baylanısqanlıǵın kórsetip, sap formal tálim bulmaydi, lekin oqıwshınıń ózi ǵárezsiz alǵan bilimleri hám ilmiy tájriybelerigina kimmatga iye esaplanadı, dep uqtirib ótti.
Tálim insannıń xar tárepleme kámalǵa jetkenge jetiwine jáne onıń axlokiy tárbiyasına járdem beriwi kerek. O'kitilayotgan hár bir zat tálim tárepten qımbatqa ıyelew menen bir qatarda, etikalıq áhmiyetke xam iye esaplanadı.
Disterveg tariyx, geografiya, ana tili hám ádebiyattıń oqıtilishini balalarǵa tálim beriwde úlken roli bar ekenin kórsetip ótti. Ol tabiyot hám matematika pánlerine joqarı baha berdi, bul pánler balalardıń intellektuallıq ósiwi ushın zárúrli qural ekenligin kórsetdi hám hámme tipdagi ulıwma tálim mekteplerinde bul pánler oqıtılıwı kerek, dep esapladı. SHu menen birge, ol tabiyot hám matematika oqıwshılardı zárúr bilimler menen kerek bolǵan dárejede qurallandırıwı, olardıń keleshek ámeliy iskerlikke tayarlawı kerek dep talap etdi.
Distervegning pikrine qaraǵanda, baslanǵısh mektepte oqıwshılardı oqıtılǵan Materialdı ózlestiriw ústinde mustakil isley alatuǵın etiwge, olarda onıń ushın ilmiy tájriybe payda etiw, olardıń intellektual kúsh hám kobiliyatlarini ósiriwge tiykarǵı itibar beriliwi zárúr. Oqıtıwshı kórsetpeli oqıtıw yuli menen balalar daǵı barlıq sezim shólkemlerin ósiriwge bólek itibar beriwi kerek.
Disterveg baslanǵısh mekteptiń oqıw rejesine tabiyotni, fizikadan baslanǵısh maǵlıwmatlar, ámeliy geometriya, geografiyanı kiritip, bul rejani keńeytiwdi talap etdi. Ol orta mektepte real bilimlerdi oqıtıw principin qızǵın qorǵaw etdi hám óz zamanindegi klassik gimnaziyani qaraladı.
Disterveg rawajlanıwlasıp baratuǵın tálim didaktikasini jarattı, bul didaktikaning tiykarǵı talapların tálimdiń 33 nızamı hám tarikasida bayanlaıp berdi. Disterveg, áwele tábiyaatqa uyqas tárzde bala aqılınıń qásiyetlerine muwapıq oqıtıwdı talap etdi. Ol mısallardan koidalarga: buyımlar jáne bul buyımlar tuwrısında konkret qıyallardan sol buyımlardı ańlatiwshı sózlerge ótiwdi usınıs etedi. Disterveg balalardı olardıń sezim shólkemleri tikkeley sezim ete alatuǵın buyımlar menen tanıstırıwǵa kútá úlken áhmiyet beriw menen bir vaktda, balanıń óz sezim shólkemleri menen aqıl qılıp atırǵan pútkil materialdı oylap kóriwi hám ańlap alıwı zárúr ekenligin uqtirib ótti. Disterveg usınıs etken kórsetpeli tálim “uzaqqa”, “ápiwayı zatlardan quramalı zatlarga”, “ańsatlaw zatlardan, qıyınlaw zatlarga”, “málim zattan, belgisiz zatga” ótiw kerek degen qaǵıydalar menen baylanısqan tálim bolıp tabıladı. Óz vaktida Komenskiy tariyplab bergen bul koidalarni Disterveg jáne de taraqqiy ettirdi, pedagog bul koidalarni formal túrde qóllanbasligi kerek, dep xaqli túrde eskertti.
Disterveg oqıtılıp atırǵan materialdıń bekkem ózlestiriliwine úlken itibar beredi. Disterveg “Oqıwshılar úyrenip alǵan zatlardı esten shıǵarıp qoymawlarına háreket qil” degen qaǵıydanı ilgeri surdi hám ótilgen material esten shıǵıp qalmawı ushın onı tez-tez qaytarıp turıwdı máslahát beredi. Distervegning koidalaridan birinde “Tiykarlardı úyreniwde asıqma” dep ataladı.
Distervegning shın túrde atap ótiwishe, tabıslı tálim bárháma tárbiyalaytuǵın xarakterde boladı. Bunday tálim balanıń akliy kúshlerinigina o'stirib qalmaydı, bálki usınıń menen birge onıń shaxsın, erk-ıqrarın, sezimlerin, turpayın xam kámal taptiradi. Distervegning pikrine qaraǵanda, málim bir tálim metodınıń kanchalik nátiyjeli bolıwı bul metoddıń oqıwshılardıń akliy kúshlerin qozǵawtıwǵa qanshellilik járdem beriwi menen belgilenedi. “Eger hár qanday metod,- deydi ol,-oqıwshılardı ápiwayı aqıl etiwge yamasa passivlikka ádetlentirgen bolsa, jaman metod bolıp tabıladı, eger oqıwshılarda baslamashılıqtı qozǵatatuǵın bolsa, ol jaqsı metoddir”. Ol baslanǵısh tálim ushın “elementar” yamasa rawajlantıratuǵın metodtı usınıs etedi, metod oqıwshılardıń intellektual kúshlerin aqır-aqıbetde dárejede qo'zgatadi, olarǵa “qıdırıw, shamalap kóriw, talqılaw júrgiziw hám aqırında, tabıw” imkaniyatın beredi. Distervegning pikrine qaraǵanda, “YOmon oqıtıwshı haqıyqattı aytıp berip qoya koladi, jaqsı oqıtıwshı bolsa haqıyqattı tabıwǵa uyretadi».


Ya. A. Komenskiyning pedagogikalıq teoriyası
Ataqlı oyshıl, chexoslaviyalik gumanist-pedagog Ya. A. Komenskiy Demokratiyalıq pedagogikanıń tiykarlawshisi retinde adamzat tariyxınan orın aldı. Ol óziniń ámeliy ómirin, pedagogikalıq iskerligin, ilimiy dóretpelerin, xalıq balaların oqıtıw hám tárbiyalawda baǵıshladi.
A. Ya. Komenskiyning xızmeti sonda, ol jetkinshekti oqıtıw hám tárbiyalaw haqqındaǵı pán pedagogika pániniń wazıypaların payqabgina qalmastan, bálki pedagogikalıq ilmining tiykarın qurdi hám rawajlanıw jolların kórsetip ótti.
Yan Amos Komenskiy 1592 jıl 25 martda Chexoslavakiyaning Moraviyada “Chex aǵayınlari” jámáátine tiyisli shańaraqta tuwıldı. Komenskiylar shańaraǵı Moraviyada Koman awılınan kóship kelisken, sol sebepli de olardı bul erda Komnachilar shańaraǵı dep atalǵan.
Komenskiy jasaǵan dáwir Evropa mámleketlerinde klasıy gúres keskinlesip tariyxıy waqıyallar júz bergen waqıtlar edi. Bul dáwir feodal islep shıǵarıw munasábetleriniń barıwı kapitalıstik basqarıw princpı tiykarlarınıń targ'ib tapıp atırǵan dáwiri edi. Chexiyada baslaǵan otız jıllıq urıs bul urıs óziniń mánisi tárepinen chex xalqiniń nemis katolik feodalariga qarsı gúres edi. Evropanıń barlıq kúshli mámleketleri bul urısda qatnasdı. Keń xalıq kópshiligi qosılǵan bul gúresten Komenskiylar shańaraǵı shette túrmedi, sebebi Komenskiylar shańaraǵına tiyisli bolǵan “Chex aǵayinleri” jámááti burjua demokratiyalıq reformalar ótkeriwdi talap etip, bul gúresde qatnastı. “Chex aǵayinler” jámááti óz qatarına chex xalqiniń ozodligi hám bekkemligi ushın gúresip kiyatırǵan patriotlardı birlestirdi. Chex xalqiniń ozodligi ushın gúres evropa xalqllari feodalizmga qarsı alıp barılıp atırǵan gúrestiń bir bólegi edi. Chex aǵayinleri shirkewdiń diniy dástúrlerin orınlawdan waz keshtiler, dvoryanlarga qarsı gúresdiler hámme balalarǵa social tálim beriwdi ámelge asırdılar, jarlı shańaraqlarǵa járdem berdi.
Komenskiy 12 jasda saǵır qalıp, jarlılıqlardı basınan keshirdi. “Chex aǵayinleri” jámááti ashqan mektepte baslanǵısh tálim aldı, 1608-1610 jıllarda lotin mektepte o'qidi. Jámáát esabınan Germaniyada oqıwǵa jiberildi. Komenskiy Xerborin hám Gaydelberg universitetlerinde tálim aldı. Ol “Hámme zatlar ensiklopediyasi” atlı ensiklopediyani jazıwǵa kirdiler. Ol sol jıllarda ana -tiliniń tolıq sózligi - “Chex tili ǵáziynesi”ni dúze basladı hám Ratkening didaktik idealları menen tanıstı. Komenskiy 1614 jılda watanına qayttı hám Premerovadagi mektepke oqıtıwshılıq etdi. Ol 1616 jılda “Chex aǵayinleri” jámáátine basshı etip saylandı. 1618-21 jıllarda jámáát tárepinen ashılǵan mektepte basshılıq etdi. Ol mektepte islew processinde oqıtıw metodların jetilistiriwge intildi.
Komenskiy nemis dvoryanlari hám katolik shirkewi zulmiga qarsı gúresde aktiv qatnasdı. Reaksiya kúshleri chex jámááti aǵzaların hám Komenskiyni táqip astına aldılar. Ol quwǵında turmıs keshirdi.
Komenskiy 1627 jılda chex tilinde “Chex didaktikasi” shıǵarmasın jazıwǵa kirdiler. Katolik zulmi hám quwǵın kúshaygach, Komenskiy hám basqa jámáát aǵzaları Polshanıń Leshno qalasında o'rnashdilar.
Komenskiy Leshnoda mektep ashıp oqıtıwshılıq etdi. 1632-38 jıllarda bul shıǵarmanı qayta islep lotin tilinde awdarma etedi jáne onı “Ullı didaktika” dep ataydi. Komenskiy 1631 jılda “Tiller hám hámme pánlerdiń ashıq esigi” 1633 jılda “Fizika”? 1632 jılda “Astranomiya”, 1632 jılda “Analardıńlar mektep” sıyaqlıDóretpelerin jarattı. Komenskiy Shvesiyada barıp mektep reforması ótkeriwge kirdiler hám mekteplerde lotin tili oqıtıw metodikasın islep shıqtı.
1648 jılda Komenskiy Leshnoga qaytıp Shvesiya húkimetiniń tapsırig'iga tiykarlanıp “Lotin tiliniń kirisiwi”, “Latinizm zali”, “Tilleriniń engi jaqsı metodi” sıyaqlı dóretpelerin baspa etdi.
1660 jılda Komenskiy vengiriyaga baradı hám mektepler ashtı. Ol oqıtıw procesin jonlashtirish, balalarǵa bilimge qızıǵıwshılıq oyatıw ushın “Tiller hám hámme pánlerdiń ashıq esigi shıǵarması” tiykarında 8 oqıw pyesasini jazdı hám olardan “Oyın mektep” kitapın tuzdi. 1654 jıl Komenskiy “Sezimler quralı menen mekeme etilgen zatlarnitng páti” atlı shıǵarmasın jazdı. Bul dóretpe Evropanıń ayırım mámleketleri mekteplerinde XIX ásirdiń ekinshi yarımına shekem sabaqlıq retinde paydalandı.
Komenskiy Leshno qalası wayran bo'lgach, Gollandiyaǵa kóship bardı hám Amsterdam qalasında o'rnashib qaldı. Omiriniń aqırıǵa shekem sol erda yashadı hám 1670 jıl 15 noyabrde Amsterdam qalasında opat etdi. Komenskiy omiriniń sońǵı jılların xalıqlar ortasında tınıshlıq ornatıw hám tınıshlıqtı saqlaw muamolarini úyreniwge baǵıshladi.
Ol otin patriot edi. Ol ómir boyı óz watanınıń ǵárezsizligi ushın gúresdi. Onıń barlıq dóretpeleri tereń patriotlıq sezimi menen sug'orilgan. Komenskiy dindor adam edi. Onıń pedagogikaǵa tiyisli barlıq dóretpelerinde sol dáwirdiń tásiri kórinedi. Komenskiy dúnya qarawısha onıń didaktik táliymatına 16 -17 ásir tábiyaat filosofiyasınıń hám Bekonning seneualistik filosofiyasınıń tásiri kúshli. Komenskiy aqıl etilgen zatlardıń hámmesi, áwele sezimlerde bar bolıp tabıladı dep esaplaydı.
Hámme balalar ushın birden-bir tipda mektep bolıwı kerek. Jinsi, siyasiy gruppası, ata-anasınıń buyım múlkinen qaramastan hámme balalarǵa ulıwma májburiy tálim beriw kerek degen talapları onıń ruhiga singigan demokratizm ańlatpası bolıp tabıladı. Ol ul hám qız balalardı da óz ana tilinde oqıtıwın talap etdi.
Onıń dúnyaǵa kóz qarası daǵı ayırım ayrıqshalıqlar oyanıw dáwiri mádeniyat tásiri astında payda boldı. Komenskiy insan eń jetilisken hám eń gózzal janzat bolıp tabıladı dep tálim berdi. Tábiyaat kórsetken joldan barǵanda onıń sezimi de kámalǵa etken zot bolıp tabıladı. Komenskiy mektepti adamgershilik ustaxonasi dep bildi. Komenskiy tárbiyasınıń maqsetin dindan keltirip shıǵardı. Onıń pikrine qaraǵanda tárbiyanıń úsh wazıypası bar: 1. Ózin hám dógerek átirapındaǵı álemdi biliw (intellektual tárbiya ). 2. Óz-ózin basqarıw (etikalıq tárbiya ). 3. Xudonitanish (dinniy tárbiya ).
Komenskiy orta ásir pedagogikasınan ayrıqsha bolıp esaplanıw balaǵa intellektual tárbiya beriwdi zárúrli jumıs, dep esaplaydı.
Komenskiy tárbiyanıń roliga joqarı baha bergen. Insanfaqat tárbiya sebepligine insanǵa aylanadı, insanǵa balalıq sıyaqlınan tárbiya beriliwi kerek.
Tárbiyanıń tábiyaatqa sáykesligi haqqındaǵı pikir daslep Aristotel dóretpelerinde ushraydı, lekin ol bul máseleni tolıq yoritmagan. Russo, Pestalossi, Disterveglarning dóretpelerinde de tárbiyanıń tábiyaatqa muwapıqlıǵı haqqında pikir yuritilladi, lekin olar tárbiyanıń tábiyaatqa uyqas bolıw máselesin túrlishe túsinediler.
“Ullı didaktika” shıǵarmasında aytılǵan tiykarǵı pikirlerden biri tárbiya hám o'qtishning tábiyaatqa uyqas bolıwı haqqındaǵı ideya bolıp tabıladı.
Tárbiyanıń tábiyaatqa uyqaslıq principin birinshi márte Komenskiy teoriyalıq hám ámeliy tárepten islep shıqtı.
Komenskiy insan tábiyaatınıń bir bólegi hám ol tábiyaatınıń bir bólegi retinde onıń eń tiykarǵı ulıwma nizamlıqlarına buysunadi, dep esaplaydı. Onıń pikrine qaraǵanda, tábiyaattıń bul nizamlıqları ósimlikler hám haywanot álemine de, sonıń menen birge insanǵa salıstırǵanda da óz tásirin ótkerip turadı.
Komenskiy mekteptiń anıq rejimin tábiyaattan olmoq kerek, tábiyaattı da óz háreketlerinde kórinetuǵın qılıp atırǵan processlerin baqlawǵa tıykarlanıp biliw kerek, dep tálim beredi. Tálim-tárbiya “Balanıń tábiyiy qábiletlerine maslansa, jeńil hám ańsatlaw oqıtıw múmkin”.
1. Oqıwdı waqıtında, yaǵnıy kisiniń pikiri basqa zatlarǵa bólindisten turıp baslaw kerek.
2. Balanıń aqli oqıtıw ushın jetkilikli dárejede tayarlaǵan bolıwı kerek.
3. Oqıtıwda ulıwmadan menshikline qaray barıwı kerek.
4. Ańsatlaw zatlardı úyretiwden qıyınlaw zatların úyreniwge ótiw kerek.
5. Uyreniletuǵın material kópshiligilik etip, balanı qiynab qoymasin.
6. Hámme zattı ólpeń uyreta barıw kerek.
7. Balanıń jasına tuwrı kelmaytuǵın zatlardı oǵan májbúran uyretmaslik kerek.
8. Hámme zat sırtqı sezim shólkemleri arqalı aqıl etiliwi zárúr.
9. Oqıtıwdı mudamı bir usılda aparıw kerek.
Gódeklikte fizikalıq tárepten ósedi hám sezim shólkemleri rawajlanadı. Balalıq dáwirinde eslew qábileti, til hám qolı rawajlanadı. Óspirimlik dáwirinde oylawı ósedi. Jetiklik dáwirinde shıdamlılıq rawajlanıwlasadı.
Komenskiy balalardı 6 jasqa shekem Analardıńlar mektepte tárbiyalawdı usınıs etedi. Balalıq dáwirinde jámáátler hám awıllarda ana tilinde altı jıllıq baslanǵısh mektep bolıwı kerek. Óspirimler ushın qalalarda lotin mektep yamasa gimnaziya bolıwı kerek.
Komenskiy hámme ushın ulıwma mektep bolıwı kerek degen pikirdi ilgeri surdi. Onıń pikrine qaraǵanda analardıńlar mektepte balalar baslanǵısh maǵlıwmat, tábiyaat ilmi salasında suw jer, hawa, órt, jawın, qar, muz, tas, temir, terek, ósimlik, qus, ho'kiz hám taǵı basqalar ne ekenligin bilip alıwları kerek.
Balalardı jaslıq sıyaqlıdanoq úy ruzg'or jumıslarına, miynetke úyretiw kerek. Mektepge shekem tárbiya jasındaǵı balalardı etikalıq tárbiyalawda puxtalıqqa, miynetsevarlikka, úlkenlerdi húrmet etiwge, mo'minqobillik, rostgo'ylik, ádillikke úyretiw kerek.
Onıń pikrine qaraǵanda, lotin mektep, gimnaziyada grek tilleri, ana tili hám taǵı basqa pánler oqıtılıwı kerek.
Akademiyada teologiya, yuridikalıq hám medicina fakultetleri bolıwı kerek. Komenskiy didaktik principler degende tómendegilerdi názerde tutadı :
1. Ańlıq hám aktivlik.
2. Kórsetpelilik.
3. Ízshılıq hám sistemalılıq.
4. Shınıǵıw qılıw, bilim hám ilmiy tájriybelerdi puqta iyelew.
Sanalılıq hám aktivlik principii tálim processinde o'qquvchilarning passiv bolıp materialdı tushunmay mexanik túrde qurǵaqlay yadlawı emes, bálki bilim hám ilmiy tájriybelerin aktiv túrde ańlap tereń hám tıyanaqlı bilim alıwı zárúr.
Tálimde kórsetpelilikdan paydalanıw áyyemgi bolıp tabıladı. Komenskiyning pikrine qaraǵanda, kórsetpelilik principi kórsetip ótiw usılı emes, bálki barlıq sezim shólkemleri zatlar hám hádiyselerdi eń ayqın, tıyanaqlı bekkem puqta ózlestirip alıwǵa tartıw quralı bolıp tabıladı.
Kórsetpelilik principin engiziwde tómendegilerge ámel qılıw zárúr :
1) ámeldegi zatlardıń ózin kórsetiw yamasa tábiyiy halda baqlawlar ótkeriw;
2) zatlardıń modelin yamasa nusqasın kórsetiw;
3) zat hám hádiyseler suwretlengen pátni kórsetiw.
Ílım sırların bilip alıw ushın jaslardan tómendegiler talap etiledi.
1. Sap aqlga ıyelew;
2. Úyreniw zárúr bolǵan zattı kóriw;
3. Dıqqattı toplay alıw ;
4. Baqlaw kerek bolǵan zatlardı málim tártipte izbe-iz kórsetiw.
Sezimler jardeminde jetilisken aqıl etilgen zatlar, hádiyseler yadta uzaq waqıt bekkemlenedi. Komenskiy sonday jazadı : “Eger kisi qandayda bir ret qant jegen bolsa, tuyeni bir kórgen bolsa, búlbil qosıq aytıwın bir ret esitken bolsa, bulardıń hámmesi yadta bekkem qaladı hám esten shıǵıp ketpeydi”. Kóz menen kórilgen zattı tastıyıqlawdıń hájeti joq. Sol sebepli Komenskiy mektepler hám muǵallımlar sabaqlarda kórsetpe qurallardı kóbirek isletiwi zárúr dep bildi.
Izbe-izlik hám sistemalılıqtı ajıratıp bolmaydı. Oqıw materialların matematikaǵa qılap jumıs etpesten tuwrı tekserip shıǵıw oqıtıwdı neden baslap hám ol jaǵdayda izbe-izlikke ámel qılıw, jańa material menen aldın ótilgenlerdi bir-birine bólew.
Onıń pikrine qaraǵanda, tálim basınan aqırıǵa shekem izbe-iz dawam etiwi tálimdiń tiykarın bekkem qurılısın támiyinleydi. Házir úyrenilgen bilimler aldınǵısına tiykarlanilsa, keyingisine jol ashıladı.
Tálimde ulıwmadan -menshikline, málimnen-belgisizge, uzaqtan-jaqınǵa sıyaqlı qaǵıydalarǵa ámel etiledi. Onıń pikrine qaraǵanda, shınıǵıw qılıw hám tákirarlaw principii oqıwshılardıń sanasına tıykarlanıp bilimlerin puqta iyelewge xizmet etiwi kerek.
Shınıǵıwlar nátiyjesinde bala sózlerdi qurǵaqlay yodlay almasligi, zat hám hádiyselerdi túsinip alıwı bilimlerdi ózlestiriwi hám ámelde qóllawı kerek. Bala oqıp tuwrı túsinip alǵan bilimlerdiń barlıǵı onıń yadına bekkem saqlanıp qaladı. Úyretiwshi bolǵan zattı balaǵa ámelde atqartırıw kerek. Shınıǵıw qılıw hám tákirarlaw bilimlerdiń sanalı hám puqta ózlestiriwinde zárúrli rol oynaydı.
Sabaq oqıw shınıǵıwın shólkemlestiriwdiń tiykarǵı forması hám tómendegilerdi talap etedi.
a) bilim dárejesi birdey bolǵan oqıwshılardıń ózgermeytuǵın quramı :
b) oqıw shınıǵıwların, sabaqlardı qatań keste tiykarında shólkemlestiriw:
v) muǵallım bir waqtıniń ózinde klasstaǵı barlıq oqıwshılarǵa bir pán úyretiwi:
g) pútkil oqıw shınıǵıwı dawamında oqıtıwshılardıń basshılıq roli.
Komenskiyning pikrine qaraǵanda, balalardı mektepke hár jılı bir ret qabıllaw kerek. Oqıwǵa qabıl etilgenler klasslarǵa bólistirilip shıǵilıwı kerek. Mektepte klasslar sanı qansha bolsa, klass bólmeleri de sonsha bolıwı kerek. Baslanǵısh klass oqıwshıları hár kúni tórt saat, gimnaziya oqıwshıları altı saat oqıwı kerek. Hár bir sabaqta málim wazıypanı orınlaw kerek. Muǵallım geypara zattı túsintirayotganda hámme balalar dıqqat menen teńlasinlar.
Komenskiy dúnyada pedagogikalıq pikirler hám mektepler rawajlanıwında kútá úlken tásir kórsetdi. Sol sebepli de pútkil insaniyat Komenskiyni qadrlaydı.


XIX ásirdiń aqırı - XX asirde Batıs Evropa, AQSh, Rossiyada reformatorlik pedagogikası jáne onıń tiykarǵı baǵdarları


Reformatorlik pedagogikasınıń tiykarǵı baǵdarları :
1. Miynet mektepleri tárepdarlarınıń háreketleri. 2. Háreketler pedagogikası. 3. Kórkem tárbiya. 4. Individual pedagogika. 5. “Puqaralıq tárbiyası” pedagogikası.
Reformatorlik pedagogikasınıń sociallıq-ekonomikalıq faktorları : 1. Óndiristiń quramalı texnika menen támiyinleniwi. 2. Tábiyiy-matematikalıq kadrlar jámáátine bolǵan mútajlik. 3. Maman básekige shıdamlı jumısshılarǵa bolǵan mútajlik.
Nemis pedagogı Georg Kershenshteynerning pedagogic teoriyası : 1. Mektep balalardıń eki zárúriyatın qanaatlandirıwı zárúr : aqıl etiw hám dóretiwshilik qılıw. 2. Tekǵana sóz, kitap járdeminde, bálki ámeliy tájiriybe jardeminde úyreniw zárúr. 3. Kópshilik balalardıń qol miyneti - olardıń hár tárepleme rawajlanıw maydanı. 4. “Tek kitap emes, bálki dóretiwshilik jumıs balalardı uyqı hám bosańlıqtan qutıltırtuvchi”. 5. Miynet mektepte oqıtıwdıń tiykarǵı metodı : ximiya, fizika pánleri boyınsha laboratoriyalarda, metal, tereklerge qayta isley alatuǵın ámeliy shınıǵıwlarda, janlı múyeshlerde, súwret sızıw klassları, jer maydanshaları daǵı ózbetinshe jumıslar. 6. Mektep jumısında “ruwxıy ulıwmalıq” onıń social áhmiyeti. Shıǵarması :”Keleshek mektep-miynet mektep”.
Djon Dyuining pedagogic kontseptsiyası. XX ásir baslarında, sırt el hám ásirese amerika pedagogikasında mektep tálimi máseleleri boyınsha pragmatik (grekshe «pragma»- háreket, ámeliyat ) ideyası keń tarqaldı. Pedagogikada ataqlı pragmatizm tárepdarı Djon Dyui (1859 -1952 jıllar ) mektep táliminiń o'zkontseptsiyasini jaratılıwma kóp urındı. Bul jónelisler wákilleri (Dj. Dyui, G. Kershenshteyner) oqıtıw bul oqıwshınıń “tájiriybesin qayta shólkemlestiriw” úzliksiz procesi dep esaplaydilar.
Oqıtıwdı Dyui kúndelik turmıstan alınǵan ámeliy máselelerdi sheshiwge tiyisli balalar iskerligin shólkemlestiriw retinde túsinedi. Bul teoriyanıń tiykarǵı baslanǵısh qaǵıydaları tómendegilerden ibarat dep esaplanǵan : “Aldınan dúzilgen oqıw kursları kerek emes”, “Oqıtıw materialların balanıń tájiriybesinen alıw kerek”, “Bala oqıtıwdıń sapası sıyaqlı muǵdarın da belgilewi kerek”, “Orınlaw járdeminde oqıtıw - mektepte tiykarǵı metod”.
Adabiyatlar:


1. Hоshimоv K., Nishоnоvа S., Inоmоvа M., Hаsаnоv R. Pеdаgоgikа tаriхi. – T.: O’qituvchi, 1996.
2. Hаsаnbоеv J., Hаsаnbоеvа О., Hоmidоv H. Pеdаgоgikа tаriхi. – T.: O’qituvchi, 1997.
3. Аtаеvа N., Rаsulоvа F., Hаsаnоv S. Umumiy pеdаgоgikа (Pеdаgоgikа tаriхi). – T.: “Fan va texnoligiya”, 2011.
4. Pеdаgоgikа tаriхidаn хrеstоmаtiya //Pеd. оliy bilimgоhlаri tаlаbаlаri uchun o’quv qo’ll. Tuzuvchi-muаllif: О.Hаsаnbоеvа. – T.: O’qituvchi, 1992.