Tema: analizatorlar fiziologiyasi

TEMA:ANALIZATORLAR FIZIOLOGIYASI.
JOBA.

1. . Analizatorlarhaqidaumumiyma’lumot.

2. Ko’rishanalizatorivauningfiziologiyasi.
3. Eshitishanalizatorivauningfiziologiyasi.

Analizatorlar (fiziologı -yada) - joqarı dárejedegi haywanlar hám adam nerv strukturalarıniń murak-kab sisteması. A. sırtqı ortalıq hám or-ganizmdagi tásirotlarni aqıl etip, analiz (analiz) etedi. A. túsinigin I. P. Pavlov kirgizgen (1909 ). Kela-digan informaciya reseptorlar - seziwsheń (afferent) nervler aqırlarında kabul etiledi. Reseptorlar qozǵawtıwshı ta'-sirot energiyasın nerv impulslariga ótkeredi, keyininen bular nerv sistemasınıń ótkeriwshi jolları arqalı A. dıń joqarı (oraylıq ) bólimlerine - bas mıy qabıqlog'i bólimlerine ótedi. A. axbo-rotning tiykarǵı bólegin átirap ortalıqtan aladı. Bueksteroreseptiv A. dep ataladı. Bularǵa esitiw, ko'ruv, iyis, dám biliw, tuygu aǵzaları kiredi. Basqa A. orga-nizmning ishki ortalıǵı jaǵdayın analiz etedi (interoreseptiv A). vestibulyar hám tayansh háreket apparatı, qan bosi-mining dárejesi olar qadaǵalawı astında boladı. A. quramalı dúzılıwǵa iye bolıp, mi-yaǵniy organizmden tashkaridagi, sonıń -dek onıń ishindegi hádiyseler tuwrısında tolıq informaciya menen támiyinleydi. A. dıń wazıypası mınada, olardıń járdeminde haywan sırtqı hám de ishki ortalıqtaǵı paydalı hám zıyanlı tásirinlerdi ajra-medicina, turmıs sharayatına jaqsılaw iykemlesedi. Qandayda-bir A. buzılǵanda (ziyanla -ósindi, kesellik sebepli) shınıǵıw processinde basqa A. dıń múmkinshilikleri kengayadi. Mac, kózi ajiz kisilerde esitiw, sezim, basım hám temperaturanı seziw qábileti rawajlanǵan boladı. Adam sanasın barlı -gidan ol jaǵdayda A. dıń áhmiyeti jáne de úlken.

Analizatorlarning ulıwma qásiyetleri
Hár qaysı analizator tek ayriqsha bolǵan bir qansha ayrıqshalıqlarǵa iye
bolıwı menen birge, barlıq analizatorlar ushın ulıwma bolǵan ayrıqshalıqlar da
bar. Bular tómendegiler bolıp tabıladı:
Seziwsheńlıq. Seziwsheńlıq hámme analizatorlar ushın tán, biraq hár túrlı
túrge tiyisli haywanlar daǵı birdey analizatorlar hám bir túrge tiyisli
haywanlar daǵı hár túrlı analizatorlarning seziwsheńligi birdey emes. Mısalı, adam
dawıs terbelisleriniń sanı sekundına 20 dan 20000 ge shekem bolǵanda, esitkeni
halda, ıytlar bolsa terbelisler sanı sekundına 40000 ge jetkeninde de biymálel
esitaveradi. Bólek alınǵan hár bir analizator receptorlarınıń adekvat
tásirotlarga juwapan qozǵalıw qábileti júdá bálent boladı, dep joqarıda aytıp
ótilgen edi. Mısalı, názerdegi fotoretseptorlar bolǵan tayaqsha hám kolbashalar
jaqtılıqnıń bir neshe kvantları tásirinde biymálel qo'zg'ala aladı. Usınıń sebepinen
adam qorongu orında asa hálsiz jaqtılıqnı da tez sezedi. Sonıń menen birge
qulaqtaǵı Kortiy organınıń kletkaları dawıs terbelisleriniń 1:10 -9
sek erg/m2
sek ga teń energiyası tásirinde qo'zg'aladi. Analizator receptorlarınıń
qozǵalıwı ushın jetkilikli etetuǵın tásir energiyasınıń eń kem muǵdarına sezim
tekshesi dep ataladı. Sezim tekshesiniń adekvat tásirotlar ushın júdá tómenligi
joqarıdagilardan ayan. Biraq noadekvat tásirotlar ushın sezim tekshesi júdá
bálent boladı. Sebebi noadekvat tásirotdan sezim payda bolıwı ushın, ol adekvat
tásirotga qaraǵanda bir neshe milliard teńdey artıq kúsh menen receptorlarǵa tásir
etiwi kerek. Eki tásirdi parıq etiw ushın, olar jedeligi hám sapası tárepinen birbiridan málim dárejede parıq etetuǵın bolıwı kerek. Veber 1834 jıldaǵı
tájiriybelerinde qol terisining basım sezimsin tekserip, tásirot kúshi aldınǵısınan
málim dárejede artıq bolsaǵana sezimdiń ózgeriwin kórsetip berdi. Mısalı,
adam arnawlı bir salmaqlıqtaǵı júkti, aytaylik 100 g.júkti qolda kóterip turǵan
bolsa, sol yukdan payda bolǵan jumıstıń kusheytiwi ushın oǵan arnawlı bir
muǵdarda, yaǵnıy keminde 3 g. qosımsha júk qosıp kóteriwi kerek. Ekinshi
ret qolǵa alınǵan júk 103 g. bolmay, 101 yamasa 102 g. bolsa, bunı adam
birinshi ret qolǵa alǵan yukdan, yaǵnıy 100 g. den parq qilolmaydi. Ulıwma,
terinde basım sezimsin, yaǵnıy vaznni payqaydigan sezimdi minimal dárejede
ózgertiw hám nátiyjede kóterileip atırǵan júkler salmaǵı daǵı minimal ayırmashılıqlardı
ajıratıw ushın náwbette kóteriletuǵın hár bir júkke sonnan aldın kóterilgen júk
salmaǵınıń 1/20 -1/30 bólegin qosıp kóteriw kerek boladı. veberning bul
nızamın G. Fexner tekserip, onı talay oydinlashtirdi hám bir az basqashalaw
ańlatpaladi. Ol tájiriybelerinde alǵan maǵlıwmatlardı matematikalıq analiz etip, sezim tásirot
kúshiniń logarifmine proporcional túrde asıp baradı, degen pikirge keldi.
Sonnan keyin, bul nızam veber-Fexner nızamı dep júritiletuǵın boldı. veberFexner nızamı tek ortasha kórsetkishler ushınǵana tuwrı.
Irradiatsiya-oraylıq nerv sistemasında qozǵalıwdıń kelip shıqqan zonasınan
qabıqloqdagi basqa kletkalarǵa tarqalıwı, jayılıwı bolıp tabıladı. Irradiatsiya ásirese,
kóriw analizatorining qabıqloq zonasında jaqsı gúzetiledi, mısalı, qara
orındaǵı aq bólim irradiatsiya sebepli tiykarınanǵınan kóre úlkenlew bolıp kórinedi.
Irradiatsiya tásirot kúshiniń nechogligiga baylanıslı.
Adaptaciya -tásirot tásir etip turǵan waqıtta analizatorlar túrli zvenolari
(receptor, ótkeriwshi, hám qabıqloq bólimleri) qo'zg'aluvchanlik dárejesiniń
ózgeriwi, analizatorning sol tásirotga iykemlese barıwı bolıp tabıladı. Basqasha aytqanda,
adaptaciya tásiri uzaq dawam etetuǵın tásirotga salıstırǵanda bayqaǵıshlıqtıń azayıwı
yamasa kusheytiwi menen ańlatpalanadı. Mısalı, adam birdan qorongi jayǵa kirgende,
aldın hesh nárseni kórmeydi, bir ozdan keyin zatlardı qısqısh-shira kóre
baslaydı. Kóriw analizatorining qo'zg'aluvchanligi qorongulikda asıp, ayqın
jaqtılıqta pasayadi. Túrli analizatorlarning adaptaciya qábileti túrlishe bolıp tabıladı.
Taktil analizatori talay tez, háreket (proprio) analizatori odan sustroq, visceral
(ishki) analizator odan da sustroq adaptaciyalanadı. Adaptaciya sebepli
analizatorlar belgili tásirotlarga úyrenip, olarǵa maslawıp qaladı. Mısalı,
minishga uyretilip atırǵan at barinen burın egarlanganda, ertlewge talay qarsılıq
kórsetedi. Biraq, bara-bara terindegi receptorlar hám ulıwma taktil analizator
er-ábzal tásirine úyrenip, adaptaciyalanıp qaladı. Nátiyjede at keyinirek
ertlewge qarsılıq etpey qóyadı, kúnikadi.
Sensibilizatsiya. Tásirot tásirinde analizator qo'zg'aluvchanligining asıwına
sensibilizatsiya dep ataladı. Ádetde qozǵalıw endi baslanıp kiyatırǵan dáwirde
qo'zg'aluvchanlik asıp, sońıına kelip pasayadi.
Kontrastlıq (hákislik) hádiysesi. Qandayda bir tásirdiń jalǵız ózi uzaq tásir etkeninde yoxud oǵan tábiyaatan keri bolǵan tásirot da qushilib, tásir etkende
analizator qo'zg'aluvchanligining asıwına kontrastlıq, yaǵnıy hákislik hádiysesi
dep ataladı. Mısalı, suwıqtan keyin, ıssı tásir jaqsı bilinedi, qoradan keyin, aq
reń ayqınlaw kórinedi. Analizatorlardagi hákislik hádiysesi qabıqloqdagi
induksiyalar sebepli júzege shıǵadı.
Íz qaldırıw. Analizatorda payda bolǵan qozǵalıw onı keltirip shıǵarǵan
tásirot toqtap qalıwı menenoq, so'nib qalmaydı. Qozǵalıw bir az waqıt dawamında ástesekin sunib baradı, ózinden keyin bir muncha waqıt uchmay turatuǵın ız qaldıradi.
Usınıń sebepinen bolınıp -bolınıp tásir etetuǵın (jaqtılıq kvantları, dawıs tolqınları
hám basqalar ) málim ritmdagi tásirotlar úzliksiz sezimdi keltirip shıǵaradı (buyım
hám hádiyselerdi úzliksiz kóremiz, dawıstı ol tugaguncha úzliksiz esitemiz hám
basqalar ). Analizatorning bul ózgesheligi receptor apparatınıń ayriqsha tábiyaatı
sebepli kelip shıǵadı. Gáp sonda, nerv tolasiga bir ret tásirot bersak, ol bul
tásirotning qansha dawam etiwinen qaramastan bir qozǵalıw tolqının ónim
etedi, tek. Receptorlarǵa bir ret tásirot berilgende bolsa, olar tap nerv
orayları sıyaqlı bul tásirotga bir qatar impulslarni, qozǵalıw tolqınların
izbe-iz payda etiw menen juwap beredi. Tásirot qansha uzaq dawam etip tursa,
jańa-jańa qozǵalıw tolqınları sonsha kóp payda bolaveradi. Bul bolsa, ónim
bolatuǵın sezimlerdiń tıǵız baylanıslılıǵın támiyinleydi.
Kóriw analizatori
Kóriw ushın sırtqı ortalıqtan kiyatırǵan jaqtılıq tolqınları kóz arqalı
ótip, oraylıq nerv sistemasına uzatılıwı kerek. Sonlıqtan, kóz kóriw
analizatorining eń zárúrli bólegi, receptor apparatı bolıp tabıladı. Adam hám haywanlardıń
jaqtılıq tásirotlarini seziw qábileti evolyutsiya processinde payda bolıp,
rawajlanıp barǵan. Ulıwma, haywanot áleminiń qariyib hámme wákilleri ol yamasa bul dárejede jaqtılıqnı seziw ózgeshelikine iye esaplanadı. Tómen taraqqiy etken tómen haywanlardıń kópshilik wákilleri jaqtılıqnı pútkil denesiniń maydanı menen sezedi.
Bular denesiniń maydanında jaqtılıqnı sezetuǵın pigmentli arnawlı kletkalar
tarqalǵan boladı. Eń ápiwayı kózsimon struktura daslep, xivchinlilarda, anaǵurlım
quramalı kóz bolsa, bug'im ayaqlılarda payda bolǵan. Sút emizuvchi
haywanlardıń kóriw analizatori, atap aytqanda kózi úlken dárejede
jaqsı taraqqiy etken hám jaqtılıqnı qabıl etetuǵın, sezetuǵın eń jetilisken
organǵa aynalǵan. Kóriw organizm ushın benihoya úlken áhmiyetke iye.
Kóriw sebepliodam hám haywanlar haywanlar materiallıq dúnyadaǵı zatlar, olardıń formaları, reńleri, jaǵdayları, óz-ara alǵan orınların, munasábetleri tuwrısında oyda sawlelendiriw payda etedi, nátiyjede organizm olarǵa salıstırǵanda eń qo'lay jaǵdaynı iyeleydi, ortalıqqa iykemlesedi.
Kózdiń dúzilisi. Adam hám haywanlardıń kózi ayriqsha dúzılıw hám
funksional ayrıqshalıqlarǵa iye bolıp, bir neshe bólimlerden shólkemlesken,
asa quramalı organ bolıp tabıladı. Kóz gelle súyekiniń kóz xanası ishinde
jaylasqan, ol kóz soqqasi (alması ), ko'ruv nervi hám járdemshi qorǵaw apparat
(kózdiń muskulları, fasciyalar, tamırlar hám nervlerden) shólkemlesken. Kóz
kesesi kózdi hár túrli tásirinlerden qorǵaw etedi. Kóz soqqasining kapsulasi hám
yadrosı bar. Yadrosı - suyıqlıq, gáwhar, hám shıyshesimon denege bólinedi.
Kapsulasi sırtqı (belok perde), orta (tamırlı ) hám ishki (tor) perdelerden ibarat.
Kózdiń sırtqı belok perdesi tıǵız biriktiruvchi toqımadan dúzilgen, arqa
tárepinde ko'ruv nervi ótetuǵın tesik bar; aldınǵı bólegi kishilew, tınıq, biraq
júdá egilgan bolıp, shaq perde dep ataladı. Kózdiń orta daǵı tamırlı perdesi
tamırlar menen jaqsı támiyinlengen, ol jaǵdayda pigmentlar bar. Tamırlı perdediń eń aldınǵı bólimi, yaǵnıy tikkeley shaq perdediń arqasında jatqan bólegi pigmentga
bay bolıp, rangdor perde yamasa oq jay perde dep ataladı. Oq jay perdediń
ortasında tesik bar, qarashıq dep soǵan aytıladı. Oq jay perdediń arqasında
óz-ara qabarıq linzaga uxshaydigan chechevicasimon forma daǵı kóz gáwharı,
onıń arqasında bolsa shıyshesimon dene jaylasqan. Shaq perde menen oq jay perde
ortasında kishkenegine boslıqı bar - bul - kózdiń aldınǵı kamerası bolıp tabıladı; oq jay perde menen kóz gáwharı ortasında da boslıqı bar, kózdiń keyingi kamerası
dep soǵan aytıladı. Bul kameralar suvsimon suyıqlıq menen tolıq boladı. Kóz
gáwharında tamırlar bolmaǵanlıǵı sebepli ol áne sol kameralardaǵı suyıqlıq arqalı
azıqlanadı. Gáwharda tamırlar yuqligining úlken áhmiyeti bar. Gáwharda tamırlar
bolǵanında edi, onıń tınıqlıǵı bo'zilib, kóriwge irkinish berer, aqıbette kóz gúńgirt
tartıp qalǵan bulardı.
Kózdiń dúzilisi. Kózdiń ishki úshinshi perdesi - tor perde hámme
perdelerinen de áhmiyetlilew bolıp, kózdiń pútkil ishinde bolǵanın qoplagan bolıp tabıladı.
Onıń tiykarın tayansh kletkalar quraydı, bul kletkalar behad kóp sinaps
boglari payda etip, óz-ara tutasǵan hám kóz soqqasining bul perdesine guyo to'rni
yadǵa salatuǵın dúzılıw bergen, onıń tor perde dep atalıwına da sebep sol. Tor
perde bir neshe qabatlarǵa bólinedi. Sırtqı qabatında qara reńli fussin pigmenti
bar epiteliy kletkalarınan shólkemlesken. Fussin nurlardı yutib, zatlardı anıqlaw
kóriwge járdem beredi. Tor perdediń náwbettegi qabatında jaqtılıqnı sezuvchi
kletkalar (fotoretseptorlar) - tayaqshalar hám kolbashalar jaylasqan. Bul perdediń
kóriw processinde zárúrli orın iyelewi de ol jaǵdayda áne sol kletkalardıń
bar ekenligine baylanıslı. Fotoretseptorlar (formaan tayaqsha hám kolbachaga uqsas kletkalar ) ayriqsha dúzılıwǵa iye bolıp, ishki hám sırtqı bug'inchalardan tashkil tapqan. Sırtqı bug'inchalarida jaqtılıqnı sezetuǵın pigment boladı.
Tayaqchalarning hár qaysı bug'inchasi arnawlı diskalardan - plastinkalardan
dúzilgen. Bólek alınǵan hár bir plastinka úsh qatlamnan : eki lipid qatlamı hám
olardıń oraligidan jay alǵan bir belok qatlamınan ibarat. Belok qatlamında kóriw
purpuri - rodopsin pigmentining quramına kiretuǵın retinen statyası bar.
Fotoretseptorlarning ishki bug'inchalari sırtqı bug'inchalariga qaraǵanda keltelew
boladı. Ishki bug'inchalarida yadro hám mitoxondriyalar bar, jaqtılıqnı sezuvchi
kletkalarda keshetuǵın energetikalıq processler usılarda júzege shıǵadı. Tor
perdeden ko'ruv nervi baslanadı. Tor perdede fotoretseptorlar bar ekenligi hám ko'ruv nerviniń sol perdeden baslanıwı, tor perde menen ko'ruv nerviniń násillik tárepten birliginen dárek beredi. Ko'ruv nervi tor perdeden shıqqanınan keyin, miyaga qaray jol alar eken, óz-ara kesiwedi. Aqıbette oń názerden shıqqan ko'ruv nervi shep yarım sharga, shep názerden shıqqan ko'ruv nervi bolsa, oń yarım sharga baradı. Tor perdeden ko'ruv nervi shıǵıs orında fotoretseptorlar
joq. Usınıń sebepinen bulman soqır noqat - soqır dog dep ataladı. Tor perde oraylıq maydanınıń ortasında oraylıq tereńshe bar, onda tek kolbasha kletkalar
jaylasqan bolıp, olardıń sanı 34000 ge shekem jetedi. Oraylıq tereńchaning
átirapında sarı zona bar, sarı daq dep soǵan aytıladı. Sarı daq kózdiń eń
jaqsı kóretuǵın jayı bolıp tabıladı.
Kóriw fiziologiyasi
Kózge túsken jaqtılıq nurları shaq perde, qarashıq, kóz gáwharı hám
shıyshesimon deneden ótip, tor perdege keledi. Jaqtılıq nurları shaq perdeden tap
tor perdege yetguncha bir neshe ret sinadi. Sebebi, shaq perde, kóz gáwharı,
shıyshesimon dene túrlishe dúzilgen bolıp, túrlishe nur sıńırıw qábiletine iye.
Nurlardıń sinib ótiwi sebepli sırtqı buyımnan kózge keletuǵın nurlar, tor
perdede sol buyımlardıń haqıyqıy, biraq kishreygen teris suwretin beredi.
Basqasha aytqanda, hár bir zattıń suwreti kózge túskende tor perdege
teris hám kishi bolıp túsedi. Buyımlardıń suwreti kózge teris bolıp tusse
da, biz olardı tuwrı kóremiz. Sebebi, ob'ektiv reallıqtı biz ádetde tek ǵana
kózimiz járdeminde anıqlaymız.
Qálegen hár bir zat bir waqtıniń ózinde bir neshe analizatorlar járdeminde
anıqlanadı. Sonıń nátiyjesinde ol qanday halda ámeldegi bolsa, sonday halda aqıl
etiledi. Kóriw ushın kózge túsken nurning tor perdege jetip barıwınıń
ózigine jetkilikli emes. Onıń ushın nur tásiroti tor perdeden oraylıq nerv
sisteması jáne onıń joqarı bólegi - bas mıy yarım sharlarining qabıqlog'iga uzatılıwı kerek. Haqıyqattan da, kózge, yaǵnıy tor perdege túsken jaqtılıq nurları ondaǵı jaqtılıq sezuvchi kletkalar - (fotoretseptorlar) - tayaqsha hám kolbachalarga tásir etip, tayaqsha hám kolbachalarning sırtqı bug'imlaridagi pigmentlarda quramalı ximiyalıq ózgerislerdi keltirip shıǵaradı, aqıbette bul kletkalar qo'zg'aladi.
Adam hám kópshilik haywanlar kóziniń tayaqchasimon kletkalarında ko'ruv
purpuri - rodopsin bar. Qustıń kolbasha kletkalarında yodopsin pigmenti
tabılǵan. Kolbachalarda jaqtılıqnı sezetuǵın taǵı basqa pigmentlar (xlorlab hám
eritrolab) da boladı, degen maǵlıwmatlar bar. Jaqtılıqnı sezetuǵın
pigmentlarning ishinde rodopsin tiykarǵı orındı iyeleydi. Rodopsin vitamin A
aldegidi - retinendan hám opsin belokınan shólkemlesken birikpe bolıp tabıladı. Bul element
jaqtılıq tásirinde bir qatar quramalı ózgerislerge ushraydı. Atap aytqanda, retinen
jaqtılıqnı yo'tib, óziniń geometriyalıq izomeriga aylanadı, aqıbette onıń qaptal
shınjırı tuwrılanıp, retinen menen opson baylanısı óziladi. Sońıında retinendan
vitamin A payda boladı. Bul vitamin tayaqshalardan tor perdediń sırtqı pigmentli
qabatına ótedi. Qorongulikda bolsa, rodopsin qayta sintezlanib, tiklenedi.
Avıtamınoz A de rodopsinning sintezlanishi bo'ziladi. Aqıbette bunday haywanlar
kunduz ádetdegi sıyaqlı kórip, qısqısh-shira (gúńgirt) jaqtılıqta kóre almay qaladı, yaǵnıy shapko'rlik kelip shıǵadı (qo'yiga qarang). Rodopsin hám fotoretseptorlardagi basqa pigmentlarning jaqtılıq yo'tishi hám de bólekleniwi olarǵa tásir etetuǵın jaqtılıqnıń tolqın uzınlıǵına baylanıslı. Atap aytqanda, rodopsin tolqın uzınlıǵı 500 mmk ga baratuǵın nurlardı talay yo'tsa, yodopsin 560 mmk ga jaqın bolǵan jaqtılıq nurların jaqsı yo'tadi. Qullası, tor perdege túsken jaqtılıq nurları ondaǵı tayaqsha hám kolbasha kletkaların bir qatar fotokimyoviy
reaksiyalar áqibetinde qozǵatadı. Tor perdediń tayaqsha hám kolbashalar
jaylasqan qabatınan ishkeri tárepinde hám tikkeley sol qabattıń janında bipolyar
neyronlar qabatı, onıń ishkerisinde bolsa ganglioz kletkalar qabatı jaylasqan.
Bunnan usıdan ayqın boladı, shıyshesimon deneden ótip atırǵan jaqtılıq nurları tor
perdediń tayaqsha hám kolbashaları jaylasqan qabatına túspewden aldın onıń
ganglioz hám bipolyar nerv kletkaları jaylasqan qabatınan ótedi. Ganglioz
kletkalardıń aksonlari ko'ruv nervi talshıqların payda etedi.
Esitiw analizatori
Dawıstı adam hám haywanlar qulaqları járdeminde qabıl etedi. Sonlıqtan,
qulaq esitiw analizatorining receptor apparatı bolıp, esaplanadı. Dawıs
tolqınları qulaq ushın adekvat tásirleytuǵın bolıp tabıladı. Qulaq esitiw organı bolıwı menen bir waqıtta ol jaǵdayda dene teń salmaqlılıqın saqlawshı apparat - vestibulyar apparat da jaylasqan.
Qulaqtıń dúzilisi. Qulaq úsh bólekten shólkemlesken: sırtqı qulaq -
dawıstı qabıl etiwshi apparat, orta qulaq - dawıstı ótkeriwshi apparat, ishki
qulaq - dawıstı qabıl etip, esitiw tásirine aylantıriwshı apparat.
Sırtqı qulaq - qulaq sıpırası hám sırtqı esitiw jolınan ibarat. Qulaq sıpırası
togayli organ bolıp, túrli haywanlarda ayriqsha formaǵa kirgen hám dawıs
tolqınların qabıllawǵa maslasqan. Onı bir qansha muskulları bar, sol
nátiyjesinde qulaq sıpırası júdá jıldam organ bolıp tabıladı. Qustıń qulaq sıpırası joq,
soǵan qaramastan qus dawıstı áp-áneydey esitedi. Qulaq sıpırasınan sırtqı
esitiw jolı baslanadı. Sırtqı esitiw jolı nay formada bolıp, diywali názik
tukchalar menen oralǵan.
Orta qulaq - naqıra boslig'i, esitiw suyekchalari hám Evstaxiy
naychasidan shólkemlesken. Orta qulaqtıń naqıra boslig'i sırtqı qulaqtan
naqıra perde menen bóleklengen boladı. Shókkishshe, temirshiniń ásbabı, yasniqsimon hám úzeńgi degen esitiw suyekchalari orta qulaqtıń eń zárúrli bólegi esaplanadı.
Shókkishshe dástesi menen naqıra perdege suqo'lib kirgen, shókkishchaning ekinshi tárepi yasniqsimon suyekshege, ol bolsa temirshiniń ásbabına tutasǵan bolıp tabıladı. Temirshiniń ásbabı úzeńgimenen birlesken. Úzeńgi súyri-sopaq aynaǵa bekkem turadı. Orta qulaq Evstaxiy nayi arqalı alqım menen tutasǵan. Sol sebepli ondaǵı basım sırtqı ortalıq basımı menen mudami teńdeylesip turadı.
Ishki qulaq (labirint) - sheke súyekiniń ishinde (piramidasında )
jaylasqan. Ishki qulaq súyri-sopaq ayna arqalı orta qulaq menen tutasadı. Súyri-sopaqaynanı názik perde qoplab turadı. Orta qulaqtıń úzeńgi suyekshesi sol
perdege kelip tutasadı. Ishki qulaq labirint dep atalatuǵın suyek strukturadan
shólkemlesken. Suyek labirintning ishinde formaan oǵan uxshaydigan perde labirint bar. Labirint dáliz, yarım sheńber kanallar hám chiganoqdan ibarat. Chiganoq túrli
haywanlarda buralib, 2, 5 ten tap 4 danege shekem uram payda etedi. Chiganoq kanalı arnawlı perdeler járdeminde eki bólekke ; dáliz nárwanshası (joqarı kanal ) bólegi hám naqıra nárwanshası (tómengi kanal ) bólegi. Naqıra nárwanshası bólegi domalaq ayna menen tawsıladı. Chiganoqning joqarı kanalı menen tómengi kanalı perilimfamenen tolıq turadı. Joqarı kanal menen tómengi kanal ortasında (perde labirintda) orta kanal - perde kanal bar. Orta kanal boslig'i basqa kanal menen tutasmaydı hám endo limfa menen tolıq boladı. Endolimfa perilimfaga qaraǵanda kaliy ionların shama menen 30 teńdey kóp, natriy ionların bolsa, 20 teńdey kem saqlaydı. Sol sebepli ol perilimfaga salıstırǵanda oń elektr zaryadlı boladı. Chiganoqning orta kanalı ishinde Kortiy organı jaylasqan. Ol organnan esitiw nervi baslanadı, dawıs áne sol organ arqalı bilinedi.
Qulaq sıpırası arqalı qabıl qılınıp atırǵan dawıs tolqınları sırtqı esitiw jolı
arqalı naqıra perdege beriledi. Sonda naqıra perde dawıs tolqınlarına uyqas
túrde tebrana baslaydı.
Naqıra perdediń terbelisleri shókkishshe, yasniqsimon suyekshe hám temirshiniń ásbabı arqalı úzeńgine uzatıladı. Shókkishshe, yasniqsimon suyekshe hám temirshiniń ásbabı naqıra perde terbelisleriniń amplitudasini kemeytirip, biraq kúshin asırıp úzeńgine ótkeredi. Usınıń menen birge, naqıra perde maydanınan úzeńginiń súyri-sopaq ayna daǵı membranaǵa taqalgan maydanı talay kishi. Usınıń sebepinen naqıra perde terbelisleri suyeksheler arqalı ótip, súyri-sopaq ayna daǵı membranaǵa bir neshe ret artıq kúshmenen tásir etedi. Aqıbette naqıra perdege kelgen dawıstıń kúshsiz tolqınları súyri-sopaq ayna membranasınıń qarsılıgın jeńip, chiganoqning joqarı hám tómengi kanalları, yaǵnıy dáliz nárwanshası menen naqıra nárwanchasidagi perilimfani tebrantiradi.
Perilimfaning shayqalıwı endolimfaning shayqalıwına da sebep
boladı. Perilimfa hám endolimfaning terbelisleri joqarı kanaldı tómengi kanaldan
ajıratıp turatuǵın tiykarǵı membrananıń shayqalıwı menen birge dawam etedi. Tiykarǵı membrananıń terbelislerin Kortiy organdıń túkli receptor kletkaları sezedi.
Áne sol kletkalarda dawıs terbelisleri nerv impulslariga aylantırıladı. Nerv
impulsi esitiw nervi arqalı oraylıq nerv sisteması jáne onıń joqarı bólegi - bas mıy
yarım sharlarining qabıqlog'iga uzatıladı.
Nervimpulsi qabıqloqda tiyislishe analiz hám sintez etilgeninen keyin esitiw sezimi payda boladı - dawıs esitiledi. Esitiw analizatorining qabıqloq bólegi bas
mıy úlken yarım sharlari qabıqlog'ining sheke bóleginde jaylasqan. Qabıqloqning
hár eki sheke bólegi ziyanlansa, organizm dawıslardı ulıwma esitbeytuǵın
bolıp qaladı.
Qabıqloqning hár eki esitiw zonasındaǵı kletkalarǵa eki Kortiy
organnan da impuls kelip turadı. Usınıń sebepinen qabıqloqning bir sheke bólegi
ziyanlansa, esitiw waqtınsha hám bólekan pasayadi (67-súwret). Qabıqloqning
esitiw zonasınan qo'yi bólimlerge, daslep tirseksimon denediń ishki bólegi hám
tórt tóbeliktiń eki opga dumbog'iga efferent jollar baradı. Dawısqa salıstırǵanda
payda bolatuǵın ulıwma háreket reaksiyaları (qulaq sıpırasın dikkaytirish,
dawıs kiyatırǵan tárepke bastı yamasa qulaq sıpırasın burıw hám basqalar ) áne
sol jollar qatnasıwında júzege shıǵadı. Túrli biyikliktegi, yaǵnıy terbelis
chastotası hár túrlı bolǵan dawıstıń esitiliwi tuwrısında bir qansha teoriyaler
bar.

PAYDALANILG’AN ADEBIYATLAR.

1. Алматов К.Т. Алламуратов Ш.И. Одам ва ҳайвонлар физиологияси. Тошкент:ЎзМУ,2004.–580
2.Покровский В. М., Коротько Г. Ф. Физиология человека: Учебник в двух томах. - М.: Медицина, 2001. - 467с
3. Ноздрачев А.Д., Баранников И.А., Батуев А.С. и др.Общий курс физиологии человека и животных. - М.: Высщая школа, 1991. 1 кн. - 511с., 2 кн. - 527с.