Tema: Ashiq ha’m jabiq ekonomika

2.2. Mandel Flemingtin’ ashiq ekonomika modeli
Kishi ashıq ekonomika - bul milliy ekonomika bolıp, ol jaǵdayda jáhán bazarına salıstırǵanda júdá kem úlesti ańlatiwshı, xalıq aralıq kreditlew, qarızdarlıqtı biykar etpeydi, lekin pútkiljaxan real procent stavkası biykar etedi. Sebebi kishi ashıq ekonomikada procent stavkası r pútkil dunya real procent stavkag’a teń dep alınadı
(r = r ).
Kishi ashıq ekonomika modeli ush tiykarǵı funktsiya (boljaw, tahmin) den ibarat :
1) Ónim shıǵarıw kólemi
Y = ŷ = f (K, N )
Sonday etip islep shıǵarıw yamasa dáramat muǵdarı berilgen faktorlarǵa baylanıslı boladı, yaǵnıy kapital - K hám jumısshı kúshi - N.
2) Tutınıw funktsiyası
C = C y ( Y - T )
Tutınıw kólemi ixtiyordagi dáramatqa baylanıslı boladı.
3) Investitsiya funktsiyası
I = ( I r )
Investitsiya muǵdarı procent stavkası (r ) ga teris baylanıslılıqta boladı.
(I - S ) + Xn = 0 teńlikti Xn = S - I kórinisinde jazıp alamız, yaǵnıy
Xn = ( Y- C - G ) - I
Xalıq aralıq procent stavkası r * hám joqarıdaǵı formula tiykarında tómendegi formulanı jazamız
Xn = ( ( Y- C y ( Y- T ) - G ) ) - I ( r*) = S - I ( r*)
Bul teńleme bizge fond S, investitsiya I, kapital háreketi sshoti (I - S), tólew balansınıń ámeldegi operatsiyalar sshoti Xn ga qanday faktorlar tásir etiwin kórsetedi.
Biz investitsiya kólemi (I) ga procent stavkası teris tásir etiwin bilamiz.
Fond muǵdarı (S) bul jaǵdayda eki omilga baylanıslı boladı: salıqlar T hám mámleket ǵárejetleri G. Áyne mámleket ǵárejetleri hám salıqlardan mámleket óziniń fiskal (byudjet - fiskal) siyasatında paydalanadı.
Joqarıdagilardi ulıwmalastırıp, sonı búydew múmkin, kapital háreketi sshoti (I - S) hám ámeldegi operatsiyalar sshoti (Xn) fiskal siyasatqa hám xalıq aralıq procent stavkasına baylanıslı boladı.
Grafik daǵı teń salmaqlılıq jabıq ekonomikada procent stavkası r arqalı ornatıladı. I hám S sızıqları r procent stavkası AB sızıqtaǵı kesilisken jayı teń salmaqlılıq esaplanadı. Kishi jabıq ekonomika modelinde mámleket procent stavkası r menen xalıq aralıq procent stavkası r * teń boladı. Biziń mısalımızda bolsa r * > r ańlatpa orınlı. Teń salmaqlılıq buz'ladı S>I. Bunday jaǵday ámeldegi operatsiyalar sshotinda Xn unamlı saldo esaplanadi.
Kapital háreketi sshoti (S - I) hám ámeldegi operatsiyalar sshoti (Xn) daslep nollı saldoga iye boladı : bul sonı ańlatadıki, ekonomikanıń sırtqı sawdası balanslasqan, yaǵnıy import hám kirip teń boladı.
Mámleketke kirip kiyatırǵan hám shıǵıp ketip atırǵan kapital aǵısları da teń bolıp nollı saldoga iye boladı. Bul jaǵdayǵa esaptan tısqarı etip biz bazar párawanlıǵı jaǵdayın kóriwimiz múmkin.
Sebebi ekonomikalıq siyasat fiskal siyasat arqalı ámelge asıriladı. Basqa tárepden bolsa fiskal siyasat mámleket ishinde ótkeriledi hám milliy esaplanadı. Usınıń menen birge oǵan shet mámleketler ótkerip atırǵan fiskal siyasat da óz tásirin ótkeredi.
I, S
sızılma. Fond hám investitsiyalardıń procent stavkasına baylanıslılıǵı
Birinshi bolıp milliy fiskal siyasattiń ótkeriliwin tásirinlerin kórip shıǵayıq. Ekonomikanı dáslepki qáliplesiwinde sırtqı sawda (Xn = 0) balanslasqan hám kapital háreketi sshoti nollı qaldıqqa iye boladı, deylik. Ol jaǵdayda procent stavkası r ni ózgertirmesten turıp mámleket ǵárejetlerin asıwı (G) hám salıqlardı (T) azayıwı milliy fondni (S) S1 den S2 ge shekem tómenlewine alıp keledi (Av sızıq ). Fondnıń S1 den S2 ge shekem azayıwı kapital háreketi sshotidin’ (I - S>0) oń (unamlı ) qaldıqqa iye ekenligin ańlatadı. Usınıń menen birge mámleketke shetten sırtqı investitsiyalardıń oqib kiriwin talap etedi. Kapital háreketi sshotidin’ unamlı qaldıqqa ıyelewi ámeldegi operatsiyalar sshoti (-Xn) dıń keri (unamsız ) qaldıqqa ıyelewi arqalı teń salmaqlılıqlasadı.
Eger mámlekettiń dáslepki balanslasqan ekonomikasında Xn = 0 hám (I-S) =0 bolsa hám xoshametlentiretuǵın fiskal siyasat alıp barılsa, bul mámlekette kapital háreketi sshoti unamlı qaldıqqa iye boladı.
(I - S > 0, Xn <0 )
Sshotidin’ (I-S>0) (unamlı ) oń qaldıg'iga iye ekenligin ańlatadı. Usınıń menen birge mámleketke sırt el investitsiyaların kirip keliwin talap etedi. Kapital háreketi sshoti unamlı qaldıqqa ıyelewi ámeldegi operatsiyalar sshoti (-Xn) dıń keri (unamsız ) qaldıg'i arqalı teń salmaqlılıqlasadı. Eger mámlekettiń dáslepki balanslasqan ekonomikası Xn =0 hám I-S=0 bolsa hám xoshametlendiretuǵın fiskal siyasat alıp barılsa, bul mámlekette kapital háreketi sshoti unamlı qaldıqqa iye boladı.
(I-S>0, Xn <0)
r
S2 S1 ámeldegi operatsiyalar sshottin’ defitsiti (-Xn)
r A B
I (r)
S
sızılma. Mámlekettiń xoshametlentiretuǵın fiskal siyasatı. Eger shet mámleketler xoshametlentiretuǵın fiskal siyasat alıp barsalar, G-mámleket ǵárejetleri artıp, T-salıqlar qısqarsa, bul xalıq aralıq procent stavkası dıń asıwına alıp keledi.
Ámeldegi operatsiyalar sshoti (Xn) dıń unamlı saldosi
S
A B r1 I (r)
S
sızılma. Shet mámleketler xoshametlentiretuǵın fiskal siyasatı
Shet mámleketlerdiń xoshametlentiretuǵın fiskal siyasatı xalıq aralıq procent stavkası dıń asıwına hám capital háreketi sshotidin’ (I-S<0) defitsiti hám ámeldegi operatsiyalar sshoti (Xn <0) dıń unamlı saldoga ıyelewine alıp keledi. Ishki investitsiya mámleket tárepinen xoshametlantirilgan jaǵdayda, joybarlastırılǵan investitsiya iymek sızig'i ońǵa hám joqarıǵa háreket etedi, basqa qatnasıwshıları procent stavkası r hám fond kólemi S ózgermeydi. Bunday modellestiriwdiń nátiyjesi retinde kapital háreketi sshoti (I-S) >0 unamlı qaldıqqa hám ámeldegi operatsiyalar sshoti (-Xn) qısqarıwı gúzetiledi. Investitsiya sızıǵınıń ońǵa hám joqarıǵa jılısıwı kapital háreketi sshoti (I-S>0) dıń unamlı saldoga hám ámeldegi operatsiyalar sshoti (-Xn) dıń keri saldosi yamasa ámeldegi tólew balansında defitsitni keltirip shıǵaradı.
r S
sızılma. Mámleket degi investitsiya usınısı kóleminiń ózgeriwi.
Sonday eken, xalıq aralıq tovarlar arqalı tólew balansınıń ámeldegi sshoti (Xn) de óz hákisin tabadı jáne bul kapital háreketi sshoti (I-S) de óz sawleleniwin tapqan kapital fondlar aǵımı menen júdá bekkem baylanıslı esaplanadı.
Sonday etip, mámleket investitsiyanı xoshametlentiretuǵın siyasat alıp barsa, bul kapital háreketi sshoti (I-S) unamlı qaldıqqa hám tólew balansınıń ámeldegi operatsiyalar kemislikke (Xn) iye bólinedi.
Kerisinshe, eger mámleket fondlardı xoshametlendiretuǵın siyasat alıp barsa, joqarıdaǵı jaǵdaydıń hákisin baqlaw múmkin.
I-S<0 hám Xn >0
Eger biz kishi ashıq ekonomika modelin jabıq ekonomika menen salıstıratuǵın bolsaq, jabıq ekonomikada fond dárejesi júdá tómen boladı jáne bul óz gezeginde investitsiya kóleminiń de tómen dárejede bolıwına hám keleshekte kapital rezervleriniń azayıwı aqıbette tutınıw (C) dıń azayıwına alıp keledi.
Ashıq ekonomikada bolsa fondlardıń tómen dárejede bolıwı sırtqı qarızdıń artıwına alıp keledi jáne bul da keleshektegi tutınıw (C) ni kemeytiwge alıp keledi.
Joqarıdaǵı aytılǵanlardan paydalanıp, biz mámleket degi sırt el usınısınıń funktsiyasın kóriwimiz múmkin:
X= +mX Bul erda :
X - kirip kólemi
- avtonom kirip kólemi, yaǵnıy ǵárezsiz real ayırbaslaw stul tiykarındaǵı (X) m - kiripke beyimlik.
Import boyınsha keyns funktsiyası :
M= + Y
M - import
- ixtiyordagi dáramattan importqa usınıs
- import tutınıwına bolǵan beyimlik
Sonday qaǵıyda bar <
Bazar párawanlıǵı ushın jámi usınıs funktsiyasına tásir etiwshi barlıq faktorlardı kórip shıqtıq.
Kelip shıǵıs jámi usınıs funktsiyası
= C+I+G+ Xn
Anıqlama beriwdiń keynsshe modeli dáramatqa tiykarınan tómendegishe kóriniske iye boladı :
= C (y) + I (p, i) + G (y) + Xn (E, y)
Anıqlama beriwdiń keynsshe modeli procent stavkası boyınsha bolsa tómendegishe boladı :
= C (i) + I (y, i) + G (i) + Xn (e, i)
Ishki hám sırtqı teń salmaqlılıq modeli:
Izertlewler kórsetiwishe ádetde jalpı talaptı tártipke salıw arqalı tek ishki teń salmaqlılıqǵa erisiw ushın jóneltirilgen ekonomikalıq siyasat birpara jaǵdaylardaǵana bir waqıtta sırtqı teń salmaqlılıqǵa alıp keledi.
Tap sonday jaǵday sırtqı teń salmaqlılıqtı tiykarlanǵan halda tártipke salıwda da júzege keledi. Usınıń nátiyjesinde de ishki hám sırtqı balansqa bir waqıtta erisiw júdá qıyın sheshiletuǵın másele esaplanadı.
Bul mashqalanı analiz qılıw dawamında ekonomikalıq siyasatti islep shıǵıw hám ámelge asırıwdıń fundamental principi anıqlanǵan. Bul princip Ya. Tinbergen tárepinen jaratılǵan bolıp, ol jaǵdayda eki bir-birine baylanıslı bolmaǵan maqsetlerge erisiw ushın ekonomikalıq siyasattiń hesh bolmaǵanda eki bir-birine baylanıslı bolmaǵan quralları talap etiledi.
Muwapıq túrde ekonomikalıq siyasattiń ush maqsetine erisiw ushın ush jardeminden paydalanıw zárúr hám hakozo. Eki maqset retinde ishki balans, yaǵnıy jumıssızlıqtıń tábiy dárejesi hám tómen yamasa nollıq inflyatsiya bolǵanda óndiristiń qalelengen kólemine erisiw hám de sırtqı balans, yaǵnıy tólew yamasa sawda balansı nolǵa teń bolıwına erisiw qatnasadı.
R. Mandell jumıslarında pul-kredit hám byudjet-salıq siyasatı qurallarından paydalanıw, bul model kapitaldıń xalıq aralıq háreketin názerde tutqan sharayatta bir waqıtta ishki hám sırtqı teń salmaqlılıqǵa erisiwge múmkinshilik beredi.
Ishki hám sırtqı teń salmaqlılıq mashqalasınıń teoriyalıq tárepi kóbinese IS-LM dıń bir muncha modifikatsiyalanǵan modeline tólew balansı teń salmaqlılıqın kórsetiwshi vR sızıǵın qosıp qóllaw retinde qaraladı.
Bul model valyuta stuldıń túrli tártipleri ushın qurıladı. Jetilisken kapital háreketine iye bolǵan kishi ashıq ekonomika Mandell-Fleming modeli járdeminde analiz etiliwi múmkin. R. Mandell hám M. Fleming óz izertlewlerinde pul-kredit hám byudjet-salıq siyasatı ishki hám sırtqı teń salmaqlılıqǵa túrli salıstırmalı tásir ótkeziwin anıqladilar.
Olar belgilengen ayırbaslaw stulda monetar siyasat tólew balansın tártipke salıwda, fiskal siyasat bolsa ishki teń salmaqlılıqtı tártipke salıwda salıstırmalı ábzallıqqa iye ekenligin kórsetdiler. Bul qaǵıydanı Mandelldin’ nátiyjeli bazardı klaslaw principi dep ataydı.
Júzip juretuǵın ayırbaslaw stulda ishki hám sırtqı teń salmaqlılıqtı támiyinlewde pul-kredit hám de byudjet-salıq siyasatınıń nátiyjeleri kerisinshe boladı, yaǵnıy byudjet-salıq siyasatı sırtqı sawda hám tólew balansın tártipke salıw arqalı sırtqı balanstı, pul-kredit siyasatı bolsa ishki balanstı támiyinlewde salıstırmalı ábzallıqqa iye boladı.
Ishki hám sırtqı teń salmaqlılıqtı támiyinlew modeli XvF qarızları esabına turaqlılastırıw siyasatı hám strukturalıq qayta qurıwlardı ótkergen kóplegen mámleketler tárepinen qollanılǵan. XvF programmalarında bul modelde ush maqset hám ush qural qollanılǵan.
Bul modelge muwapıq, byudjet-salıq siyasatı ishki balans menen, real valyuta stul ámeldegi operatsiyalar esabı menen, pul-kredit siyasatı shet el valyutanıń rezervlari kólemi menen baylanısqan. Bul modelde sırtqı balans maqseti eki strukturalıq bólekke, yaǵnıy ámeldegi operatsiyalar esabı hám valyuta rezervlari dárejesine ajratıladı. Bunda tómendegi ush qaǵıyda qollanıladı :
1) agar inflyatsiya júdá joqarı bolsa, byudjet deficitligin kemeytiw
kerek;
2) agar ámeldegi opreatsiyalar esabı deficitligi joqarı bolsa, real
ayırbaslaw stuldı tómenletiw zárúr;
3) agar shet el valyuta rezervlari júdá kem yamasa júdá tez qısqarıp atırǵan
bolsa, pul-kredit siyasatın qatańlastırıw kerek.