Tema: Auditorliq sho’lkemnin’ minnetlemeleri huquqlari ha’m juwapkershilikleri Reje: Kirisiw

2. Auditorliq huquqlar
Kásibi tiyisli ádeplilik - bul málim bir kásip iskerliginde qollanılatuǵın ulıwma insanıylıq ádep ikram principler esaplanadi.
Ulıwma insanıylıq qádiriyatlar, qaǵıyda jol menende, arnawlı bir bir jámiyetke tiyisli bolıp tabıladı hám de shańaraqta payda bolǵan úrp ádet hám dástúrler, mektep degi tártip hám qaǵıydalar, sociallashuv process tásiri nátiyjesinde insanda qáliplese baslaydı.
Kásibi tiyisli ádepliliktiń bar ekenligi insan miynet iskerliginiń ózinin’ qásiyetleri menen baylanıslı ( miynettiń qásiyetleri hám kriteryaları, korporativ jónelis hám taǵı basqa ).
Ol yamasa bul tarawdıń qa’niygeleri shólkemlerde birdey wazıypa daǵı minnetlemelerdi ámelge asıradılar.
Bul iskerlik nátiyjesinde olar tárepinen málim bir ádep ikram qaǵıydaları islep shıǵıladı.
Usı qaǵıydalar kásiplik wazıypalardı sheshiwde paydalı járdem bere aladı, olardıń bilimi bolsa qa’niygelerdiń jeke táreplerin jetilistiriwge múmkinshilik jaratadı.
Kásiplik qádiriyatlar - kásiplik tahlim hám ámeliy iskerlik menen júzege keledi hám de ulıwma insanıylıq, milli, hám jeke qádiriyatlar sıyaqlı shólkemler hám gruppalardıń qádiriyatların sáwlelendiredi.
Olar kásiplik awqamdıń eń zárúrli mútajliklerinen biri bolǵan kásiplik wazıypalardı sheshiwde konsolidatsiyaga bolǵan mútajlikti qaniqtiradilar.
Bul mútajlikti qandırıwda ideallıq ayriqsha orını iyeleydi. Ideal — bul iskerliginiń eń joqarı shıńın sáwlelendiriwshi, tiykarǵı bahalaw kriteryasınıń úlgisi esaplanadı.
Bazar munasábetleriniń qáliplesiwi sharayatında kárxanalar iskerligi tuwrısında isenimli informaciyalarına bolǵan mútajlik barǵan sayın artıp barıp atır.
Kárxanalar iskerligi tuwrısındaǵı maǵlıwmatlar olardıń buxgalteriya (finanslıqa) esabatlarında hákis jetiriledi.
Bul esabatlardan paydalanıw shólkemlestiriwshiler, aksiyadorlar, salıq shólkemleri, bankler, jetkizip beretuǵınlar hám de taǵı basqa yuridikalıq hámfizikalıq shaxslarǵa kárxananıń ámeldegi finanslıq jaǵdayın, onıń iskerligi natiyjeliligin hám rawajlanıw kelesheklerin bahalaw imkaniyatın beredi.
Sonday eken, isbilermenlik subiektleri tárepinen usınıs atırǵan maǵlıwmatlar isenimli, qalıs hám ámeldegi nızamshılıqqa uyqas bolıwı zárúr. Audit bunday maǵlıwmattı alıwǵa járdem beredi.
Audit ǵárezsiz finanslıq qadaǵalaw bolıp, onıń maqseti isbilermenlik subektleriniń buxgalteriya (finanslıq) esabatlarınıń isenimliligin hám finanslıq (xojalıq ) mámileleriniń ámeldegi nızamshılıqqa muwapıqlıǵın anıqlawdan ibarat.
Sonı atap ótiw kerek, audit tekǵana kompaniyanıń finanslıq esabatlarınıń isenimliligin tekseriwdi, bálki balanslardı, auditorlar tárepinen ámelge asırilatuǵın finanslıq esabatlardı tekseriwdi hám xojalıq iskerligin jetilistiriw boyınsha usınıslardı islep shıǵıwdı da óz ishine aladı.
XIX ásirdiń aqırınan baslap, bankler, qamsızlandırıw kompaniyaları hám aksiyadorlik kompaniyaları rawajlana baslaǵanda, ishki auditorliq kásipi biznes processleriniń nátiyjeli islewi ushın kúshliy áhmiyetke iye boldı.
AQSH de 1941-jılda islengen ishki auditorlar institutı házirgi kúnde 190 nan artıq mámleketlerde óz ofislari bolǵan ishki auditorlar xalıq aralıq professional awqamı ashqan, sonday-aq, Ózbekstanda da búgingi kúnde Ózbekstandaǵı hár bir tabıslı kompaniya ishki audit bólimleri hám xızmetlerin jaratıw menen aktiv shuǵıllanıp atır.
Ózbekstanda“Qımbatlı qaǵazlar bazarın jáne de rawajlandırıw ilajları tuwrısında”gi 2016 jıl 27 sentyabr degi PQ-475-san sheshimine, hám de Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń “Ustav fondida mámleket úlesi bolǵan kárxanalardıń nátiyjeli basqarilishini hám mámleket múlkiniń zárúr dárejede esapqa alınıwın támiyinlew ilajları tuwrısında”gi 2016 jıl 16 oktyabr degi 215-san sheshimine muwapıq aktivleriniń balans ma`nisi 1 mlrd. sumnan artıq bolǵan kárxanalarda ishki auditni shólkemlestiriwge qoyılatuǵın birden-bir talaplardı hám de onıń jumısın shólkemlestiriwdiń metodologik tiykarların belgilew maqsetinde “Kárxanalar daǵı ishki audit xızmeti tuwrısında qaǵıyda” qabıllandı.
Házirgi kúnde bul Qaǵıyda xojalıq jurgiziwshi sub'ektlerde ishki auditni shólkemlestiriw tártibi kórsetilgen normativ hújjet esaplanadı.
Bunnan tısqarı 2021-jıl 25-fevral daǵı O'RQ-677-sanlı Ózbekstan Respublikasınıń “Auditorliq iskerligi tuwrısında»gi jańa tahrirdagi nızamı, Ózbekstan Respublikası Prezidenti SH. M. Mirziyoevtin’ 2020 jıl 25 yanvar daǵı 2020 jıl ushın eń zárúrli ústivor wazıypalar haqqındaǵı Joqarı Jıynalısqa Murajatnamasi, Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2020 jıl 24 fevral daǵı PQ-4611 sanlı “Finanslıq esabattıń xalıq aralıq standartlarına ótiw boyınsha qosımsha ilajtadbirlar tuwrısında”g’i sheshimi kárxanalar daǵı ishki audit xızmetin shólkemlestiriwge tiykar bolıp xizmet etip atır.
Nátiyjeli ishki qadaǵalaw hám audit xızmeti-bul bazardıń ekonomikalıq agenti tárepinen korporativ basqarıwdıń tiykarǵı elementi bolıp, basqarıw xızmetkerlerine jóneltirilgen etarli, ilimiy tiykarlanǵan qararlar qabıllaw imkaniyatın beredi:
-biznes-processlerdi shólkemlestiriw, texnikalıq hám texnologiyalıq, ekologiyalıq hám finanslıqekonomikalıq qollap-quwatlawdı jetilistiriw hám ulıwma shólkemdiń iskerligi,
-operatsion, ekologiyalıq, finanslıq hám basqa túrdegi qáwiplerdi operativ anıqlaw, aldın alıw hám sheklew;
-xojalıq jurgiziwshi subyekt jáne onıń aksiyadorlarining strategiyalıq maqsetlerine
erisiwge aqılǵa say isenim.Xojalıq jurgiziwshi subyekt ishki qadaǵalawı natiyjeliliginiń bolajaq auditini nátiyjeli joybarlaw ushın tekserilip atırǵan obiekt (jumıs procesi) dıń dáslepki ekspertizasi ótkeriliwi kerek.
Bul monıtoringning maqseti audit qılınıp atırǵan biznes procesiniń aktual wazıypaları, onıń dúzilisi yamasa odaǵı aldınǵı, auditdan baslap júz bergen ózgerislerdi úyreniwden ibarat.
Bul bizge bul processtiń ishki qadaǵalaw xızmetin nátiyjesiz shólkemlestiriw aqıbetleriniń ulıwma shólkem ushın áhmiyeti haqqında qalıs sóylewge múmkinshilik beredi.
Ishki qadaǵalawdıń sapası hám natiyjeliligin tekseriw algoritmı auditorlar dáslepki tekseriw basqıshında:
- tekseriletuǵın obiektti shólkemlestiriwdi tártipke soluvchi ishki normativ hújjetlerdi analiz qılıw ;
- bul biznes procesine xızmet etiwshi maǵlıwmatlar bazası hám programmalıq támiynattı analizi;
- ońlaw jumısları programmaların ámelge asırıw hám bul biznes procesiniń aldınǵı tekserisleri nátiyjelerin úyreniw (eger ámeldegi bolsa);
- kórip shıǵılıp atırǵan biznes-processni ámelge asırıwshı strukturalıq bólindi baslıq xızmetkerleri jáne onıń iskerligi boyınsha processtiń basqa qatnasıwshıların anıqlaw hám arnawlı tekseriw;
- xojalıq jurgiziwshi subyektning rawajlanıw strategiyasına hám maqsetlerdi
belgilew principlerıge muwapıqlıǵı ushın biznes-processtiń haqıyqıy maqsetlerin analiz qılıw (anıqlawtırıw, ólshewlilik, izbe-izlik, áhmiyetlilik, erisilgen waqtın sheklew);
- ámeldegi qadaǵalaw tártip-qaǵıydaların kórsetip, bul biznes procesin shólkemlestiriw ushın jol kartasın qáliplestiriw;
- xojalıq jurgiziwshi subyektning basqarıw xızmetkerleri jáne onıń texnologiyalıq, ekologiyalıq hám finanslıq siyasatı bólindileri tárepinen ámelge asırılǵan risklardı bahalaw nátiyjelerin analiz qılıw (eger ámeldegi bolsa);
- bahalaw sisteması hám identifikatorlarini analiz qılıw -processtiń natiyjeliligi hám ekonomikasın anıqlaw ushın isletiletuǵın tábiy hám ǵárejet kórsetkishleri.
Kórip shıǵılıp atırǵan biznes procesi haqqında alınǵan maǵlıwmatlardı analiz qılıw jáne onıń haqıyqıy iskerligi haqqında jetkilikli túsinikti qáliplestiriw nátiyjelerine kóre, ishki qadaǵalaw hám audit xızmeti basshısı: keyingi audit tuwrısında qarar yamasa audit ótkeriwdi biykarlaw etiw tuwrısında qarar qabıllawı kerek.
Ishki auditning ilimiy konsepsiyasın jaratıw zárúrshiligi ishki audit procesiniń mánisi hám mazmunın túsiniwde logikalıq pıtken, sistemalı jantasıw joq ekenligi, shólkemlerdiń informacion-ekonomikalıq ortalıǵında onıń mexanizmlerin qurıw hám islewi haqqında sistemalı bilimlerdiń joq ekenligi menen baylanıslı máseleler kompleksiniń joq ekenligi menen baylanıslı.
Zamanagóy ekonomikalıq uǵımsızlıq sharayatında shólkemlerdiń kommerciya iskerliginiń barlıq túrdegi xaterlerin kemeytiw ushın ishki audit múmkinshiliklerin analiz qılıw zárúrshiligi ámeldegi: operatsion, finanslıq, informaciya, nadurıs strategiyalar qáwipi, nızamshılıqqa ámel etpeslik hám basqalar.
Bul bolsa ishki audit procesine jáne de tolıq hám tiyisli ilimiy-stilistik jantasıwlardı islep shıǵıwdı talap etedi.
Házirgi kúnde ishki auditdin’ mánisi jáne onıń shólkemlerdiń ishki qadaǵalaw sistemasındaǵı ornına salıstırǵanda birden-bir noqatyi názer joq, ishki audit standartları, ulıwma hám tolıq usıllar joq.
Audit rejesin islep shıǵıw processinde auditor tárepinen e 'tibor qaratılıwı kerek bolǵan taǵı bir zárúrli másele, kereklilik hám audit riskı dárejesin belgilep aldılarr.
Kereklilikti sanda ańlatıw auditor ushın tekseriw kólemin belgilewde járdem beredi.
Buxgalteriya anıq esap -kitapǵa tiykarlanǵan tarawdıń bolsada, ol jaǵdayda shamalar, boljawlar kóp qollanıladı.