Tema: Awıl xojalıǵı hám sanaat tarawindagi ózgerisler Joba

Ǵárezsizlik sharayatında Ózbekstan sanaatında alıp barılıp atırǵan reformalar - rawajlanıw girewi. - Sanaat, industriya - xalıq xojalıǵınıń jámiyet óndiriwshi kúshleri rawajlanıwı dárejesine sheshiwshi tásir kórsetetuǵın jetekshi tarmaǵı ; sanaattıń ózi ushın hám de xalıq xojalıǵınıń basqa tarawları ushın miynet quralları hám basqa ónimler islep shıǵarıw, sonıń menen birge, sheki onim, janar may qazib alıw, energiya islep shıǵarıw, aǵash tayarlaw, Sanaatda yamasa awıl xojalıǵında alınǵan ónimlerge qayta islew hám olardı qayta islew menen bánt kárxanalar (fabrikalar, zavodlar, elektrostansiyalar, pátalar, kánler hám basqalar ) kompleksi. Sanaat keńeytirilgen tákirar óndiristiń tiykarın quraydı hám industrial ósiwdi támiyinleydi. XX ásirdiń 80 jıllarında qabıl e tilgen klassifikaciyalawǵa kóre, sanaat irilestirilgen 18 tarmaqqa bólinedi: elektroenergetika; janar may sanaatı ; qara metallurgiya; reńli metallurgiya; ximiya hám neft ximiyası sanaatı ; mashinasozlik hám metallǵa qayta islew; orman, aǵashnı qayta islew hám sellyuloza-qaǵaz sanaatı ; qurılıs materialları sanaatı ; qurılıs -konstruksiyaları hám detallari sanaatı ; ayna hám shını -fayans penensanaatı ; jeńil sanaat ; azıq-túlik sanaatı ; mikrobiologiya sanaatı ; un-jarma hám aralas jem sanaatı ; medicina sanaatı ; poligrafiya sanaatı. Bul sanaat tarmaqları da óz gezeginde - ishlov beretuǵın sanaat hám undiruvchi sanaat túrlerine gruppalarǵa bólinedi1.
Ekenin aytıw kerek, burınǵı basqarıw princpı dáwirinde respublikamizning ekonomikası bir tárepleme rawajlanǵan, tek sheki onim jetistiriwge jóneltirilgen bolıp, qáweterli unamsız aqıbetlerge alıp kelgen paxta jalǵızhokimligi pátine shıqqan edi. Ózbekstan óziniń qalaq islep shıǵarıw hám sotsial infratuzilmasi menen burınǵı birlespede jan basına tutınıw dárejesi boyınsha eń tómen orında turardi2. Sonı aytıp ótiw kerek, paxtanıń 95 procenti qayta islenbesten, respublikadan tısqarına alıp ketilar edi. Ulıwma, awıl xojalıǵı ónimleri kóp bolsada,Olardı qayta isleytuǵın sanaat tarmaqları hám kárxanaları rawaj tapmadi. Óndiristiń strukturalıq dúzilisindegi uyqaspawshılıq Ózbekstanǵa joqarıdan turıp zorlab tiǵiwtirilgan qánigeliklashuv áqibeti edi. Burınǵı kebirolar dáwirdiń 50 jılı dawamında jeńil sanaattıń ulıwma islep shıǵarıw kólemindegi úlesi 54 procentten 37 procentkeshe, azıq-túlik sanaatı úlesi bolsa 30 procentten 14 procentkeshe túsip qaldı1.
Ózbekstan mámleket ǵárezsizligine eriskeninen keyin sanaatda túpkilikli reformalar ámelge asırıldı, kóplegen tarmaqlar daǵı sanaat kárxanaları mámleket ıqtıyarınan shıǵarıldı hám jekelashtirilib, mámleket-aksiyadorlik, korporativ, jámáát, jeke hám basqa shólkemlestirilgen-huqıqıy múlk formalarına aylantırildi. Ózbekstanda sanaat tarmaqlarında múlk formaların ózgertiw hám strukturalıq ózgertiwlerdi ámelge asırıwǵa qaratılǵan túpkilikli reformalar mámleket ǵárezsizligin bekkemlewdi, Ózbekstannıń kelajaqda rawajlanǵan mámleketler qatarǵa shıǵıwı hám jáhán jámiyetshiligine qosılıwın támiyinleydi. Ǵárezsizlikimizning dáslepki jıllarındayoq, Prezidentimiz joqarı demokratiyalıq talaplardı turmısımızdıńǵa tolıq engiziw, puqaralıq jámiyeti qurıw, jetkilikli turmısqa erisiw menen bekkem baylanıslı hám bárha dawam etetuǵın process penenekenin aytıp, bunday dárejege kóteriliw hesh qashan ańsatǵana kechmasligini uqtirib ótken edi.
I. A. Karimov “Ózbekstan - bazar munasábetlerine ótiwdiń ayriqsha jolı” qollanbasında mámleketimiz ǵárezsizlikke eriskeninen keyingi dáslepki jıllardaǵı rawajlanıw processlerin analiz etip, Ózbekstanda mámleket qurılısı hám ekonomikanı reformalaw programmasınıń ózegi retinde 5 tiykarǵı principti belgilep berdi. Ilimiy hám ámeliy tárepten puqta islep shıǵılǵan bul programma tekǵana sol dáwirdegi áwlad táǵdiri, bálki keleshek áwladlarımız táǵdirin de oylap dúzilgen bolıp, eski basqarıw princpınan miyraslar bolǵan illetlerdi tezirek saplastırıw, mámleketimizdiń rawajlanǵan, mádeniyatlı mámleketlikler dárejesine shıǵıp alıwın támiyinlewdi názerde tutqan edi. Bul haqıyqattan da Prezidentimiz atı menen tikkeley baylanıslı halda jáhánǵa belgili rawajlanıwdıń ózbek modeli edi.Reformalardıń ózbek modeli bunnan aldın dúnyada jaratılǵan hám ámeldegi bolǵan modellerdiń qandayda-birın tákirarlamagan halda, óz mánisi hám mazmunı tárepinen pútkilley jańa rawajlanıw modeli boldı. Rawajlanıwdıń ózbek modeli tómendegi bes principke tiykarlanadı :
birinshiden, ekonomikalıq reformalar hesh qashan siyasat artında qalmawı kerek, yaǵnıy ekonomika siyasattan ústin bolıwı kerek. Sonıń menen birge, ishki, sırtqı hám ekonomikalıq munasábetlerdi ideologiyadan holi etiwdi támiyinlew zárúr;
ekinshiden, ótiw dáwirinde mámleket tiykarǵı reformashı bolıwı kerek. Ol reformalardıń ústin turatuǵın baǵdarların belgilep beriwi, ózgerisler siyasatın islep shıǵıwı jáne onı izbe-izlik menen ámelge asırıwı shárt;
úshinshiden, nızam ústinligine erisiw, nızamlarǵa qatań ámel etiw kerek. Bunıń mánisi mınada, demokratiyalıq jol menen qabıl etilgen jańa Konstitutsiya hám nızamlardı barlıq hesh esaptan tısqarısız húrmet etiwi hám olarǵa iyiwmay ámel etiwi kerek;
tórtinshiden, xalıqtıń demografik quramın esapqa alǵan halda kúshli social siyasat ótkeriw kerek. Xalıqtıń salkam 50 payızın 16 jasqa jetpegen balalar quraytuǵın Ózbekstanda bunıń bólek áhmiyeti bar;
besinshiden, bazar ekonomikasına ótiw ekonomikanıń ob'ektiv nızamların itibarǵa alıp, jaqın ótken zaman daǵı “revolyuciyalıq sekrewlar”siz, yaǵnıy evolyutsion jol menen puqta oylap, basqıshpa-basqısh ámelge asırılıwı kerek.
Mámleketimiz ekonomikasın reformalaw hám jurtımızda social jóneltirilgen bazar ekonomikasın qáliplestiriw tiykarında tereń páseńlewden qutılıp, turaqlı rawajlanıw hám xalıq turmıs párawanlıǵına erisiwge qaratılǵan túpkilikli ózgertiwler siyasatınıń strategiyalıq maqsetleri I. A. Karimov tárepinen tómendegishe anıqlama berb berildi:
- social jóneltirilgen bazar ekonomikasın basqıshpa-basqısh qáliplestiriw, qúdiretli hám tınımsız rawajlanıp baratuǵın, kisiler turmısı hám iskerligi ushın zárúr shárt-shárayatlardı támiyinleytuǵın ekonomikalıq sistemanı qurıw ;
- kóp ukladli ekonomikanı jaratıw, insannıń múlkten juda bolıwına toqtatıw beriw, baslamashılıq hám uqıplılıqtı pútkil sharalar menenRawajlandırıw negizi bolǵan jeke menshiktiń mámleket tárepinen qorǵaw etiliwin támiyinlew;
- kárxanalar hám puqaralarǵa keń ekonomikalıq erkinlikler beriw, olardıń xojalıq iskerligine mámlekettiń tikkeley aralasıwınan waz keshiw, ekonomikanı basqarıwdıń basqarıw -buyrıqpazlıq usılların saplastırıw, ekonomikalıq faktorlar hám xoshametlew qurallarından keń paydalanıw ;
- ekonomikada materiallıq, tábiy hám miynet resurslarınan nátiyjeli paydalanıwdı támiyinleytuǵın tereń strukturalıq ózgerisler qılıw, básekiles ónimler islep shıǵarıw, jáhán ekonomikalıq sistemasına qosılıp barıw ;
- adamlarda jańasha ekonomikalıq pikirlewdi qáliplestiriw, olardıń dúnyaǵa kóz qarasın ózgertiw, hár bir kisige óz miynetin jumsaw tarawı hám formaların ǵárezsiz belgilew imkaniyatın beriw1.
Ǵárezsizliktiń dáslepki jıllarında, yaǵnıy social jóneltirilgen bazar ekonomikasına ótiwdiń birinshi basqıshında tómendegi eki wazıypanı bır jola sheshiw maqset etip qoyıldı :
- totalitar sistemanıń salmaqli aqıbetlerin jeńiw, kriziska toqtatıw beriw, ekonomikanı turaqlılastırıw ;
- respublikanıń ayriqsha sharayatı hám qásiyetlerin esapqa alǵan halda, bazar munasábetleriniń negizlerin qáliplestiriw;
Usı wazıypalardı sheshiw ushın birinshi basqıshda reformalawdıń tómendegi zárúrli baǵdarları anıqlap alındı hám ámelge asırıldı :
- ótiw procesiniń huqıqıy tiykarların qáliplestiriw, reformalardıń nızamlı -huqıqıy negizin bekkemlew;
- jergilikli sanaat, sawda, xojalıq xizmet kórsetiw kárxanaların, turaq-jay fondini jekelestiriw, awıl xojalıǵı hám xalıq xojalıǵınıń basqa tarawlarında múlkshiliktiń jańa formaların payda etiw;
- óndiristiń tómenlep barıwına toqtatıw beriw, finanslıq jaǵdaydıń turaqlılashuvini támiyinlew.