Joqarı Bilimlendiriw pán hám innovaciyalar Minstirligi Nókis Innovaciyalıq Ínstitutı 21- gruppa talabası Súgirbaev Islamnıń Ekanomikalıq teoriya páninen
ÓZ BETINSHE JUMISI
Tema:Bazar teń salmaqlıģı.Teń salmaqlıq bahası hám teń salmaqlıq muģdarı.
Qabıllaǵan: D.Askarova
Orınlaǵan: Súgirbaev.I
Nókis-2023
Tema:Bazar teń salmaqlıģı.Teń salmaqlıq bahası hám teń salmaqlıq muģdarı.
JOBA:
1. Bazar teń salmaqlıģı túsinigi ham onıń ahmiyeti.
2. Baha siyasatin qáliplestiriw hám baha dárejesin esaplaw usılları.
3. Tovarlardıń jasaw dáwiri dawamında muģdarlardıń ozgeriwshenligi.
Baha bazar kategoriyasi bolip , tovarlar baspa-bas almaslanganda júz beretuǵın munasábetlerdi ańlatadı. Baha teoriyalıq tarepten alǵanda tovar bahasinin puldagi ańlatpası, bazardaǵı korinisi bolıp tabıladı.
Baha dál barometr sıyaqlı bazar jagdayin korsetip turadı, baha tómenlep ketse, tovar bazarı sawdanıń toqtap qalıwına joliqqan boladı, tovar paydasiz bolip, onı basqa tovar menen almastırıw yamasa onıń sapasın tupten jaqsılaw zárúrligi pul quramına qoyiladi. Bahanıń ekonomikaliq mazmunın onıń funkviyaları korsetip beredi. Baha nege tiyisli boliwinan qatiy názer (tovar, xızmet) bes tiykarǵı funktsiyanı atqaradı :
1. bazar teń salmaqlılıqın tamiyinlew funkciyası
2. esap-kitap, olshew funkciyası
3. ekonomikaliq regulyator funkciyası
4. baseki quralı funkciyası
5. socialliq qorganiw funkciyası
Bazar ekonomikasi sharayatında bahanıń tomendegi túrleri ámelde:
1. demping baha
2. abıraylı baha
3. milliy baha
4. arzanlastırılgan baha
5.dunya bahası
6.jasırın baha
7. erkin baha
8. standart baha
9. kontrakt (kótere) baha
10. usaqlap satıw baha
11. ozgeriwshen baha
12. limit baha
13. teń salmaqlı baha
Bazar bahasınıń tiykarǵı qásiyetleri olardıń mudami ozgerip turıw qabileti bolıp tabıladı. Bahalar hesh qashan sebepsiz ozgermeydi. Joqari bahalar bolsa joqari sapalı, jańa tutiniw qabiletine iye bolgan tovarlarǵa ornatiladi. Baha dárejesine tovardıń basekilesligi hám bazardaǵı orni baylanisli bolıp tabıladı.
Baha belgilew maqsetleri: bazar úlesin kobeytiw, qisqaq waqit ishinde eń kop payda alıw, joqari payda normasın uzaq múddet saqlap qaliwdan ibarat.
Baslanǵısh bahanı aniqlawga waqit boyinsha baha dárejesin aniq esaplaw tasir etedi. Bul esaplaw bazar segmentine, tovardıń jasaw dáwirine, talap hám usınıstıń potencial mugdarina baylanisli boladı. Marketingde tovar siyasatı social tavar islep shigariwdin barlıq basqishlari, jańa islep shigariwdin, bolistiriwdin, almasıw hám tutiniwshinin ozine tán qásiyetlerin esapqa alǵan túrde júritiledi.
Baha atqaratuǵın bazi bir wazıypalardı korib otemiz: áwele bahalar islep shigariw hám tutiniwdagi ozgarislerden xabar beredi.
Bahalar tek gana tutiniwda gana emes, bálkmi islep shigariwdagi ozgerislerden de belgi beredi. Bahalardıń basqa áhmiyetli wazıypası - islep shigariwshilar hám tutiniwshilardi qollap quwatlaw bolıp tabıladı. Bahalar mexanizmi islep shigarilip atirgan ónim mugdarin kobeytiwge emes, bálki islep chikarishning eń qolaylı usılların islewdi xam qollap quwatlaydi.
Bahalardıń úshinshi wazıypası ekinshisi menen bekkem baylanisli. Bul dáramatlardin boliniwi. Tovar islep shigariw sharayatında xojaliq iskerligi qatnasıwshıları alatuǵın dáramatlar olar oz jeke yamasa islep shigariw tutiniwlarin koplep satatugin yamasa satıp alatuǵın tovarlar hám xızmetlerdiń bahalarına tikkeley baylanisli boladı.
Bahalardıń tortinshi wazıypası ayrıqsha kárxanalarǵa hám xojaliq tarawlarına islep shigariw faktorların bolistiriw bolıp tabıladı.
Baha siyasatın qáliplestiriw hám baha dárejesiniń esaplaw usılları
Baha menen tutiniwshilar ortasinda júdá bekkem baylanisliliq bar, onı ekonomikaliq principler: talap nizami, talaptıń baha tuwriligi, bazar segmentaciyasi menen anlatiw mumkin. Talap nizami tutiniwshilar ádetde qimbat bahalarǵa qaraganda arzan bahalarda koplew tovarlar satıp alıwın ańlatadı. Biraq xar kanday tavar xam «narx-mikdor» baylanisliligina tuwri kelebermeydi. Ayırım ónimlerge talap sonday, arnawlı bir sharayatlarda joqariraq bahalar koplew tovar oborotı kolemin taminleydi. Bunday tovarlar bazardıń ayırım segmentlerine moljellengen - bular qimbatbahali avtomobiller, kemeler, zebi-ziynet buyımları, teri hám basqalar.
Eki baha segmenti birden kozge taslanadı : «baha» qarıydarı hám «sapa» qarıydarı bar. Kobinese qarıydarlar sapaǵa salıstırǵanda isenim bildirip, artıqsha pul sarplaydi. Joqariraq bahalar tap olarǵa sapaǵa salıstırǵanda isenim bildirip, bul asirese qolaysız aqibetlerge alıp keliwi múmkin bug’an ónimler satıp alınǵan zatında kop gúzetiledi.
Baha tuwriligi tutiniwshilardin satıp alınǵan zat qilinatugin tovarlar mugdari názerinen baha ozgerislerine ote seziwsheńligin belgileydi. Ámelde talap tuwriligin úsh korinisi, yagniy tuwri talap, tuwri emes talap hamde jalǵız (unitar ) talapǵa boliw múmkin.
Bazar tuwri talap jaǵdayında bahalardaǵı ozgarislerge ote seziwsheń boladı.
Bazar tuwri emes talap jaǵdayında bahalardaǵı ozgerislerge jetkilikli dárejede bayqanisliliq korsetpeydi. Jalǵız tuwriliq jaǵdayında satıwshılar kop bolgan, olardıń bir ónim ornin ekinshisiniń ónim basa alatuǵın orınlarda kozge taslanadı. Koplegen awil xojaligi ónimlerine talap jalǵız tuwriligi sáwlelendiredi. Sonday qilib, bahalardaǵı ozgerisler talap hám usınısqa muwapiq koterilip-tómenlep turadı, ónim islep shigariwshilar qalewi menen baha belgilenbeydi.
Ozaldan talap dárejesi bahalardıń eń joqari shegarasın korsetedi, yagniy bul shegaradan joqarida tovar ayırbaslaw ulıwma múmkin bolmaydi. Biraq tutiniwshilar ónimdi qıyalındaǵı birden-bir turaqli bahada izleydi. Marketologdin wazıypası xam bazar belgileytuǵın shegaralar sheńberinde qolay bahalardı tabıw esaplanadi. Kop gana firmalar bazarlardaǵı túrli bahalardı baqlaw hám tekseriw, orınbasar tovarlar bahası dárejesin rakiblar bahanı urǵanıw yuli menen statistikalıq analiz etiw usılı, grafik eksport bahalawshi usıllarınan paydalanıp, talap ozgeriwin olshewdi otkeriwge umtıladı. Belgili bolganinday, qárejetler islep shigariw koleminiń kobeyiwi yamasa azayıwı menen baylanisli túrde ozgeriw ozgermewine qarab turaqlı, shartli-turaqlı, ozgeriwshen túrlerge bolinedi. Turaqlı qárejetler shigarilgan ónim kolemine qarab ozgermeydi. Bul qárejetler quramına qurilma hám ásbap -úskeneler amortizaciyasi, múlk saligi (dáramat saligi), qosimsha qárejetler hám basqa shigim túrleri kiredi.
Ozgeriwshen qárejetler islep shigariw kolemine baylanisli túrde ozgerip baradı, oǵan shiyki zat, materiallar, jumıs hám basqalar kiredi. SHartli-turaqlı qárejetler basqariw menen baylanisli ayırım qárejetler, járdemshi materiallar alıwǵa ketetuǵın shigimlar hám basqalar kiredi. Tulik qárejetler jámi turaqlı jáne ozgeriwshen qárejetler jiyindisinan dúziledi. Sol menen birge , islep shigariwdin shegaralanǵan (marjinal) qárejetler de esaplanadi. Bul qárejetler islep shigariw kolemi kobeygen (azayǵan ) hallarda bir ónim birligine tulik qárejetlerdiń kobeyiwi (azayıwı )n bildiredi. Sonday qilip, firma qárejetleri quramı, dinamikası, mugdari baha ushın minimal dárejeni quraydı, sebebi bul qárejetlerlerden paslew baha xesh qanday payda bermeydi.
Kárxana bahanı belgiler eken, qárejetlerdiń jámi tábiyiy kórinisi korip shigilatugin, ziyan kormesligin boljaytugin analiz usılınan paydalanadı. Bunday analiz bahalardı belgilewde paydalı qural esaplanadi. Biraq tar islep shigariw qánigelesiwi sharayatında, ozgeriwshen qárejetlerdi ańsat esaplaw múmkin bolgan payıtlarda ol jaqsı nátiyje beredi. Ziyan kormewin analiz etıwde tiykarǵı itibar ónim satıw kolemi noqatina, tulik dáramat tulik qárejetlerge teń bolgan, yagniy na payda na ziyan bolmagan noqatqa qaratiladi.
Marketologlar bir qatar xar qıylı bahalardı analiz etediler, son xar bir baha ushın zárúrli kolemler salistiriladi.
Baseki baha siyasatında áhmiyetli barometr bolip xızmet etedi. Kárxanalardıń baha siyasatı baha belgilew maqsetleri hám usıllarına baylanisli bolgan tort bazar tipin ajıratıw múmkin: sap baseki, monopolistik baseki, oligopolistik baseki , sap monopoliya.
Tiykarınan bahanı ozgertiriw joli menen talapqa tasir kursetiw basekinin baha menen baylanisliliq usılların jaratadı. Baha menen baylanisliliq bolmagan baseki usıllarında firmalar oz óniminiń ozine tán páziyletlerine kush beredi, ónim satıw, tovarlar hareketi, reklama, ónimdi jaylaw, servis sıyaqlı marketing bolimlerine úlken itibar beredi.
Bazarda baha ush gruppa faktor nátiyjesinde qáliplesedi:
1. Talap faktorları (bazarda uqsas tovarlar bar ekenligi hám olarǵa bolgan bahalar, bazarǵa kirisiw, qarıydarlar dáramatları, qarıydardı talapları, talapǵa joneltirilgan baha)
2. qárejet faktorları (islep shigariw qárejetleri, marketing qárejetleri, payda ).
3. baseki faktorları (tarmaqtaǵı firmalar sanı, áyne uqsas import tovarları, basekilesler tovarlarına bolgan bahanı biliw.
Tiykarǵı bahanı belgilew usılı tomendegilerden ibarat :
-bahalastırıw máselesi qoyiladi,
-talabı aniqlanadi,
-qárejetleri bahalanadi,
-basekilesker tovarı hám baha analiz qilinadi,
-bahanı qáliplestiriw usılı saylanadı,
-aqırǵı nátiyjelik baha ornatiladi.
Firma talap sızılmasına tıykarlanıp, qárejetlerdiń mugdarin belgilep, basekilesler bahaların uyrenip, oz ónimlerine baha belgilewge kirisedi. Bunda baha belgilewdiń túrli usıllarınan paydalanıw múmkin.
Kobinese kárxanalar ónim satıw bahasın aniqlawda ápiwayı formulalardan paydalanadı. Formulalarǵa kore baha belgilew baha belgilewdiń basqa jámi usılları sıyaqlı, birinshi náwbette itibardi paydaǵa qaratadi, talaptı esapqa almaydı.
«Ortacha qárejetler plyus payda» principi buyinsha baha belgilew tovardıń ózine túser bahasına arnawlı bir ústeme qoyiwden ibarat bolip, baha belgilewdiń eń ápiwayı usılı esaplanadi. Ústeme baha mugdari tovar túrine qarap, júdá keń shegaralarda terbenip turadı. Sol menen birge , tovardıń islep shigariwshidan sońgı nátiyjede tutiniwshiga jetip barıwǵa qarap aqırǵı baha kótere hám usaqlap satıw sawda qoyiwshi ústeme bahalar juwmaǵın ańlatadı.
«gozlengen payda normasi»n alıwdı boljawshi baha belgilew usılın qollaytugin islep shigariwshilar aldınan sarp etilgen kapital ushın arnawlı bir qaytim procent alıwǵa umtiladilar. Bul usıl ortasha salıstırma qárejetlerdi esaplawǵa tiykarlanadı.
Bahanı shegaralıq qárejetler boyinsha belgilew usılın qollaw menen firma ónimdiń qosimsha kolemi birligin bul ónimdi islep shigariwdin ayrıqsha baxasina satadi, bul túrde qárejetlerdiń tek gana bir bolegi qaplanadi, payda ámelge aspaydı. Baha belgilewdiń bul strategiyası eger firma jumıstı toqtatiw qáwipi astında qalgan hám paydalanatuǵın jumısshı kúshin saqlap qaliwdi qalegen sharayatlarda payda keltiriwi múmkin. Sawdada dukanlarga qarıydarlardıń keliwin kobeytiwushın satıwshılar ayırım tovarlardı tulik qárejetlerinen paslew baxalap, «jalp etiwshi» bahalar jaratadılar. Qarıydarlar kobeyedi, olar arzan bahadaǵı tovarlar menen birge buǵan qosimsha túrde bahası normada bolgan tovarlardı da satıp alınǵan zat etedi.
Tovarlardıń jasaw dáwiri dawamında bahalardıń ozgeriwshenligi
Bazar tez ozgerip baradı hám soǵan kore harbir ónim ham oz jasaw dáwirinde oteydi. Sol waqit dawamında firmalar mudami bahalarǵa ozgertirisler kiritedi.
Jańa ónimge baha belgilew eń saldamlı basqishlardan biri bolıp tabıladı. Jańa ónimdi islep shigariw menen baylanisli qárejetler bazardaǵı talap dárejesi, basekilesler háreketi ele jetkilikli dárejede belgili emes.
Baha belgilewdiń qiyinligi, arnawlı bir dárejede ónimdiń jańalıǵı dárejesine de baylanisli. Bul dáreje bolsa ushke bolinedi:
-eń jańa ónim
-texnikalıq zamanagoy ónim
-original bolmagan hám orınbosar ónimler.
Bazar talabı ele belgisiz, usınıń sebebinen ónimge baha belgilewde tiykarǵı másele «arzanlawin alıw» yaki «Kirip alıw» siyasatini qabil etiwden ibarat esaplanadi.
Bunda qánigeler bahaǵa salıstırǵanda tiykarǵı tutiniwshilardin munasábeti dárejesin belgileydiler, sonıń menen birge, basekilesler bazarǵa qay dárejede tezlik penen kirip keliwi múmkinligin uyrenediler. Ozine uqsas orınbasarlari bolgan jańa ónim yamasa maslastırılǵan ónim formasında klassifikaciya etiledi. Bunday hallarda baha siyasatı ilgeri taktikasini dawam ettiredi hám baha dárejesi orinbasar tovarlar ortasinda ámelde bolgan sapa hám mugdarga qarap ozgeredi.
Ónimdiń bazarǵa kirip keliwi hám osiwi basqishinan toyiniw baskishina háreketi dárejesine qarap, bahalardı puqta basqariw baha marketinginin strategiyasın ámelge asırıwdıń gilti esaplanadi. Toyiniw basqishinda bahalardı koteriw ádetde talaptıń kobeyiwi emes, bálki islep shigariw qárejetleriniń qiymatin artpaqtası aqibeti bolıp tabıladı. Sol sebepli ónimniń túrine qarap yaki erkin bahalar qoyiladi yaki tovarlar satıw kolemin kobeytiw ushın bahalar paseytiriledi.
Baha dep - tovardıń bahasina aytıladı. Miynet sarpı, bazar ushın islep shigarilgan hám tutiniw qabiletin qandiriw jagdayina iye bolganda tovar bola aladı. Tavardin manisi tovarǵa sarp etiw etilgen janlı miynet haqisi menen koplew namayan boladı tovarǵa qoyilatugin baha oǵan ketetuǵın barlıq qárejetlerdi ozinde sáwlelendiredi. Baha siyasati marketingge kirip barıwda eń tiykarǵı instrument bolip esaplanadi, hamde marketingnin tiykarǵı principlerinen biri bolip qaladi.
Bazarda baha ush gruppa faktor nátiyjesinde qáliplesedi:
1. Talap (bazarda uqsas tovarlar bar ekenligi hám olarǵa bolgan bahalar, bazarǵa kirisiw, qarıydarlar dáramatları, talaplar )
2. Qárejet (islep shigariw qárejetleri, marketing qárejetleri, payda ).
3. baseki faktorları (tarmaqtaǵı firmalar sanı, áyne uqsas import tovarları, basekilesler tovarlarına bolgan bahanı biliw.)
Tiykarǵı bahanı belgilew usılı tomendegilerden ibarat :
-bahalastırıw máselesi qoyiladi,
-talabı aniqlanadi,
-qárejetleri bahalanadi
-basekilesler hám baha analiz qilinadi,
-bahalastırıw usılı saylanadı,
-aqırǵı nátiyjelik baha ornatiladi.
Baha belgilewdiń qiyinligi, arnawlı bir dárejede ónimdiń jańalıǵı dárejesine de baylanisli , bul dáreje bolsa ushke bolinedi:
-eń jańa ónim texnikalıq zamanagoy ónim
-original bolmagan hám orınbosar ónimler.
Baha siyasatı. Marketingde baha siyasatı
Baha siyasatı firma óz ónimine bahalardı belgilew arqalı kárxana jetiwshi bolǵan ulıwma maqsetlerdi ańlatadı. Biraq, kompaniya ónimlerine bahalardı belgilew kóp tárepten kórkem óner bolıp tabıladı: tómen baha qarıydardı tómen sapalı tovarlar menen bólewine alıp keledi, joqarı baha bolsa kóplegen qarıydarlardıń tovarlardı satıp alıw múmkinshiligin esaptan tısqarı etedi. Bunday sharayatta munasábetlerdi esapqa alǵan halda kompaniyanıń baha siyasatın tuwrı qáliplestiriw kerek.
Metodikalıq usınıslar Rossiya Federaciyasi Ekonomikalıq rawajlanıw hám sawda ministrliginiń (01. 10. 97 jıldaǵı 118-san buyrıǵı ) baha siyasatı kompaniya óz ónimlerine bahalar járdeminde jetiwshi bolǵan ulıwma maqsetlerge belgi etedi. Baha siyasatın islep shıǵıw bir neshe izbe-iz basqıshlardı óz ishine aladı :
Maqset tańlaw ;
Talaptı anıqlaw ;
Qárejetlerdi analiz qılıw ;
Básekileslerdin bahaların analiz qılıw ;
Bahalardı belgilew usılın tańlaw ;
Juwmaqlawshı bahanı belgilew;
Bahalardı ózgertiw sistemasın islep shıǵıw.
Bahanı belgilewdiń hár bir basqıshı oylanǵan isbilermen aldınan biliwi kerek bolǵan arnawlı bir sheklewler, máseleler hám quramalılıqlar menen birge keledi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
