Tema: Difrakciyon pánjere ham olardin qollaniwi

Kurs jumısı temasınıń maqseti: Biz bul kurs jumısında aldımızǵa qoyılǵan maqset 
sonnan ibarat, jaqtılıqtıń qásiyetleri olardı túrli ortalıqta tarqalıwı. Jaqtılıqtıń tezligin 
anıqlaw usılları, jaqtılıq difraksiyasi haqqında ulıwma maǵlıwmatlar alıw. Jaqtılıq 
difraksiya nızamları, olardı ámeliyatda qóllaw tarawları haqqındaǵi maǵlıwmatlar 
alıwdan ibarat. 
Kurs jumısı temasınıń wazıypaları: Kurs jumısın wazıypası jaqtılıq tezligin anıqlaw 
usılları haqqında maǵlıwmatlar alıw. Difraksiya nızamın úyreniw. Jaqtılıq difrarsiyasi 
haqqında maǵlıwmatlar aliwdan ibarat. 

---

4 
Kurs jumısınıń kólemi: Kurs jumısı tiykarlanıp quramalı joba tiykarında jazıladı. Ol 
jaǵdayda kirisiw bólim, tiykarǵı bólim hám juwmaqtan ibarat. 

 

---

5 
II. JAQTILLIQ TEZLIGI
2.1. Jaqtılıq tezligin anıqlaw usılları.
 
 
Áyyemgi dáwirlerde ilimpazlar jaqtılıq tezligi sheksiz bolıp tabıladı dep isengen. 
Keyinshelik ilimiy jámiyetlerde bul másele boyınsha dodalawlar baslandı. Kepler, 
Dekart hám Fermat áyyemgi ilimpazlardıń pikiri menen razı. Biraq Galiley hám Xuk, 
jaqtılıq tezligi júdá joqarı bolıwına qaramay, ol ele da sheklengen mániske iye 
ekenligine iseniwdi.
 Jaqtılıq tezligi haqqında sheginiw. Áyyemgi ilimpazlar jaqtılıq máwrit 
tarqaladı dep esaplaǵan (itimal, Empedokl bunnan tısqarı bolıp tabıladı). Bul pikir 
uzaq ásirler Aristoteldiń abırayı menen bekkemlengen edi. Shıǵısda Abu Ali Ibn Sino 
hám Alxazen jaqtılıqtıń tezligi shekli, biraq kútá úlken dep shama menen oylaǵan. 
Jańa dáwir Evropa ilimpazları arasında jaqtılıq tezligin shekli deyiwge tayarlardan 
biri Galiley edi. Onıń «Sáwbetleri» de ush sáwbetles — Sagredo, Simplichio hám 
Salviati jaqtılıq tezligi máselesin talıqlaǵan. Bul máseleni Sagredo kóterip shıǵadı, 
Simplichio onı sheksiz deydi, sebebi biz atıwdıń jalınsın da «waqıt joǵaltpay» 
kóremiz. Dawıs bir az waqıt ótkennen keyin keliwi Satredo ushın dawıs jaqtılıqqa 
salıstırǵanda aste tarqalıwın ańlatadı. Buǵan juwapan bul sáwbette Galiley tárepin 
alıwshı Salviati qolında fonari bolǵan eki gúzetshi menen tájiriybe ótkeziwin usınıs 
etedi. Bunda hár bir gúzetshi sherigi fonariniń jarıqlıǵın kórip óz fonarini jaǵadi. Biraq 
Florensiya akademiyasın ilimpazları ótkerip alıwshı bolǵan bul tájiriybe jaqtılıq 
tezligin shekli ekenligin real ıseniw múmkinshiligin bermeydi. (Eynshteyn hám Infeld 
onıń ushın waqtıniń 1/100 000 tártipte sekundtı aralıǵın belgiley alıw kerekligini 
aytadı). Kepler jaqtılıq máwrit tarqaladı dep esaplaydı; Robert Guk jaqtılıq tezligi 
shekli, biraq ol kútá úlken bolǵanlıǵınan ólshep bolmaydı, dep esaplaydı.Dekart hám 
Ferma jaqtılıq tezligin sheksiz dep esaplaganliǵi ushın olardıń geometriyalıq 
optikalıqtan ótkergen izertlewleri júdá aljasip ketti. Dekart bir tárepten jaqtılıq máwrit 
tarqaladı dep esaplap, ekinshi tárepten onı qurawshılarǵa ajratadi. Ferma óziniń 
búgingi kúnde eń kishi waqıt principi dep atalǵan, ataqlı principin ańlatpalaǵanda 

---

6 
jaqtılıq tezligi haqqında sóylemeslik ushın «jaqtiliq antipatiyasi» haqqında sóylep, hár 
túrli usıllar isletedi. Ol kirgizgen formal koefficiyent tiykarınan jaqtılıq tezligi 
qatnasına teń. Sonday etip, Remerniń kóplegen zamanlasları jaqtılıq tezliginiń 
sheklengenligin tán alıwǵa tayın emes edi. Jaqtılıqtıń astronomiya kóleminde júz 
beretuǵın hádiyselerdiń júzege keliwi ushın juwapker qılıwdı sóylemese de boladı. 
Salıstırmalaw ushın dawıs tezligi de jaqındaǵana, yaǵnıy XXasirde ólshegenleri 
belgilengen.
Jaqtılıq tezligin ólshewge birinshilerden bolıp Italyan alımı Galileo Galiley 
shaqırıq etdi. Tájiriybe waqtında ol jáne onıń járdemshisi túrli tóbeliklerde bolǵan. 
Galiley lampanı ashtı. Sol waqıtta, járdemshi bul shıranı kórgeninde, ol óziniń 
shırashası menen tap sonday háreketlerdi orınlawı kerek edi. Jaqtılıq Galileyden 
járdemshine hám kerisinshe, onıń janına ótken waqıt sonshalıq qısqa bolǵan, Galiley 
jaqtılıq tezligi júdá joqarı ekenligin ańlap jetti jáne onı oǵada qısqa aralıqta ólshew 
múmkin emes, sebebi jaqtılıq derlik bir demde juredi hám ol jazǵan waqıt tek adamnıń 
reakciyasın kórsetedi. Dáslepki jaqtılıq tezligin 1676-jılda Daniyalıq astronom Olaf 
Ryomer astronomık aralıqlardan paydalanıp anıqlaǵan. Teleskop járdeminde 
Yupiterdiń jasalma joldasi tutılıwın gúzetip, ol Jer Yupiterden uzaqlasqanda, hár bir 
tutılıw esaplanǵanınan keyin júz bolıwın anıqladi. Jer Quyashtan arǵı tárepke jıljıp, 
Yupiterden Jer orbitasiniń diametrine teń aralıqta uzaqlasqanda maksimal keshigiw 
22 saattı quraydı. Sol waqıtta Jerdiń anıq diametri málim emes edi, biraq alım onıń 
shamalıq ma`nisin 22 saatqa ajratdi hám saatına shama menen 220. 000 km mániske 
iye boldı. Ryomer tárepinen alınǵan nátiyje ilimpazlar arasında isenimsizlikti keltirip 
shıǵardı. Biraq 1849 jılda fransuz fizigi Arman Hippolitus Lui Fizo jaqtılıq tezligin 
aylanıwshı tartıw usılı járdeminde ólshedi. Onıń tájiriybesinde, derek jarıqlıǵı 
aylanatuǵın dóngelek tisleri arasından ótip, aynaǵa jóneltirilgen. Odan aylanıp, ol 
qaytıp keldi. Dóngelek tezligi asdı. Ol málim bir mániske jetkende, aynada 
sáwlelendirilgen nur háreketleniwshi tıs menen keshiktirildi hám gúzetshi sol waqıtta 
hesh nárse kórinbedi.

---

7 
Tájiriybeler sonı kórsetdi, jaqtılıq tezligi haqıyqattan da derektiń tezligine 
baylanıslı emes, yaǵnıy bunday ájep haqıyqattı túsintirip beretuǵın teoriya zarur. Sol 
dáwirdegi eń jaqsı teoriya "eter" teoriyası edi - jaqtılıq hawada dawıs sıyaqlı 
tarqalatuǵın birdey ortalıq. Keyin jaqtılıq tezligi derek tezligine emes, bálki quraldıń 
ózi - eterdiń ayriqsha qásiyetlerine qaray belgilenedi. Eterdi anıqlaw ushın kóplegen 
tájiriybeler ótkerildi, olardıń eń ataqlıı amerikalıq fizikalıq Albert Mishelsonniń 
tájiriybesi. Qısqası, Jerdiń kosmosda háreketleniwi málim. Keyin ol efir arqalı da 
háreket etedi, dep shama qılıw logikalıq jaqtan tuwrı, sebebi eterdiń jerge tolıq 
baylanısıwı tekǵana menmenliktiń eń joqarı dárejesi, bálki qandayda bir zattan kelip 
shıǵıwı múmkin emes. Eger Jer jaqtılıq tarqalatuǵın málim bir ortalıq arqalı háreket 
qilsa, ol jaǵdayda tezlikler qosılıwı haqqında shama qılıw logikalıq jaqtan tuwrı 
keledi. Yaǵnıy, jaqtılıqtıń tarqalıwı eter arqalı ushatúǵin jerdiń háreket baǵdarına 
baylanıslı bolıwı kerek. Óz tájiriybeleri nátiyjesinde Mishelson jerdiń eki tárepinde 
jaqtılıq tarqalıw tezligi ortasında parq tabalmadi. Bul mashqalanı Gollandiyalıq 
fizikalıq Xendrik Lorenz sheshiwge háreket etdi. Onıń shamaına kóre, " efir samali" 
denege sonday tásir kórsetken, olar kólemin háreket baǵdarı boyınsha kemeytirgen. 
Bul shamaǵa tıykarlanıp, jerde, Mishelson da bul Lorentts qısqarıwın basdan 
keshirgen, nátiyjede Albert Mishelson jaqtılıqnı eki jóneliste de birdey tezlikke 
erisken. Eger Lorenz eter teoriyasınıń ólimin keshiktiriwden bir az uzaǵıraq sonda da, 
biraq ilimpazlar bul teoriya " shalǵıtilǵan" dep esaplaǵan. Sonday etip, eter bir qatar 
" ájayıp" ayrıqshalıqlarǵa ıyelewi kerek edi, sonday-aq salmaqsızlıq hám 
háreketleniwshi denelerge qarsılıq joq ekenligi. Eter tariyxınıń aqırı 1905 jılda hám 
"Háreketleniwshi denelerdiń elektrodinamikasi haqqindaǵi" maqalası baspa etiliwi 
menen baslandı, sol payıtqa deyin júdá kem málim bolǵan Jaqtılıq tezligin ne 
anıqlaydı? Vakuumdaǵı jaqtılıq tezligi na uyqas jazıwlar sheńberine, na gúzetshiniń 
jaǵdayına baylanıslı emes. 299 792 458 ± 1, 2 m / s ga teń bolǵan turaqlı baha bolıp 
qaladi. Biraq hár qıylı ashıq ǵalaba xabar qurallarında bul tezlik vakuumdaǵı 
tezliginen tómen boladı. Hár qanday ashıq ortalıq optikalıq tıǵızlıqqa iye. hám ol 
qanshellilik biyik bolsa, jaqtılıq sonshalıq aste tarqaladı. Mısalı, hawa daǵı jaqtılıq 

---

8 
tezligi suwdaǵı tezliginen joqarı, taza optikalıq aynada bolsa suwǵa qaraǵanda 
kemrek. Eger jaqtılıq kemrek tıǵızraq ortalıqtan tıǵızraqqa ótip ketse, onıń tezligi 
páseyedi hám eger ótiw tıǵızraqtan kemrek tıǵızraq ortalıqqa ótetuǵın bolsa, ol halda 
tezlik, kerisinshe, asadı. Bul ne ushın jaqtılıq nurı eki ortalıq ortasındaǵı shegarada 
iyiwin túsintiredi. Reń, tolqın uzınlıǵı hám energiyadan qaramastan, jaqtılıq 
vakuumda aylanıw tezligi turaqlı bolıp qaladı. Bul mákan hám waqtıniń jaylasıwı 
yamasa baǵdarlarına baylanıslı emes.
Dunyada hesh nárse vakuumdaǵı jaqtılıqtan kóre tezirek háreket ete almaydı. 
Sekundına 299 792 458 metr. Eger ol úlken bólekshe bolsa, ol tek bul tezlikke 
jaqınlasıwı múmkin, biraq oǵan erise almaydı; eger ol massasız bólek bolsa, ol bos 
orında bolıp atırǵan bolsa, ol mudami sol tezlik menen háreketleniwi kerek. Eger 
jaqtılıq suwdan, prizma yamasa basqa quraldan ótip ketse, ol hár qıylı reńlerge 
bólinedi. Qızıl reń kóktiń múyeshinde emes, sol sebepli oq jay sıyaqlı bir zat payda 
boladı. Bunı kórinetuǵın spektrdan sırtda baqlaw múmkin; infraqızıl hám 
ultrafioletoviy nurlar tap sonday háreket qıladı. Eger ortalıqta jaqtılıq tezligi hár qıylı 
tolqın uzınlıqları energiyaleri ushın hár túrlı bolsa, bul múmkin hám vakuumda, hár 
qanday quraldan sırtda, barlıq jaqtılıq birdey sheklengen tezlik penen háreket etedi. 
Jaqtılıq reńlerge ajıratıw tolqın uzınlıǵına qaray jaqtılıqtıń túrli tezlikleri sebepli, 
ortalıq arqalı júz boladı. Olar bunı tek XIX-ásirdiń ortalarında, fizikalıq Jeyms Klerk 
Maksvell jaqtılıqtıń rasında ne ekenligin kórsetkeninde: elektromagnit tolqında. 
Maksvell daslep elektrostatikaniń ǵárezsiz hádiyselerin (statikalıq zaryadlar), 
elektrodinamikani (háreketleniwshi zaryadlar hám toklardı), magnetostatikani 
(turaqlı magnit maydanların) hám magnitodinamikani (induktsiya etilgen toklar hám 
ózgeriwshen magnit maydanlar) birden-bir, birden-bir platformaga qoydı. Onı 
basqarıwshı teńlemeler - Maksvelldiń teńlemeleri bizge ápiwayı sorawǵa juwaptı 
esaplaw imkaniyatın beredi: elektr yamasa magnit dáreklerinen sırtda bos orında 
qanday elektr hám magnit maydanlar ámeldegi bolıwı múmkin? Zaryadlarsız hám 
toklarsız hesh qanday qarar qabıllaw múmkin emes, biraq Maksvelldiń teńlemeleri 

---

9 
bunıń hákisin tastıyıqlaydı. Jaqtılıq tezligin anıqlaw usılları. Jaqtılıq tezligin 
ólshewdiń astronomık usılı XVII asirde Yupiter joldasları baqlanǵanda, onıń eń 
úlken joldasi Yupiter sayasına kiriwi hám odan shıǵıwı, yaǵnıy tutılıw dáwiri (7 
kúnden artıqlaw) málim bolǵan. Astronomık baqlawlar Jer Yupiterga bawırlas 
bolǵanda joldasiniń tutılıwı ortasha tákirarlanıw dáwirinen shama menen 11 minut 
aldın, Yupiterdan jer eń uzaq bolǵanda bolsa (2-jaǵday) shama menen 11 minut keyin 
baslanǵanın kórsetken. Daniyalıq alım O. Ryomer 1676 -jılda tutılıwlardaǵı bul 
waqtın tómendegishe esapladı: t = 11 minut + 11 minut = 22 minut. Ryomer bul 
waqtın jaqtılıqtıń jer orbitasini kesip ótiwi ushın ketken waqıt dep túsintirdi, ol Jerdiıń 
Quyash átirapında aylanıw orbitasi diametrin D = 284 000 000 km dep alıp, c = D/t 
den jaqtılıq tezligin anıqladi. O. Ryomer 1676-jılda birinshi bolıp jaqtılıq tezligin 
anıqlaǵan. Onıń ma`nisi shama menen 215 000 000 m/s ge teń bolıp shıqqan. Házirgi 
Jer orbitasiniń diametri 299 200 000 km ekenligi, jaqtılıq bul aralıqtı 16 min 37 s de 
basıp ótiwi málim. Bul halda jaqtılıq tezliginiń 3 •108 m/s ga teń bolǵan anıq ma`nisi 
kelip shıǵadı. Eger jaqtılıq tezliginiń Ryomer anıqlaǵan ma`nisi házirgi zamandaǵi 
anıq mánisinen úlken parq qilsada, bul nátiyje sol dáwirde kútá úlken jańalıq edi. 
Ryomer bunıń menen, birinshiden, jaqtılıq sheklengen tezlikke iye ekenligin 
tájiriybede tastıyıqladi. Ekinshiden, jaqtılıq tezligi asa úlken ekenligin anıqladi.
1-súwret. Jaqtılıq tezligin ólshewdiń astronomık usılı
Fizo tájiriybesi.

---

10 
Aradan 173 jıl ótkennen keyin - 1849 -jılda fransuz fizigi Fizo tájiriybe jolı 
menen jaqtılıq tezligin anıqlaw ólshew boyınsha tabısqa eristi. Fizo tájiriybesi 
tómendegilerden ibarat. Fizikalıq Parijda derekten 8 633 metr aralıqta ayna ornatdı, 
biraq Ryomerniń esap -kitaplarına kóre, jaqtılıq bul aralıqtı bir sekunddıń júzden 
birinen ótkende ótedi. Soǵan uqsas anıq saatlar sol waqıtta joq edi. Keyin Fizeau 
derekten aynaǵa hám aynadan gúzetshine ótetuǵın jolda aylanatuǵın tishli 
dóngelekten paydalanǵan, tisleri waqtı-waqtı menen nurdi tosip qoyǵan. Eger jaqtılıq 
nurı derekten aynaǵa ótkende hám tıs arasına teris tiyse, fizikalıq dóngelektiń aylanıw 
tezligin eki ese asırdı. Dóngelektiń aylanıw tezliginiń asıwı menen jaqtılıq derlik 
joǵalıp ketiwdi toqtatdi, aylanıw tezligi sekundına 12, 67 aylanıwǵa shekem sol payıt 
nur taǵı sóndi. Jaqtılıq dáregi S jolına qoyılǵan linza L1 den ótken nurlar tegis shıyshe 
plastina P den qaytıp, O noqatqa jıynaladı. Sol noqatqa tiyisli dóngelek ornatılıp, nur 
onıń tisleri arasından ótkerilgen (1-súwret). Dóngelekten ótken nur linza L2 
járdeminde parallel etip jóneltirilgen. Parallel nurlar jolına ap-alıs aralıqqa qoyılǵan 
linza L3 nurlardı tegis ayna K ga jıynap beredi. Aynadan qaytqan nurlar kelgen jolı 
boyınsha dóngelek tisleri arasından ótip, shıyshe plastina P hám linza L4 arqalı 
gúzetshi kózine túsedi. Dóngelek astelew aylantırılǵanda qaytqan nur gúzetshine 
túsken. Dóngelektiń aylanıw tezligi asırilip barılǵan. Málim tezlikke eriskende 
qaytqan nur gúzetshine tuspey qalǵan. Buǵan sebep, dóngelek tisleri arasından ótken 
nur qaytıp kelgenshe sol tisler málim múyeshke burılıp, nur jolin tosip qóyadı. 
Dóngelektiń aylanıwı málim ω múyesh tezlikke eriskende gúzetshine nur kórine 
baslaǵan dóngelek sol tezlik menen aylantırıp turılǵanda, qaytqan nurdıń kórinisi 
dawam etebergen. Buǵan sebep, dóngelektiń 1- hám 2-tisleri arasından ótken nurlar 
qaytıp kelgenshe dóngelektiń 1-tisi ornın 2-tisi, 2-tisi ornın 3-tisi iyelewge ulgergen. 
Nátiyjede qaytqan nur 2- hám 3-tisler arasından ótken. Fizo dóngelektiń aylanıw 
tezligi ω ni ólshep, dóngelektiń radiusı r, tisleri arasındaǵı doǵanıń uzınlıǵı s, 
dóngelektiń aynaǵa shekem bolǵan aralıq l (l=8. 6 km) di bilgen halda jaqtılıq tezligi 
c ni anıqladi.

---

11 
Fizo tájiriybesinde jaqtılıq tezligi 313 300 000 m/s ge teń bolıp shıqqan. Bunday 
gúzetiw sonı ańlatadı, jaqtılıq turaqlı túrde tislerge «qaǵilip» ketti hám olardıń arasına 
«sirpaniw» ushın waqıt joq edi. Dóngelektiń aylanıw tezligin, tislerdiń sanın hám 
derekten aynadan eki ese aralıqtı bilip, Fizeau jaqtılıq tezligin esaplap shıqtı, nátiyjede 
ol 315, 000 km / s ge teń edi. Fizo tájiriybesinen keyin de ilimpazlar tárepinen jaqtılıq 
tezligin taǵıda anıqlaw ólshewge urındı. Olardan fransuz fizigi L. Fuko (1819-1868) 
1862-jılda Fizo tájiriybesindegi tisli dóngelek ornına aylanıwshı aynalar ornatıp 
jaqtılıq tezligin anıqladi jáne onıń 298 000 000 m/s ma`nisin aldı. Amerikalıq 
fizikalıq A. Maykelson (1852-1931) 1927-jılda Fuko tájiriybesin rawajlanıwtirip, 
jaqtılıq tezligi ushın 299 796 000 m/s ma`nisin alıwǵa eristi. Házirgi waqıttaǵı 
maǵlıwmatlarǵa kóre, jaqtılıqtıń vakuum daǵı tezligi 299 792 458 m/s ga teń. Jaqtılıq 
tezliginiń bunday anıq ma`nisine tıykarlanıp, 1983-jılda Xalıq aralıq ólshew hám 
táreziler bas assambleyası metrdiń tómendegishe jańa tariypini qabıl etken: «Metr - 
jaqtılıq vakuumda 1/299792458 s waqıt intervalında ótken jol uzınlıǵına teń».
Jaqtılıq tezliginiń anıqlanıwı jaqtılıqtıń tábiyatın biliwge járdem berdi. Dunyada 
hesh bir dene jaqtılıqtiń f vakuum daǵı tezliginen úlken tezlik menen háreketlene 
almaydı. Kóbinese jaqtılıq tezligin pútinlep, c=3•108 m/s dep alıw múmkin.
2-súwret. Fizo tájriybesi.
Eynshteynniń gravitatsion teoriyasiniń ayirim ideyalarin tómendegishe keltiremiz:

---

12 
Massiv Deneler átirapinda gravitatsion maydan payda boladi. Maydan bolsa 
maydan kernewlilik vektori hám skalyar shama maydan potensiali menen 
harakterlenedi. Maydan kernewliligi mánisi jaǵinan maydanniń berilgen toshkasinda 
denelerdiń tezleniwi menen sáykes túsedi. Bul jerde g erkin túsiw tezleniwi x ordinata 
kósherinda saylanǵan potensialdiń nolinwi betinen maydanniń belgili bir noqatina 
shekem bolǵan araliq. Ekvivalentlik prinsibinen tómendegin aytiw múmkin: tartisiw 
maydaninda keńislik hám waqittiń qásiyetleri inersial emes sanaq sistemasindaǵiday 
boliwi kerek. Solay etip, gravitatsion maydanda tap inersial sanaq sistemasindaǵiday 
waqit bir jinsli emes hám keńislik te izotrop emes hám bir jinsli emes eken. Dene 
gravitatsion tartisiw maydaninda háreketlensin (ol jerde waqit bir jinsli emes hám 
izotrop emes). Ol tuwri siziqli trayektoriya boyinsha háreketlenbey iymek siziq 
boyinsha háreketlendi. Oniń formasi maydanniń strukturasina baylanisli. Háreket 
tezligi de ózgeriwsheń shama boladı, sebebi kemeniń uzinliǵi hám waqit birligi 
gravitatsion maydan potensialiniń funktsiyasi boladi. Mine usi ideyalarǵa tiykarlanip 
Eynshteyn relyativistlik gravitatasion teoriyani jaratadi. Bul teoriyadan shegaraliq 
hallarda (kúshsiz maydanlar hám óz-ara tásirdegi denelerdiń ásten háreketlerinde) 
Nyutonniń tartisiw nizami kelip shiǵadi.Gravitatsion teoiyaǵa tiykarlanip Eynshteyn 
úsh effektti aniqladi: Quyash átirapinda hámme planetalar ellips boyinsha háreket 
qilmastan jabiq bolmaǵan iymeklik boyinsha háreketlener eken. Bunday hár bir 
iymklikti shama menen ellips dep qaraw múmkin, oniń kósheri orbita tekisliginde 
júdá áste buriladi. Gravitatsion maydanda jaqtiliq nuri iyiler eken. Jaqtiliq nuri kúshli 
gravitatsion maydanda iyiliwin tájiriybelerde ólshegen. Bul tájiriybede ólshengen 
nátiyjeler gravitatsion teoriyadan paydalanip esaplanǵan nátiyjege sáykes keledi. 
Waqit bir jinsli bolmaǵanliǵi sebepli hár qanday periodli jaǵday gravitatsion 
maydanda maydan bolmaǵandaǵiǵa salistirǵanda ásterek ótedi. Demek, gravitatsion 
maydanda saatlardiń júriwi ástelesedi. Bul effekt te tájiriybelerde tastiyiqlanǵan.

---

13 
Jaqtılıq shıǵarıw procesin úyreniw sonı kórsetdiki, Jaqtılıqnı elementar dárekleri - 
atomlar, molekulalar hám elektronlar bolıp tabıladı. Eger atom yamasa molekulaǵa 
málim energiya berilse, ol oyangan jaǵdayǵa ótedi hám bunday atom yamasa
molekula málim chastotalı Jaqtılıq tolqının shıǵarıw qábiletine iye bolıp qaladı. Atom 
yamasa molekulanı oyanıw dárejesine qaray ol hár túrlı chastotalı Jaqtılıq tolqının 
shıǵaradı. Sol sebepli atom hám molekulanıń nur taralıw tarawı infraqızıl, kózge 
kórinetuǵın hám ultrafioletoviy tarawda jatadı. Sonin ushın keń mániste Jaqtılıq 
infraqızıl, kózge kórinetuǵın hám ultrafioletoviy nurlar kompleksi bolıp tabıladı. Bul 
nurlanıwlardıń tábiyaatın úyrenetuǵın pánge optikalıqa dep ataladı hám nurlanıwlar 
spektriga optikalıq spektr dep ataladı. Optikalıqanin rawajlanıw processinde Jaqtılıq 
tábiyaatı haqqında eki keri teoriya payda bolǵan. Birinshi teoriyaǵa kóre, Jaqtılıq 
tábiyaatı tolqın xarakterge iye. Bul tarawda birinshi bolıp Robert Guk, Xristian 
Gyuygens, Tóbeas, Arago, Koshi, Frenel sıyaqlı ilimpazlar kóplegen jumıs etdiler. 
Keyinirek olardıń jumısları ingliz alımı Maksvell tárepinen islep shigilgan 
elektromagnit teoriyaǵa tiykar boldı hám Jaqtılıqnıń elektromagnit teoriyası jaratıldı.
Bul teoriyaǵa kóre Jaqtılıq tolqınları kese tolqınlar bolıp, elektr vektorı hám 
Jaqtılıqnıń tarqalıw tezligi s óz-ara perpendikulyar bolıp tabıladı. Jaqtılıqnıń tolqın 
teoriyası tiykarında Jaqtılıq interferensiyasi, Jaqtılıq difraksiyasi, Jaqtılıqnıń 
qutplanıwı menen baylanısqan barlıq hádiyseler tuwrı tusintiriledi. Jaqtılıqnıń tolqın 
teoriyası menen bir qatarda Jaqtılıqnıń kvant teoriyası da rawajlandi. Bul tarawda 
Nyutondıń ideyaları hám jumısları úlken áhmiyetke iye. I. Nyuton ózi kuzatgan
Jaqtılıq dispersiyasi hám basqa hádiyselerdi túsindiriwde Jaqtılıq júdá kishi bólekler
korpuskulalar aǵımınan ibarat degen ideya tiykarında túsintirgen edi. Bul teoriya 
keyinirek jáne de rawajlantırıldı hám ol tiykarda XX asirde Jaqtılıqnıń foton yamasa 
kvant teoriyası jaratıldı. Bul teoriyaǵa kóre Jaqtılıq elementar bólekler — fotonlar 
aǵımınan ibarat dep qaraldi, absolyut qopa dene nızamları fotoeffekt, Kompton effekti 
sol teoriya tiykarında túsintirildi. Jaqtılıqnıń foton teoriyası kvant mexanikası 
tiykarında payda boldı. Sol sebepli Jaqtılıqnı foton teoriyası taǵı Jaqtılıqnıń kvant 
teoriyası dep da ataladı.

---

14 
Optikanin rawajlaniw tariyxiOptikalıqa, yaǵnıy jaqtiliq haqqındaǵı birinshi 
táliymat, ne ushın adam oz átirapındaǵı zatlardı koredi degen sorawǵa juwap beriwge 
urınıslar nátiyjesinde payda bolǵan (Optikalıqa grekshe soz bolip, «Opticos»- 
koremen degen mánisti ańlatadı). Bul qollanbada bárinen burın jaqtiliq dáreklerine 
qısqasha toxtaliwdi orinli dep oyladiq. «Jaqtılıq – kisiniń eń názik, universal hám 
kúshli sezim organı - kózdiń islewi ushın zárúr bolǵan shárt esaplanadı. Tún kisin bul 
organnan paydalanıwdan juda etip, aktiv turmıstı passiv turmısqa aylantıradı. Jasalma 
jaqtiliqtin roli – insan sanasınań nátiyjeli, sergek islewin toxtatpasliqdan ibarat 
esaplanadi. Jaqtiliq , tiykarin alǵanda, insanin sanalı ómirin uzaytıradı, Jaqtiliqtin ullı 
áhmiyeti de áwele, áne sonda. Túrli denelerden jaqtiliq shıǵıp kozimizge túskende biz 
bul denelerdi koremiz. Birpara denelerdi biz átirapımız jaqtiliq yamasa qarangi 
boliwina qaramastan koreberemiz. Sebebi bul denelerdiń ozleri átirap daǵı ortalıqqa 
nur shashadı. Bunday deneler jaqtiliq dárekleri dep ataladı. Kopchilik denelerdi bolsa 
olardı jaqtiliq dárekleri yoritgandagina koraalamiz. Jaqtiliq dáreklerin ekige, yaǵnıy 
tábiy hám jasalma dereklerge bolish múmkin. Jaqtiliqtin tábiy dáreklerinen biz ushın 
eń áhmiyetlisi Quyash bolıp tabıladı, sebebi Quyashdan shıǵıp atırǵan jaqtiliq házirgi 
waqıtta insaniyat ixtiyorida bolgan energetikalıq rezervlardan kopshiliginin bas 
dáregi esaplanadı. Quyashdan shıǵıp atırǵan nur jer júzindegi pútkil tiri 
organizmlerdiń – o`simlik, haywanat hám adamlardıń turmıs dáregi bolıp tabıladı.
Dispersiya- lot dispersio-shashiliw-strukturalıq bólimlerge ajıratiw. Interferenciya-
latınsha inter-óz-ara hám fer-urılıw aralasiwshi tolqınlar (dawıs, jaqtılıq, elektr hám 
t.b. ) dıń ústpe-úst túsip, bir-birin kúsheytiwi yamasa paseyiwshi. Jaqtiliq - insan kózi 
sezasigan qaytalanǵanlıqlar aralıǵindaǵı elektromagnetik tolqınlar Jaqtiliq aǵimi -
jaqtılıq jedelliginiń kóriw sezimi payda etiw qábiletin esapqa alıwshı xarakteristikası 
Óz-ózinen nurlaniw -sırtqı elektromagnit maydannıń tásirisiz jaqtılıq shıǵarılıwı 
hádiysesi.