Tema: Ekonomikanı basqarıwnıń shólkemlestirilgen dúzilisi Joba: I. Kirisiw II. Tiykarǵı bólim

Tiykarǵı bólim

1. 
   Ekonomikalıq basqarıwdıń tiykarǵı principleri
   

Ekonomika basqarıwdıń tiykarǵı principleri tómendegiler bolıp tabıladı:
Abaylılıq: Basqa barlıq zatlarǵa alternativ kórsetilgen uwayım hám zálellerdi minimalizatsiya qılıw ushın qabıl etilgen qararlar hám ámeller.
Tártip: Ózin basqarıwdı úyreniw hám úyrenilgen principler boyınsha ámel qılıwdıń processinde tártipti qorǵaw.
Basqa barlıq zatlarǵa qarsı : Ekonomika basqarıwda zárúrli qararlar qabıllaw hám ámel qılıwda, barlıq gruppalardı hám insanlardı ese kóriw ushın kóp tárepleme óz-ara baylanısda bolıw zárúr.
Optimal payda: Barlıq ekonomikalıq agentler ushın joqarı dárejede payda támiyinlew, yaǵnıy resurslar hám kúshler isletiliwinde, ekonomikalıq reformalardı ámelge asırıwda eń jaqsı nátiyjelerdi alıw.
Salıq sistemasın joytıwdan saqlaw : Salıq sistemasınıń qarızı kóbeyiwin hám húkimranlıqqa kóre tutınıw etiliwin eń kemeytiw.
Rawajlanıw : Ekonomika basqarıwda, ekonomikanıń joqarı dárejede rawajlanıwı ushın zárúrli múmkinshilikler jaratıw kerek. Bul bolsa, jańa texnologiyalardı qabıllaw, tabıslardı reformalaw hám reformalardı ámelge asırıw arqalı ámelge asırılıwı múmkin.
Social oylaw : Ekonomika basqarıwdıń barlıq bóleginde, social qáwipsizlik, ádalat, tuwrıdan-tuwrı kommunikaciya, insan aqsha hám erkinlikleri hám soǵan uqsas zárúrli bolıp tabıladı. Bul zárúrli principler oylaw hám ámelde bekkemlew kerek.
Isenim: Ekonomika basqarıwda, insanlardıń salıq, ekonomikalıq hám siyasiy reformalardı ámelge asırıwda isenim qılıw kerek. Insanlar, basqarıw shólkemleriniń qararlarına isenim menen ámel qılıwları, olardı qabıllaw hám qabıl bólimlerinde kórsetiwleri kerek.
Óz-ara sheriklik: Basqa mámleketlerge, shólkemlerge hám insanlarǵa qarsı sheriklik, sonıń menen birge, ekonomika basqarıwdıń tiykarǵı principleri boyınsha, ekonomikada óz-ara sheriklik sisteması jaratılıwı hám óz-ara baylanıslar óz-ara anıq kórsetiwi kerek. Bul, mámleketlerdiń, shólkemler hám adamlardıń ekonomikanıń bir-birine baylanıslılıq hám tásirin túsiniwine múmkinshilik beredi. Óz-ara baylanıs hám sheriklik, olardıń ekonomikanıń ayriqsha máselelerin sheshiwde hám óz-ara paydalı partnerlikni rawajlandırıwda zárúrli bolıp tabıladı.
Zálel kórsetiwdi minimalizatsiya qılıw: Resurslardı isletiw processinde, átiraptı qawipsiz qılıw hám basqa zálellerdi minimalizatsiya qılıw zárúrli bolıp tabıladı. Bul bolsa, átirap ortalıqtıń qáwipsizligi, ǵalabalıq hám tiykarǵı suw dárekleri sıyaqlı ámeldegi qáwipsizlik hám dizimin támiyinlewdi talap etedi.
Ekonomikalıq basqarıwdıń bul principleri, ekonomika sistemasında qálegen ayrıqshalıqlardı qabıllawdıń joqarı dárejede kerekli bolıwın hám ǵárezsiz ekonomikalıq rawajlanıwdıń ózgeriwshen anıq paydaların támiyinlewdi maqset etken.
Menejmenttiń strukturalıq dúzilisi degende basqarıw buwınları hám basqıshları muǵdarı hám quramı túsiniledi. Menejment shólkemlestirilgen dúzilisiniń ápiwayı hám túsinikli bolıwı onıń jumıs qábileti joqarı bolıwın kepilleydi, yaǵnıy basqarıw shólkemlestirilgen strukturasında basqısh hám buwınlar qansha kem bolsa, basqarıw sonshalıq nátiyjeli boladı.
Basqarıw buwınları - bul bir yamasa bir-qansha wazıypalardı shı ǵárezsiz strukturalıq elementler bolıp tabıladı. Struktura elementleri, olardıń bólindileri hám basqarıw apparatında isleytuǵınlar bolıp tabıladı.
Basqarıw basqıshları - bul basqarıw qandayda bir dárejesindegi málim buwınlar jiyındısı bolıp tabıladı. Sol belgisine kura basqarıwdıń shólkemlestirilgen strukturaları - kóp basqıshlı (kóp buwınlı ), úsh, eki basqıshlı (buwınlı ) boladı. Basqıshlar hám buwınlar ortasındaǵı alaqa vertikal hám gorizontal bolıwı múmkin. vertikal buwınlar basshılardıń olarǵa boysınıwshılar ortasındaǵı munasábetlerdi, gorizontal baylanıslar basqarıwdıń teń xuquqli buwın hám elementleri ortasındaǵı munasábetlerdi ańlatadı.
Ekonomikalıq basqarıw shólkemleri joqarı, tómen, teń xuquqli shólkemlerge bólinedi. Joqarı shólkemler respublika hám tarmaq basqarıw shólkemlerine ajratıladı.
Ulıwma mámleketlik basqarıw shólkemleri óndiristiń túrli tarmaqların birlestirediler. Ulıwma mámleketlik basqarıw shólkemleri Respublika Konstitutsiyasńna tiykarlanǵan túrde iskerlik júrgizedi.
Xalıq xojalıǵın bashqarishniń ulıwma mámleketlik shólkemleri nızam shıǵarıwshı, atqarıw etiwshi hám sud shólkemlerine bólinedi. Nızam shıǵarıwshı joqarı shólkem - Ózbekstan Respublikası Joqarı Jıynalısı bolıp tabıladı. Ol xojalıq iskerligin tártipke soluvchi nızam, nızamlı aqtlarni tastıyıqlaydı. Mámleket jobaları hám byudjetiniń orınlanıwı haqqında esabattı dodalap tastıyıqlaydı, ekonomikanı basqarıwdıń orınlaw shólkemlerin qáliplestiredi.
Xalıq xojalıǵın basqarıwdıń orınlaw shólkemlerine ulıwma, tarmaq hám arnawlı kepillikke iye shólkemler kiredi. Ulıwma kepillikke iye orınlaw shólkemlerine Ózbekstan Respublikası ministrler Mekemesi, Qaraqalpaǵıstan Respublikası ministrler mekemesi hám hákimiyatlar kiredi. Arnawlı kepillikli shólkemler tarmaqlararalıq ózgeshelikke iye wazıypalardı atqaradılar. Olar qatarına Mámleket qomitaların kirgiziw múmkin.
Ulıwma mámleketlik basqarıwı shólkemleriniń tiykarǵı wazıypaları: tiykarǵı maqsetlerdi belgilew, tábiyiy ortalıqtı qorǵaw, pul hám kredit sistemasına basshılıq qılıw, salıq hám dáramatlardı belgilew, esap hám statistikanı shólkemlestiriw, baha, tariflar belgilew, Xalıq xojalıǵı tarmaqlarına basshılıq qılıw kiredi.
Ózbekstan Respublikası ministrler Mekemesiniń turaqlı jumıs jurgiziwshi shólkemleri iskerligi tarmaqlararalıq ilimiy-texnikalıq jumıslarǵa basshılıq qılıw, pán- texnika tarawinda tańlaw, kungilli tiykarda islerdi shólkemlestiriw sıyaqlı wazıypalardı atqaradı.
Tavar birjalarınıń tiykarǵı waziypası kárxanalar menen sheriklikde kontinentde materiallıq texnikalıq támiynattıń turaqlı hám nátiyjeli sistemasın shólkemlestiriw, tutınıwlı hám óndiriwshiler ortasında turaqlı kontinentallıq baylanıslardı ornatıw, ónim jetkiziwdi baqlaw, kárxanalarǵa olardı materiallıq texnikalıq támiyinlewde kumak beriwden ibarat esaplanadi. Materiallıq-texnikalıq támiynat shólkemleri xojalıq esabi tiykarında islep shıǵarıw quralların satıwdıń kóp tarmaqlı sawdanı támiyinlew hám materiallıq resurslardan maqul túsetuǵın paydalanıwǵa basshılıq etediler
Finans ministrligi jáne onıń orınlardaǵı shólkemleri mámleket hám kárxanalar máplerin qorǵaw etiwge tiykarlanǵan pútkilley jańa finanslıq siyasatti ámelge asıradı, xojalıq júrgiziw natiyjeliliginisum menen qadaǵalaw etiwdi támiyinleydi, shirkat hám individual Miynet iskerligin finans-kredit jardeminde tártipke salıw boyınsha sharalardı belgileydi, Xalıq dáramatlarınan salıq alıw, bazar ekonomikasına uyqas jumıs usılları hám formaların ámeldegi etedi, byudjet shólkemleri iskerligin finanslıq támiynlew sistemasın ózgertiredi, onı ekonomikalıq norma hám normativler tiykarında quraydı, jumıs sapasın asırıwdı ekonomikalıq xoshametlew hám ajıratılǵan aqshalardan maqul túsetuǵın túrde paydalanıwdı ekonomikalıq xoshametlew usılların keń qóllawdı támiyinleydi.
Respublika Oraylıq banki ekonomika daǵı barlıq kredit hám esap sanaq munasábetlerin quraytuǵın hám tártipke soluvchi bas bank bolıp tabıladı.
Kommerciya bankleri sisteması iskerligi tulik xojalıq esabi hám óz-ózin finans menen támiyinlewi tiykarına ótkeriledi.
Miynet jáne social máseleler menen shuǵıllanatuǵın mámleket shólkemleri hám olardıń orınlardaǵı bólindileri tuli bántlikti, bánt bolmaǵan Miynet resurslarini qayta tayarlaw hám kásip urgatish, qadrlarga bolǵan talaptı qandırıwı támiyinleydiler.
Respublikadaǵı konsernlar tarmaqlardı basqarıwdı ámelge asıradılar. Tarmaqtı basqarıw sistemasına jalǵız basshılıq tiykarında jumıs jurgiziwshi ministr basshılıq etedi. Ol qol astındaǵı ministrlik hám oǵan tiyisli kárxanalar iskerligine shaxsan juwapker bolıp tabıladı.
Hár bir ministrlikte ministr tarmaqtı basqarıwdıń áhmiyetli máselelerin kollegial túrde kórip shıǵıw ámelge asırıwǵa múmkinshilik jaratıwshı maslaxat shólkemleri shólkemlestiriledi. Bas maslaxat beretuǵın shólkem - kollegiya bolıp, onıń quramına ministr orınbasarları, basqarma baslıqları, kárxanalar basshıları kiredi.
Xalıq xojalıǵı tarmaǵı quramında mámleket hám menshikli kárxana, firma, aksioner jámiyetleri iskerlik júrgizedi. Kárxana, firma, aksionerler jámiyetleri pán- texnika saloxiyatidagi nátiyjeli paydalanıw, islep shıǵarıwdı kooperasiyalash hám uygunlashtirish hám uygunlashtirish tiykarında ónim islep shıǵarıw maqsetida shólkemlestiriledi. Olar xojalıq esabi tiykarında sanaat, qurılıs, transport, sawda hám basqa tarawlarda iskerlik jurgiziwshi strukturalıq bólimlerden dúziledi. Strukturalıq bólim bankte ayrıqsha balans hám esap rakamiga ıyelewi hám ijara kesip alıp islewi boyınsha, menshikli tarawda jumıs júrgiziwi múmkin.
Kárxana, firma, aksionerlik jámiyeti strukturalıq birlikke tiyisli tiykarǵı fond hám aqshalarni biriktiredi, ishki xojalıq munasábetlerin ámelge asırıw, strukturalıq birlikler ortasındaǵı tartıslardı sheshiw, sonıń menen birge, olar óz minnetlemeleri boyınsha juwapkerlik rejimin belgileydiler. Strukturalıq birlik nızamda belgilengen huqıqları sheńberinde oǵan biriqtirilgan mulkni ıqtıyar etedi, firma, A. J. ları atınan basqa shólkemler biln shártnamalar dúzediler. Kárxana, firma, aksionerler jámiyetleri strukturalıq birlikke óz atınan shártnama dúziw jáne bul shártnama boyınsha juwapker bolıw xuquqini beredi.
Kárxananı basqarıw kárxana tuwrısında nızamǵa tiykarlanıp ámelge asıriladı. Bul nızamda názerde tutılǵan principlerden biri pútkil jámááttiń xamda onıń shólkemleri áhmiyetli qararlardı qabıllaw jáne onı dı baqlawda qatnasıw jolı menen ámelge asırilatuǵın óz-ózin basqarıw principi bolıp tabıladı.
Ózbekstan Respublikası ministrler Mákemesiniń turaqlı jumıs jurgiziwshi shólkemleri iskerligi tarmaqlararalıq ilimiy-texnikalıq jumıslarǵa basshılıq qılıw, pán-texnika salasında tańlaw tiykarında islerdi shólkemlestiriw sıyaqlı wazıypalardı atqaradı.
Respublika tavar birjalarınıń tiykarǵı waziypası kárxanalar menen sheriklikte regionda materiallıq texnikalıq támiynattıń turaqlı hám nátiyjeli sistemasın shólkemlestiriw, tutınıwlı hám óndiriwshiler ortasında turaqlı regionlıq baylanıslardı ornatıw, ónim jetkiziwdi baqlaw, kárxanalarǵa olardı materiallıq texnikalıq támiyinlewde kómek beriwden ibarat esaplanadi. Materiallıq-texnikalıq támiynat shólkemleri xojalıq esabı tiykarında islep shıǵarıw quralların satıwdıń kóp tarmaqlı sawdanı támiyinlew hám materiallıq resurslardan maqul túsetuǵın paydalanıwǵa basshılıq etediler.
Finans ministrligi jáne onıń orınlardaǵı shólkemleri mámleket hám kárxanalar máplerin qorǵaw etiwge tiykarlanǵan pútkilley jańa finanslıq siyasatti ámelge asıradı, xojalıq júrgiziw natiyjeliligin swm menen qadaǵalaw etiwdi támiyinleydi, shirkat hám individual miynet iskerligin finans-kredit jardeminde tártipke salıw boyınsha sharalardı belgileydi, Xalıq dáramatlarınan salıq alıw, bazar ekonomikasına uyqas jumıs usılları hám formaların ámeldegi etedi, byudjet shólkemleri iskerligin finanslıq támiynlew sistemasın ózgertiredi, onı ekonomikalıq norma hám normativlikler tiykarında quraydı, jumıs sapasın asırıwdı ekonomikalıq xoshametlew hám ajıratılǵan aqsha'lardan maqul túsetuǵın túrde paydalanıwdı ekonomikalıq xoshametlew usılların keń qóllawdı támiyinleydi.
Respublika Oraylıq banki ekonomika daǵı barlıq kredit hám esap sanaq munasábetlerin quraytuǵın hám tártipke soluvchi bas bank bolıp tabıladı.

2.