Tema: Ilimiy izertlew metodlari

Tema: Ilimiy izertlew metodlari

Joba :
1. Teoriyalıq -izertlew tiykarları.

2. Eksperimental izertlewlar tiykarları hám ásbapları.
3. Izertlew nátiyjelerin jiynaw, u`yreniw hám analiz etiw.

Teoriyalıq -izertlew tiykarları
Teoriyalıq -izertlewlerdin` maqseti gu`zetilip atirg`an waqiya, hádiyse, olar arasındaǵı baylanisliliqti u`yreniw, jumısshı gipotezadan ılajı bolǵanınsha ko`birek baqlawlar aldi. Basqasha etip aytqanda, teoriyalıq izertlew qabil etilgen gipotezani analitik rawajlantıradı hám u`yrenilip atırǵan mashqala teoriyasın islep shig`iwg`a alıp keledi. Bul teoriya u`yrenilip atırǵan mashqalaǵa tiyisli fakt hám jag`daydı túsintirip aldınan aytıp beriw kerek. Bul jerde sheshiwshi faktor retinde ámeliyat kriteriyasi keledi.
Ilimiy izertlew jumısları tártipsiz ámelge asırılıwı múmkin emes, olar aniq bir sistemaǵa iye boliwi hám aldınan islep shig`ilg`an rejege boysiniwi kerek. Mabada izertlewshi qa`te háreket qilsa, onıń qandayda -bir nátiyjege jetiwi qiyin. Onıń qolinda o`zine tán kompas boliwi hám oǵan duris joldi ko`rsetip turıwı kerek. Izertlew usılı tap sol kompas wazıypasına uqsaydi.
Izertlew usılı - bul usıl yamasa usıllar toplami bolip, odan go`zlengen maqsetge erisiw, yaǵnıy jańa bilimler alıw hám olardı shuqirlastiriw ushın paydalanıladı.
Bárinen burın izertlewshi biliwdiń ulıwma usıllarınan xabarsiz boliwi kerek. Bul oǵan sonday-aq konkret bir obyektti u`yreniwdı, bálki ol menen baylanisli bolg`an tarawlardı u`yreniwǵe járdem beredi. Bunday ulıwma biliw usılı - materilistik dialektika usılı bolıp tabıladı. Bul usıl izertlewshini materiallıq biliwdiń ulıwma principleri menen qurallantiradi.
Eń ko`p universallıqqa iye bolg`an hám texnikalıq pánler boyinsha izertlew jumıslarında qollanilatug`in tiykarǵı usıllar haqqinda qisqasha tuxtalib utamiz.
Analiz (analiz) - ilimiy biliw usılı bolip, ol jaǵdayda izertlew obyekti pikiran dúziwshi kismlarga bulinadi yamasa oǵan tán bolg`an belgi hám ayrıqshalıqlar ayrıqsha u`yreniw ushın ajratıladı. Analiz etiw obyekttiń ayrıqsha elementleri moxiyatiga tusinip jetiw, olardaǵı tıykardı aniqlash hám baylanisliliqti tabıw, uzaro tásirlashishni aniqlash imkaniyatın beredi. Mısalı, mashinanıń isenimliligin u`yreniwda bul ózgeshelikti 3 ápiwayırok kismga ajratıladı : úzliksizlik, umrbokiylik hám remontlawǵa yaroklilik. Sung olardan xar birin ayrıqsha urǵanıp chikiladi.
Sintez - obyekt yamasa obyektler gruppaın bir pútkil ilimiy tekseriw usılı bolip, u`yrenilip atırǵan obyekt hám obyektlerdiń dúziwshileri hám o`zine tán belgilerin obyektler menen birgelikte izertlew etedi. Sintez usılı quramalı sistemalardı u`yreniw xarakterine iye. Analiz (analiz) hám sintez usılları uzaro baylanisli bolip bir-birin tuldiradi.
Induktiv usılda ayrıqsha yolgiz vokelikdan, ulıwma juwmaqlarǵa, ayrıqsha faktlardan - birlestiriwtirishga utiladi. Bul usıl tábiy hám tadbikiy pánlerde keń tarkalgan bolip, onıń moxiyati sonda, aniq fakt hám obyektlerdiń ózgeshelikleri hám baylanislilari xali noaniq, urǵanilmagan fakt hám obyektlerge xam ta'lukli etip kursatiladi. Mısalı, ko`p sanlı tájiriybe hám baqlawlardıń kursatishicha temir hám mıs issikdan kengayadi. Bunnan ulıwma juwmaq : barlıq metallar issikdan kengayadi.
Deduktiv usıl induktiv usıldıń terissi bolip, ulıwma tiykarlardan jalǵız juwmaqlar chikariladi. Bul usıl aniq pánlerdakeng kullaniladi. Sebebi bul pánlerde jalǵız baylanisliliklar ulıwma konunlar hám hákisiomalardan chikariladi. Induktsiya hám deduktsiya xam uzaro sintez hám analiz sıyaqlı baylanisli.
Abstrakciya usılı gu`zetilip atirg`an vokelikdin` ayrıqsha, geyde áhmiyetli bulmagan táreplerinen pikirdi chalgitib itibardı onıń ulıwma, áhmiyetli táreplerine karatish ushın kullaniladi.
Teoriyalıq ilimiy izertlew processinde, izertlewshi, ajıratılǵan ózgeshelikler, ayrıqshalıqlar, baylanisliliklar hám uzaro tásirinlerdi pikiran analiz etip, nátiyjede ilimiy túsinikler, konuniyatlar hám boshka ulıwma teoriyalıq bilimlerge iye boladı, kaysiki usılar ilimiy abstrakciyanı sáwlelendiredi.
Formalızatsiya - ilimiy izertlew usılı retinde sonı bildirediki, u`yrenilip atırǵan obyekt, vokelik, process matematikalıq sóz dizbegi hám formulalarda ańlatpalanadı. Formalızatsiya matematikalıq abstrakciya moxiyatini quraydı.
Tadbikiy texnikalıq pánlerde formalızatsiya hám ulıwma matematikalıq usıllar keń kullaniladi.
“Matematizatsiya” pán yamasa ilimiy izertlewni matematizatsiyalash sonday-aq esaplaw jumısların matematikalıq orınlaw, bálki matematika u`yrenilip atırǵan tapsıriklarni konkret formalaw, olardı yechilish shártlerin aniq hám puqta aniqlab beriw ushın xam xızmet etetuǵın usıl bolıp tabıladı. Matematika izertlewshidin` pikirlerin tártipke saladı hám muloxazalariga mantik beredi.
Eksperimental izertlewlar tiykarları hám ásbapları.
Eksperimental izertlewler ilimiy izertlewlerdiń quramalı hám mexnat talap boskichi bolıp tabıladı. Eksperimentdin` maqseti xar qıylı. Ol ilimiy jumıs xarakteri jáne onı utkazish izbe-izligine baylanisli. “Normal” izertlewler alıp barılıwında eksperiment teoriyalıq izertlewlerden keyin utkaziladi. Bunday jag`dayda, geyde, eksperiment teoriya nátiyjelerin tasdiklaydi, geyde bolsa teoriyalıq nátiyjelerdi biykarlaw etedi. Birok ilimiy tekseriw tártibi teris xam boliwi múmkin: aldın eksperiment, keyin teoriya. Bunday tártipke ko`birek teoriyalıq maǵlıwmatlardıń ozligi sebepli yul kuyiladi. Teoriyalerdiń ozligi sebepli yul kuyiladi. Teoriya eksperiment nátiyjelerin túsintiredi hám ulıwmalastıradı.
Eksperiment - biliwdiń, ayniksa tadbikiy pánlerden eń isenimli usılı. Insan júdá ko`p vaktlar dawamında uzını urab turǵan tábiyaat vokeliklarini gúzetip kelgen. Birok ol bunnan 400 jıl aldınǵana eksperiment utkazishni basladı. Obyektiv vokeliklarni arnawlı jaratılǵan sharayatlarda tekserip kurish ushın baqlawdıń málim tájiriybesine hám málim bir bilim minimumına iye bulish kerek edi. Eksperiment xar mudam baqlaw menen birge boliwiga kapustaasdan olar bir túsinik yamasa zat emes.
Eksperimental izertlew fakat u`yrenilip atırǵan vokelikni baqlaw bolip kolmay, bálki onıń bolip utishiga aralasıw, zárúrat tugilganda izertlewshidin` xoxishiga kura onıń qandayda-bir ayrıqsha tárepin uzgartirish jasalma ámelge asırıp kurish múmkin. Nátiyjede u`yrenilip atırǵan vokelik yamasa obyekt tozrok, aniqrok kurinishda kórinetuǵın boladı. Mısalı, benzin hám xavo qospasınıń janıwın real dvigatelde emes, arnawlı bombada tekserip kuriladi. Shunki ol jaǵdayda basım, xarorat, quram sıyaqlı parametrlerdi keń diapazonlarda uzgartirib kurish múmkin.
Eksperiment sonday-aq jańa konuniyatlarni ashıp beriwi, bálki izertlewshi tárepinen orınlanǵan teoriyalıq xolatlerdin` durisligini tasdiklash menen xam áhmiyetli bolıp tabıladı.
Eksperimental izertlewlar utkazish ádewir mexnat hám materiallıq sarp etiw-ǵárejetler talap etedi. Bunnan tashkari ko`pincha avtomobil hám boshka mashinalardı uzok múddetke normal eksplutatsiya kilinishlaridan alıp bánt etedi. Sol sebepli eksperimental izertlew usılların u`yreniw uta áhmiyetli. Usınıń menen tájiriybeler utkazishdagi artıkcha vakt hám sarp etiw-ǵárejetlerdi tejab kolish múmkin. Bunday talaplarǵa eksperimentni matematikalıq joybarlaw usılı jáne onı analiz etiw juwap beredi.
Eksperimentni joybarlaw - bul tájiriybeler izbe-izligin tártipke salıw hám optimal ayrıqshalıqlarǵa iye bolg`an, aldınan islep shig`ilg`an sxema boyinsha uzgartirishlar kirgiziw bolıp tabıladı.
Joybarlawtiridin` tiykarǵı maqseti - minimal sarp etiw-ǵárejet hám vakt ornına maksimum informaciya alıw xamda olinayotgan nátiyjelerdiń yukori aniqligiga erisiw bolıp tabıladı.
Xar kanday eksperiment 4 tiykarǵı boskichga bulinishi múmkin:
1-boskich - eksperimentga tapsırik kúyiw (maqseti), kaysiki, qabil etilgen jumısshı gipotezadan hám birpara kushimcha shamalardan kelip chikadi.
2-boskich - eksperimentni joybarlaw, yaǵnıy tájiriybeler izbe-izligi hám sanın aniqlab alıw.
3-boskich - eksperimentga tayarlıq jáne onı utkazish. Bul boskichga kuyidagilar kiredi: sınap kuriladigan buyımdı tańlaw, onı jumısqa tayarlaw (sınap kurish, kalibrovka), tájiriybelerdi utkazish, alınǵan aralıq nátiyjelerdi tekseriw.
4-boskich - islep shig`ilg`an nátiyjelerdi analiz etiw hám sol analiz boyinsha karor qabil etiw.
Eksperimentdin` dúziwshi elementleri 11. 1-kestede berilgen.
Eksperimentdin` birpara boskich hám elementleri izbe-izligi haqqinda yakkolrok oyda sawlelendiriwge 11. 1-keste menen 11. 1-súwretti takkoslash menen erisiw múmkin. Bul suwretde eksperiment utkazish sxeması berilgen.
11. 1-keste
Eksperimentdin` dúziwshi elementleri.
Boskich Eksperiment boskichlaridin` dúziwshi kismlari Izox
I. Tapsırik
Kúyiw 1. Eksperiment maqsetini islep chikish. Kuyilgan gipotezaga muvofik
2. Kerekli baylanisli uzgaruvchini yamasa bir neshe uzgaruvchilarni aniqlash (funktsiya F) Maqset funktsiyası. Optimizatsiya para-metri
3. Eksperimentda variantlanıwshı mustakil uzgaruvchilarni (faktorlardı ) tańlaw U=F (x1, x2... xn)
4. Mustakil uzgaruvchilar ushın fiksa-tsiyalanadigan satxlarni (kiymatlarni) aniq-lash - faktorlar dárejesi Variantlaw diapo-zoni yamasa intervalı
5. Faktorlar dárejeleri birikpelerin tán-lash “Birikpeydigan” de-rajalar chikarib jiberiledi
II. Joba -lashtirish 1. Tájiriybe hám baqlawlardıń zárúr sanın aniqlash
2. Eksperiment rejesiniń túrin tańlaw Randomli usıl jáne onı shegaralaw
3. Eksperiment rejesin islep chikish (mate-matik model hám joybarlaw matritsasi)
4. Eksperimentdin` kalendarlı hám vaktincha rejesi Eksperiment utka-zish dawam etiw waqti
III. Nátiyje-lar analizi 1. Ishlov berilmegen tájiriybe maǵlıwmatları -ni sistemalash Keste formasına keltiriw
2. Tájiriybe maǵlıwmatların islep chikish (statistikalıq, analitik, grafik )
3. Gipotezani tekseriw ushın statistikalıq xisob-lash Fisher kriteriyalari
4. Eksperiment nátiyjelerin interpretatsiya-lash
5. Karor qabil etiw (juwmaq hám usınıslar )

Eksperimentga tapsırik kúyiw - bul ápiwayı kurinadigan lekin xar mudam xam atqarılmaytuǵın jumıslar yigindisi.

Aniq yakkol tapsırik kúyiw - bul izertlew kilinayotgan obyekt yamasa vokelikdin` mantikiy modelin kurish bolip, ol uz ishine bárinen burın aldınan islep shig`ilg`an jumısshı gipoteza tiykarında eksperimentdin` aniq maqsetini aladı. Tapsırikni jaqsı, yakkol kúyiw, formalaw onı sheshiw yulida kuyilgan birinshi kadam bolıp tabıladı. Usınıń menen birge bul izertlewshidin` tájiriybesi, alǵan bilimleri, intuitsiyasi kullanadigan kórkem óner bolıp tabıladı.
Eksperimentdin` maqseti. Eksperiment identifikaciyalaw yamasa optimizatsiyalaw maqsetida utkazilishi múmkin.
Identifikaciya (latınsha ) - “durisdan-duris”, mánisi maǵlıwmatlardıń sáykes keliwi haqqindagi gipotezani tekseriw yamasa birdeylestiriw. Basqasha etip aytqanda eksperiment teoriyalıq izertlew hám eksperiment dawamında alınǵan funktsional hám statistikalıq baylanisliliqti tekseriw hám tasdiklash maqsetida utkaziladi. Texnika daǵı ko`pchilik injinerlik eksperimentlar sol gruppaǵa kiredi.
Optimizatsiya (latınsha ) - “eń jaqsı sheshimdi izlew”, yaǵnıy eksperiment yuli menen izertlew kilinayotgan parametr yamasa funktsiyanıń eń shettegi (maksimum yamasa minimum) kiymatini tabıw. Optimizatsiya máselelerin sheshiwde eksperiment xesh kanday aldınan islep shig`ilg`an teoriyalıq tiykarlarsız utkaziladi. Sol sebepli onıń nátiyjeleri analitik tekseriwlerdi talap kilmaydi.
Eksperimentdin` maqseti ılajı bolǵanınsha konkret qáliplestiriliwi kerek; ulıwma gápler menen - mısalı, “Eksperiment teoriyalıq izertlew jumıslarınıń nátiyjelerin tasdiklash ushın utkazilmokda” mánisi menen - shegaralanıp kolish jaramaydı. Eksperiment maqsetini tariyplewde lunda, túsinikli sóz dizbegilerden paydalanıw kerek.
Eksperiment jobalarınıń túrleri. Tayarlıq boskichi yamasa tapsırik kúyiw (11. 1-kestege muvofik) bul sonday boskichki, onıńsız eksperimentni joybarlawǵa kurishib bulmaydi, yaǵnıy eksperimentni utkazish rejimin tańlap bulmaydi. Tájiriybelerdiń kursatishicha eger izertlewshidin` aniq bir jobası bulmasa, eksperiment inkirozga dús keliwi, bıykarǵa vakt ketiwi hám uta axamiyatsiz nátiyjeler beredi. Eksperimentni joybarlaw insannıń boshka xızmetleri sıyaqlı xar mudam ámeldegi bolip kelgen hám eksperiment jumıslarınıń quramalılasıp barıwı menen birge onıń joybarlawtirilish usılları xam rawajlanıwlasıp barǵan.
Klassik joybarlawdı kurib chikishdan aldın izertlewshidin` itibarınan túsipkoluvchi uta áhmiyetli bir xolatga itibardı karatamiz. Gáp atqarılatuǵın eksperimentlar haqqinda barıp atır.
Eksperimentni kayta qayta tiklew degende sonı túsinilediki, eksperiment procesiniń qálegen momentinde izertlew obyekti hám ulchov ásbapları uzınıń dáslepki xolatiga kaytirilishi múmkin.
Yukoridagilarni esapqa alıp eksperiment jobaların u`yreniwǵa utamiz.
Eksperimentdin` klassik planın ko`pincha izbe-izlik jobası dep ataladı. Boljaw kilaylik maqsetdin` funktsiyası fakat bir omilga baylanisli. Bul bir omilli eksperiment dep ataladı. Bunday eksperimentdin` klassik rejelestiriliwi sonnan ibarat, omildin` daslep eń tómen yamasa yukori kiymati aniqlanadi. Sung izbe-iz tómenden yukoriga karab yamasa bunıń hákisi (faktor ) omildin` kiymatlari uzgarib baradı. Bul variantlar intervalına uyqas túrde ámelge asıriladı. Eksperimentdin` bunday izbe-iz jobası júdá kulay. Mısalı, qandayda -bir material nusqasın elastik deformatsiyalash shegaralarında sınap kóriwde kernew kishi kiymatlardan úlken kiymatlarga utib baradı yamasa bunıń terissi. Kulaylikdan tashkari izbe-izlik jobası geyde birden-bir joba esaplanadi.
Mısalı, ishkalanishlarni sınap kóriwde tınısh jaǵdaydaǵı ishkalanishdan sirpanishda ishkalanishga utish momentin paykashda yamasa terissi.
Eger eki, úsh hám odan ko`p boshkaruvchi faktorlar ámeldegi bulsa, bunday eksperiment ko`p omilli yamasa omilli dep ataladı.
Eksperimentdin` klassik jobaları uzlaridin` bir kator kemshiliklerine kapustaay házirgi waqıtta xam ko`p kullanadi.
Eksperimentdin` rondomlashgan jobası. Bul rejede faktorlardıń dárejeleri kat'iy izbe-izlilikdegi tártipte emes, bálki tosınarlı tártip degi izbe-izlilikde kuriladi. Mısalı, eksperiment processinde avtomobil tezligi 3 m/s interval menen alısıp baradı, yaǵnıy ulchashlar 5, 8, 11, 14, 17, 20 hám 23 m/s tezliklerde ámelge asıriladı. Tosınarlı tártipte bolsa kuyidagicha boladı : 8, 17, 5, 23, 11, 20, 14, 20 hám 14 m/s.
Zamanagóy joybarlawda randomizatsiya principi joba dúziwdiń tiykarǵı usıllarınan biri esaplanadi. “Random” suzi latınsha suz bolip “Kútilmegen jaǵday” mánisin ańlatadı : kútilmegen jaǵday, tosınarlı tártipte jaylasqan.
Ulchov ásbapları. Orıs ximigi D. I. Mendeleev aytqanı sıyaqlı, pán ulchashdan baslanadı. Xakikatdan xam texnikada alıp barılıp atırǵan ilimiy-izertlewlarni ol yamasa bul shamanıń ulchamisiz oyda sawlelendiriw etip bulmaydi. Izertlewshiga uzınlıqtı, ogirlikni, mikdorni, elektrik kernewdi, sigimni hám unlab yamasa júzlegen fizikaviy tábiyaatqa iye bolg`an shamalardı ulchashga duris keledi.
Ulchash - bul aniqlanishi kerek bolg`an shamanı arnawlı fizikaviy eksperiment yuli menen onıń birparalıq dep qabil etilgen kiymati menen takkoslash procesi bolıp tabıladı.
Eger ulchanadigan shama A, ulchov birligi bolsa a bulsa, ulchashdin` nátiyje rakami n teń.
Uzgaruvchan dep xam atalıwshı ulchanayotgan shama mustakil, baylanisli hám tashki boliwi múmkin.
Uzgaruvchan mustakil fakat izertlewshidin` xoxshi menen uzgaradi (mısalı, dvigateldi sınap kóriwde karbyurator drosseli zaslonkasidin` ashılıw múyeshi).
Baylanisli uzgaruvchan - bul mustakil uzgaruvchanlerdin` uzgarishida uzgaradigan fizikalıq shama (mısalı, drossel zaslonkasidin` ashılıw múyeshi uzgarganda avtomobil' tezliginiń uzgarishi).
Tashki uzgaruvchan - bul eksperiment nátiyjelerine tásir kursatuvchi, lekin izertlewshi tárepinen qadaǵalaw kilinmaydigan fizikalıq shama (mısalı, avtomobil' tezligin aniqlashda kapustaa-karshi samal tezligi).
Mashina (avtomobiller) hám mexanizmlerdi izertlew etiwde mustakil baylanisli hám tashki uzgaruvchanlar ulchash ásbapları (lineyka, shup, shtangentsirkul hám x. k.) pribor hám ulchash apparaturasi járdeminde ulchanadi. Bul ulchash quralları kúshma xamda statsionar boliwi múmkin. Kúshma qurallarǵa indikatorlar deselerometrler, xronometrler, vol't-ampermetrler, stroboskop, ostsillograflar hám boshkalar kiredi. Statsionar qurallarǵa bolsa barlıq túrdegi stendlar hám boshka laboratoriya buyımları kiredi.
Pribor hám ulchash apparatları uzlaridin` fizikaviy tiykarlarına kura kuyidagicha klassifikatsiyalanadi:
- mexaniqaǵa tiyisli: prujinali dinamometrler, mexaniq deselerometrler (tezleniw ulchagichlari), shtangeninstrumentlar hám boshkalar;
- optikalıqaga tiyisli: ulchovchi mikroskoplar, dinamometrler, interferometrler, slektrometrler hám boshkalar;
- pnevmatiklar: pnevmomikrometrler hám x. k.;
- gidravlikaga tiyisli: may messdozalar, manometrik trubkalar;
- akustikaga tiyisli: shumomerlar, zvukoanalizatorlar;
- elektrǵa tiyisli: (zamanagóy ulchov priborlaridin` ko`pchiligi).
- ulchashda birpara fizikaviy effektlerden paydalaniletuǵın arnawlı qurallar : radio-izotop usıllar, lak hám plenkalar usılı, fotoelastiklik hám boshkalar.
Tiykarǵı ulchanadigan shamalar. Texnikaǵa tiyisli pánlerde, ayniksa avtomobil transportın ekspluataciya etiw tarawinde alıp barılatuǵın ilimiy-izertlew jumısları uzlaridin` hár túrlilikleri menen fark etedi. Sol sebepli olardaǵı ulchanadigan shamalar xam júdá túrme-túr. Mısalı, mashina hám avtomobillerdi isenimligini izertlew etiwde detallerdin` jeyilishini ulchashga duris keledi, texnikalıq diagnostika boyinsha jumıs aparıwda ayrıqsha uzellerdin` háreketleniw knematikasini ulchash múmkin: jılısıw, basım hám x. k. Mashina hám avtomobillerge texnikalıq xızmet kursatish tarawindegi ilimiy-izertlewlar xammadan kura vakt (xronometraj), ekspluatatsion materiallar sarpı (suw, yokilgi, may) hám boshka bir kator ulchamlar menen baylanisli.
Ulchash apparatlarınıń ulıwma xarakteristikası. Eksperiment berilip atırǵan sorawlarǵa juwap beriw ushın jaratılǵan quramalı sistema kurinishida oyda sawlelendiriw etiliwi múmkin. Bul sistema uz ishine sonday-aq materiallıq buyımlardı (izertlew obyekti, kurilma yamasa stend hám ulchash ásbapları ), bálki materiallıq bulmagan elementlerdi xam aladı (11. 1-súwret). Bunday elementlerge tayarlıq operatsiyaları kompleksi, eksperiment jobası, eksperiment maǵlıwmatları hám olar ústinde islew hám analiz etiw sıyaqlılar kiredi.
Eger eksperiment islep chikarish sharayatlarında utkazilsa yamasa ol fakat passiv baqlaw bolatuǵın bulsa, materiallıq buyım fakat izertlew obyektinen (avtomobil', texnologiyalıq buyımlar hám x. k.) hám ulchovi apparatlardan ibarat boladı.

11. 1-súwret. Eksperimental izertlew - quramalı sistema

Ulchov kurilmalari. Yukorida kurib utilgan datchiklar tárepinen islep shig`ilg`an elektrik signallar ulchovchi kurilmaga uzatıladı. Bul kurilma u`yrenilip atırǵan shamanı ulchash nátiyjelerin rakamlar menen bahalawǵa muljallangan.
Ulchash kurilmalari ulchanayotgan shamanıń xarakteri jáne onıń vakt ishinde uzgarish tezligine karab saylanadı. Bul tezlik ulchov kurilmasidin` háreket tezligine kuyiladigan talaptı aniqlab beredi.
Ulchanayotgan shamanıń esabatın qabil etiw usılına kura ulchov kurilmalari eki gruppaǵa bulinadi:
1). Vizual kursatkichlar, yaǵnıy strelkalı (shkalalı ), optikalıqali (ekran, tablo) yamasa rakamli sanok kurilmalariga iye priborlar. Vizual kursatkichlar laboratoriya sharayatlarındaǵı statikalıq yamasa aste uzgaruvchi ulchanuvchi shamalar yamasa turaqlı rejim degi vokeliklarni baqlaw ushın kullaniladi. Mısalı, tirsekli valdin` turaqlı aylanıwlarında dvigatel' xarakteristikasın aniqlashda.
2). Registratorlar yamasa kayd kiluvchi apparatlar vaktda tez uzgaruvchi shamalardı fiksatsiyalash, kayd etiw ushın xızmet etedi. Mısalı, foto, kinotasmalar, fotokogozlar hám x. k. de úzliksiz processtiń barlıq kiymatlari jazıp alınadı.
Vizual kursatkichlarga strelkalı magnito-elektrik ulchov mexanizmleri (ampermetrler, vol'tmetrler hám b.), sonıń menen birge, xozirda keń tarkalgan rakamli kursatkichlar xam kiredi. Olardıń abzallıqları yukori aniqlikda ulchash hám ulchash nátiyjelerin rakamli esaplaw mashinalarına uzatıw múmkinligi bolıp tabıladı.
Vizual baqlawlardı elektron ostsillograf ekranında fiksatsiyalash ekrannan yamasa ayrıqsha kadrlarda, yamasa arnawlı pristavka - kinokamera menen ámelge asıriladı.
Uzi jazıwshı kursatkichlar. Kursatkichlerdin` bul gruppaına uzi jazar elektropriborlar, magnitoelektrik ostsillograflar hám magnitograflar kiredi. Aste uzgaruvchan processlerdi kayt etiw ushın uzi jazar ampermetrler hám vol'tmetrler kullaniladi. Tez bolip utadigan processlerdi hám yukori chastotalı uzgaruvchilarni kayt etiw hám jazıp kolish, koidaga kura magnitoelektrik ostsillograflar menen atqarıladı. Bul ostsillograflarni, sonıń menen birge shleyfli hám vibratorli ostsillograflar xam dep ataladı.

Izertlew nátiyjelerin jiynaw, u`yreniw hám analiz etiw. Islep chikarishga engiziw.

Eksperimentda alınǵan hám protokollarda kayd etilgen tikkeley nátiyjeler, koidaga kura elektrimental maǵlıwmatlardı baslanǵısh islep chikilguncha qayǵı-uwayım analiz etiw ushın kullanishlari múmkin emes. Eksperimental maǵlıwmatlar - tiykarǵı argumentlarni ajıratıw hám esaplaw, sistematizatsiya, nátiyjelerdi maqsetge uyqas keste formasına keltiriw hám x. k.
Klassik joba boyinsha orınlanǵan eksperimentlar nátiyjelerin islep chikish funktsional baylanisliliklar grafikların dúziw usılın kullash menen alıp barıladı. Bul grafiklar keste maǵlıwmatları tiykarında kuriladi. Kaysiki bul keste maǵlıwmatlarında argumentlar usuvchi yamasa kamayuvchi tártipte jaylastırılǵan.
Grafiklardı dúziwde shegaradan uta chikadigan kiymatlarni tastap, eksperimental egrilar “Tegislep” barıladı. Gáp sonda derlik xamma eksperimentda keste maǵlıwmatları hám grafiklarda bir eki boshka kiymatlardan keskin fark etetuǵın kiymatlar payda boladı. Ádetde bul ulchashda yul kuyilgan qáte yamasa pribordin` nuksoni boladı.
Eksperimentni randmolash joba boyinsha islep chikish. Maydalagichni avtomobildi ekspluataciya etiw tarawinde, kolaversa boshka bir kator tarawlarda xam izertlewshini bárinen burın eksperiment nátiyjesinde izertlew kilinayotgan shamalar urtasida funktsional baylanisliliklarga erisiw yamasa xesh bulmasa jalǵız vokeliklar ushın sol baylanislilikdin` grafik ańlatpasına erisiw kiziktiradi. Klassik eksperimentda nátiyjelerdi grafik xolatga keltiriw kiyinchilikni júzege keltirmeydi, randomli eksperiment nátiyjeleri bolsa grafik yamasa empirik formula alıw ushın quramalı kayta ishlovni talap etedi.
Dispersion analiz elementleri. Dispersion analizdiń wazıypası bir hám bir neshe faktorlardıń maqset funktsiyasına tásirin bahalawdan ibarat. Usıldıń moxiyati sonda, ol variatsiya kursatkichlarini takkoslaydi, yaǵnıy xar bir faktor boyinsha gruppalanǵan ulchashlar nátiyjeleriniń dipersiyalarini nátiyjelerdiń tula yigindisi menen takkoslaydi.
Eksperiment jobası randomli bolg`anligi sebepli ulchashlar yamasa baqlawlardıń nátiyjeleri uzlarida barlıq boshkaruvchi faktorlardıń tásirin sáwlelengenlestirgen. Nátiyjeler yigindisidin` variatsiya dárejesi xam faktorlar tásirine baylanisli boladı.
Tosınarlı balans usılları tiykarları. Tosınarlı balans usılı sonnan ibarat, eksperiment nátiyjeleri xar bir faktordıń dárejesi boyinsha summalanadı. Bul summalardan xar birine tasodiy túrde kolgan faktorlarǵa baylanisli nátiyjeler xam kirip koladi.
Eger bul urtachalashtirilsa, xar bir summadan nátiyjelerdiń urtacha kiymati tabıladı. Ol túrde kolgan barlıq faktorlardıń bul urtacha kiymatga tásiri teń salmaqlılıqlasadı. Sonday eken, eksperimentdin` urtachalashtirilgan nátiyjeleri kolgan barlıq nátiyjelerdiń urtacha kiymatida fakat sol omilga baylanisli boladı.
Sonday etip, tosınarlı balans usılı faktorlardıń xar birinen urtachalashtirilgan nátiyjelerdiń birpara jalǵız baylanisliliklarini alıwǵa múmkinshilik beredi. Bul faktorlar keste yamasa grafik formada ańlatılıwı múmkin. Yukoridagi baylanislilerdin` kestesi yamasa iymek sızigi boyinsha kerekli empirik ańlatpanı tabıw múmkin.
Ilimiy-izertlew jumıslarınıń nátiyjelerin ámeldegi etiw maydanınan birpara sorawlar. Ilimiy-texnika progressi templari tezlestiriw ilimiy-izertlew jumıslarınıń tamamlanılıwı jáne onıń nátiyjelerin ámelge kullashdin` baslanıwı urtasidagi múddetlerin maksimal kiskartirishni talap etedi.
Házirgi waqıtta xalk xujaligidin` ko`p tarawlarında ilimiy islep chikarish birlespeleri muvofakiyat menen islemokda. Pán menen islep chikarishdin` bul sıyaqlı alokalari porlok keleshek girewi bolıp tabıladı. Olar ilimiy-izertlew institutı profili duris keletuǵın birlespege xujalik birligi retinde qabil kilinadi hám birlespediń bas basshısına buysinadi. Baslıq uz gezeginde ilimiy jumıslar boyinsha orınbasarına iye.
Sonday etip ilimiy islep chikarish birlespesinde ilimiy-izertlew jumıslar hám karashli kárxanalardıń islep chikarish jobaları uzaro tula koordinatalastırılgan hám islep chikarish mútájlikleri hám pánniń tarakkiyotila úzilisler bulmaydigan etip boglangan. Ilimiy-izertlew birlespelerde izertlewlar nátiyjelerin ámeldegi etiw máselesinde soraw júk. Shunki islep chikarish jobalarına uzınıń ilimiy izertlew institutı jumısların realizatsiya etiw sorawları kushilgan.
Ilimiy islep chikarish birlespesi pán hám islep chikarish urtasida aloka urnatishdin` progressiv formalarınan biri, birok birden-bir yuli yamasa forması emesligin farklab alıw zárúr. Izertlew mákemeleriniń ilimpazları menen zavod xizmetkerleri (injinerler, texniklar hám jumısshılar ) den dúzilgen unamlı kompleks gruppalar dúziw xam maqsetge muvofik boladı. Olar urtasida dúzilgen unamlı xamkorlik shártnaması bunday ilimiy izertlew jumısları nátiyjelerin realizatsiya etiw durissidagi punktti xam, uz ishine aladı.
Tájiriybediń kursatishicha ilimiy izertlew nátiyjelerin islep chikarishga ámeldegi etiwde máseleler tugilib kolmasligi hám ámeldegi etiw tezrok ámelge asıwı ushın kárxanada sol nátiyjege kizikish boliwi hám odan konkret nátiyjeler kurilayotgan boliwi kerek. Sol sebepli kuyidagilar maqsetge muvofik:
- ámeldegi etiwdiń, texnikalıq iktisodiy nátiyje esabin islep chikarishdin` iktisod boyinsha xizmetkerleri menen birgelikte orınlaw jáne bul xisobdin` konkretligi, usı kárxana specifikaciyasına uyqas túsiwin támiyinlew; bunnan tashkari bul xisobda bir kator kursatkichlerdin` uzgarish xarakteri hám dárejesi yakkol kursatilishi kerek (mısalı, font menen támiyinleniwi, ónimliligi, rentabelligi);
- usınıs hám usınıslar menen sonday-aq kárxana basshısıyatini, bálki kárxananıń texnikalıq xizmetkerlerin hám xatto ámeldegi etiw kuzda tutilayotgan tsex yamasa uchastka jumısshıların xam chukur tanıstırıp chikish kerek. Tanıstırıwdı fakatgina kogoz orkali atqarmay, ılajı bulsa tájiriybe nusqasında ámelge asırıw kerek;
- ámeldegi etiwde avtorlıq qadaǵalawın tashkil etiw, islerdi joba hám grafiklarınıń atqarılıwın gúzetip barıw, zárúr maslaxatlar hám túsinikler beriw, kárxanaǵa maksimal járdem beriw;
- ámeldegi etiwdiń barıwı dawamında ámeldegi etiw hújjetlerine barlıq zárúr ońlawlar hám uzgartirishlarni kiritip barıw (sızılmalar, sxemalar hám boshka hújjetler), tankidlarga kulok salıw, islep chikaruvchidin` barlıq talap hám tileklerin duris bahalaw ;
- ámeldegi etiwdiń sonday-aq yurgizish-naladka dáwirinde, bálki ilimiy-izertlew nátiyjeleri boyinsha kárxanada ámelge asırılǵan texnikalıq jańalıqlardıń tájiriybe ekspluataciyası dáwirinde xam katnashish kerek.
Ilimiy-izertlewdan texnikalıq oylap tabıwǵa hám odan ilimiy-texnika yutuklarini islep chikarishda kullashga tárep tusiksiz háreketleniwi - bul ilimiy xızmetkerdiń jeke jumısı emes bálki, ulıwma mámleketlik ishi bolıp tabıladı.
Ádebiyatlar dizimi:

1. Ózbekstan oylap shıǵarıwshılar hám ratsionalizatorlar jámiyetiniń Respublika Keńesi. Rásmiy hújjetler kompleksi. №2. Tashkent-1994.

2. Ya. X. Zakin., N. R. Rashidov Osnovi nauchnogo issledovaniya. Tashkent «O'kituvchi», 1981.
3. Kosarev A. A., Yanushkevich I. P. Praktika primeneniya vremennix ukazaniy o poryadke oformleniya, padanı aydawshı i rassmotreniya zayavleniya naftalin ratsionalizatorskoe predlojenie.- «Voprosi izobretatel'stva», 1989, №22.
4. Artem'ev Ye. I. i dr. Patentovedenie. M., «Mashinostroenie»-1986.
5. O. M. Kiselev. Kak oformit' zayavku. Lenizdat. 1982.