Tema: Islam dini hám sóylew mádeniyati Reje: Kirisiw Tiykarǵi bólim

Tiykarǵi bólim
Islam dini qáliplesiwindegi tariyxıy sharayat, Islam dininiń payda bolıwı

Islamnıń vujudga keliwi, arablar arasında vahdoniyatga tiykarlanǵan dinning qáliplesiwi, arab Qáwimleriniń jalǵızxudo-Alla ideyası átirapında qosılıwı Abdullohning balası Muhammad (s. a. v.) atı menen bekkem baylanıslı. 6 ásirdiń aqırı 7 ásirdiń baslarında, ásirese. Hijoz arablari jalǵızxudochilikka ótiwge málim mániste tayın edi. Biraq, baribir bir qádiriyattıń qadrsizlanishi ele adamlar sanasına sińbegen ideyanı qádiriyatqa aylanıp, olardıń kewilinde orın alıwı ushın ómirin sonday iygilikli jumısqa baǵıshlaǵan mártlikli hám shólkemlestiriwshi bir shaxs kerek edi.

Islam dininiń payda bolıwı. Muhammad ibn Abdulloh-dinge sıyınıw shaqırıqshısı hám mámleket ǵayratkeri. ISLOM (arab.-baǵınıw, boysınıw etiw, ózin Alla shıdamlılıǵıge tapsırıw )- jáhánda úsh dinge sıyınıw (buddaviylik, xristianlik menen bir qatarda ) den biri. Islam dinine ıqtıqat etiwshiler arabsha “muslim” dep ataladı. «Al - Islam» termini Quranı saqıyda semantik tárepten «al - imon» (ıqtıqat ) hám ad - dinge sıyınıw (diniy minnetler kompleksi) ga jaqın mániste 8 ret ushraydı.
Etimologiyalıq tárepten «Islam» termini «salima» ózeginen alınǵan bolıp, daslep «salom - tınıshlıq» mánisin anglatdi. Ol Islamdan aldın arablarda húkim súrgen «johillik» ziddi retinde isletildi. Furqon surasining 63 oyatida naǵız ózi mániste: “Rahmon (Alla ) dıń bandalari er júzinde áste yuradilar, bilimsizler olarǵa shaqırıq qilsalar, «salom» dep juwap beredilar”,- delingen. Bul ayat ne ushın arablarning Muhammad (sav) den aldınǵı dáwiri «johiliya» jáne onıń dáwiri «islom» dep atalǵanın anıq anıqlama berib bardi.
Keyin «salima»den alınǵan Iv - bap «aslama» fe'li (Allaǵa ) boysınıw, boysınıw etiw, ózin baǵıshlamoq mánislerinde isletiline basladı. Sol fe'lning kelbetlik feyili «muslim» Allaǵa boysınıw etiwshi jáne onıń payǵambarlarına (qaysıki bolıwınan qaramastan Ibrohim (as), Muso (as), Iso (as) hám Muhammad (as) larga) ergashuvchi barlıq insanlarǵa koefficient etildi. Quran ayatları : Jetkilikli, (ey, Muhammad,) júzingiz (ózińiz) ni mudami tuwrı bolǵan dinda (Islamda ) tuting! Insanlardı sol tiykarda jaratqan Allanıń jaratıwshılıǵın (anglangiz!) Allanıń jaratılıwmasına ózgertiw joq. Eń tuwrı dinge sıyınıw shu bolıp tabıladı! Lekin kóp adamlar bilmaslar (Rum súresi, 30 ;30 ). Ibrohim óz uwıllarına, sonıń menen birge, (aqlıǵı ) Ya'qub da sol dinni wásiyat etip dediler: “Uwıllarım, álbette, Alla sizler ushın sol dinni tańladı. Jetkilikli, musulmanlıq holingizdagina dúnyadan ótińiz!” (Baqara súresi, 2;132). Iso olardan kufrni sezgach, ayttı : “Alla tárepke (barıwımda) maǵan járdemshiler kim?” Hawariylar ayttılar : “Biz Alla (dininiń)
járdemshilarimiz. Allaǵa isenim keltirdik hám Allaǵa (moyin sinuvchi) musulman
ekenimizge gúwa bo'lgin (ey, Iso!) (Oli Imron, 3;52). Aqır-aqıbetde, Moida surasining 3 - oyatida «Islam» sózi áyne Muhammad (sav) járiyalaǵan dinga salıstırǵanda isletildi. «Búgin dininglarni takomuliga etkazdim, sizlerge naǵıymetimdi aqırıǵa shekem berdim hám dininglar «Islam» bolıwına razı boldım».
Orta ásir Shıǵısı mádeniyatında siyasiy gruppalıq submadaniyatlar emes, eki iri mádeniyat -qala hám kóshpelinchilar mádeniyatı ajralıp turadı. Qala sharayatında «Yusuf hám Zulayho», «Layli hám Majnun», «Lubna hám Kays» sıyaqlı dástanlar túrli poetik forma hám janrdagi (tárip, masnaviy, ǵázzel, maqtaw qosıǵı, rubayı, mártebe) kórkem ádebiyatqa baylanıslı dóretpeler, gúrriń hám ertekler jıynaqları, (1001 keshe ertekleri, Kalila hám Qapırıqna) kúlkili waqıya haqqındaǵı qısqa gúrriń hám ráwiyatlar jaratıldı. Miniatyura bezegine bay kitaplar, muzıka kórkem óneri hám raqsining túrme-túr janrlari xalıq arasında keń tarqaldı.