Tema: Islam dini hám sóylew mádeniyati Reje: Kirisiw Tiykarǵi bólim

Shıǵıs hám Batıs mámleketleriniń orta ásirler mádeniyatında dinning ústinligi

Islamda súnnet, ruwza hayti, qurbanlıq hám qurbanlıq hayti, aqiqa, mavlud, xudoyi, ashuro sıyaqlı ayriqsha diniy dástúrshilik quram tapqan. Iyman sóziniń leksikalogik mánisi ıseniw, tastıyıqlamoq bolıp, “La ilaha illallahu Muhammadun elshilulloh” (Alladan ózge quday joq hám Muhammad onıń payǵambarı ) kalimasın til menen aytıp, dil menen tastıyıqlaw bolıp esaplanadı

Musulman mádeniyatınıń ayriqsha qásiyetlerinen biri ılım hám kitapǵa muhabbat bolıp tabıladı. Jańa arap janr-adabning qáliplesiwi menen ilmga bolǵan qızıǵıwshılıqtı qandirib, túrli pánlerdiń mazmunın kópshilikke arnalǵan formada ańlatıw múmkinshiligi jaratıldı. Tálim alıw tap áyyemgi Kitay daǵı sıyaqlı orınǵa iye boldı. Musulman Shıǵısında maǵlıwmatlı kisi hákimiyattıń eń joqarı tekshesine shıǵıwında oqsuyaklar menen teń turǵan
Musulman Shıǵısında da islam ıqtıqatidagilar hám so'fizm wákilleri ortasında mawasasız dúgilisisler júz boldı. Haqıyqattı biliwdi biykar etiwshiler hám haqıyqatqa muroqaba jolı menen jaqınlasıw múmkin deyuvchilar (Al-Ashiriy, G'azzoliy, Junaydiy, Bistomiy) hám de intellektual biliwdi ústin qoyıwshı ataqlı filosoflar Farobiy, Ibn Sino, Beruniy) táliymatı payda boldı. Evropa mádeniyatında bul tartıslar nátiyjesinde aqıl hám ıqtıqattıń ajırasıwı júz boldı. Uil'yam Okkam (XvI ásir)-ıqtıqat hám aqıl, filosofiya hám dinge sıyınıw ortasında hesh qanday ulıwmalıq joq, bolıwı da múmkin emes, sonday ekenki, olar ulıwma bir-birinen ǵárezsiz túsinikler eken, bir-birin qadaǵalaw etpesligi kerek dep, tiykarlaydı. Bul Batısda joqarı qudıret retinde ásirese, «XvII ásir ilimiy revolyuciyai» dáwirinde tábiyiy insan aqılın ósiriwdiń úlken jeńisi ushın dúmpish boldı. Musulman Shıǵısında basqashalaw jónelis ústinlik etdi. Bunda ılım, aqıl mudamı tek ruwxıy rawajlanıw jolındaǵı basqısh retinde qaralgan, aqıl hám ılım basqa maqsetke qaratılıwı múmkin emes. Sol sebepli de IX-XvI ásirler degi arab tiline tiykarlanǵan tájiriybe pánleri hám filosofiya rawajlanıwındaǵı úlken tabıslardıń barlıǵı dindan ajralmagan halda júz boldı, ilmning bas wazıypası turmıs ushın zárúr esaplanǵan ruwxıy tıykardı qıdırıwda dawam etken.
Kóbinese Shıǵıs hukmdorlari sarayında shayırlar, filosoflar, teologiyashılar, tariyxchilar, nızamshılar, táwipler, mırzalar, munajjimlar saray xizmetkersi retindege maǵlıwmatlı adamlarǵa úlken mútajlik bolǵan. Maǵlıwmatlı kisi grammatikanı, ritorikani, geografiyanı, tariyxni jaqsı biliwi, kiyinishni parıqlawı, qosıq jazıw qábiletine ıyelewi, óz jayında askiya, gúrriń ayta biliwi, zárúr bolǵan. Hár qıylı tálim sisteması : diniy tálim beretuǵın mektep hám medreseler, sonıń menen birge, dúnyalıq tálim-menshikli mektepler rawajlanadı.
Diniy mádeniyat ulıwma insanıylıq mádeniyat rawajlanıwınıń eń zárúrli dáwiri esaplanadı. Orta ásirler dáwirinde mámleketshilik, milletlerdiń jańa formaları payda bolıwı júz beredi, házirde mámilede bolǵan tiller qáliplesip, tálim hám pán sisteması jáne de taraqqiy etedi.

Bul dáwirdiń zárúrli kórkem jetiskenlikleri qatarına xalıqtıń barlıq qatlamları tán alıw etken mádeniyat qádiriyatlardı qoyıw múmkin. Xristian hám Islam dinleri bay hám jarlın, kúshli hám ojizni túrli ırqtaǵı hám túrli social gruppalardı bir-birinen ajratmaydi. Barlıq ıqtıqat etiwshiler ushın ulıwma ahloq kriteryaları : móxminlik, toba, jaqsı hám reyim shápáátli bolıw, gúná etpeslik sıyaqlılar bar. Orta ásirlerde umum tán alıw etken ahloqiy normalardıń bekkemleniwi ulıwma insanıylıq hulq hám ahloq kriteryaların islep shıǵıwda úlken áhmiyetke iye boldı.