Tema. Izzertlewler tariyxı hám metodologiyasın úyreniw

Tema. Izzertlewler tariyxı hám metodologiyasın úyreniw (G.Lemon. O.Denis. V.Riis O.Klopfer. D.Bromley h.t.b izzetlewler )


Joba

1. Izzretlewler tariyxi haqqında túsinik

2. Pánniń shólkemlestirilgen strukturası
3. Ilimiy izertlew metodologiyasi
4. «Ilimiy izertlew metodologiyasi» pániniń predmeti, maqseti hám wazıypaları

Bakalavriattı pitirib magistraturaǵa oqıwǵa kirgen magistrantlar «Úlken pán» dep atalǵan dárgayǵa dáslepki qádem qóyadılar. Al, bul qanday dárgay? Pán ne? Odaǵı máseleler hám bilimlerdi úyreniw tárizi tálim sistemasınıń tómen basqıshlarında ámeldegi bolǵan ılımlardı ózlestiriw formalarınan ne menen parıq etedi? Usı sorawlardı kórip shıǵıwdan maqset pán hám ilimiy izertlew tuwrısında konkret oyda sawlelendiriw payda etiw bolıp tabıladı.

Ekenin aytıw kerek, pán salasında endigina iskerlik kórsetip atırǵan jas qánige jetkilikli dárejede bilimler kompleksine ıyelewi kerek. Bunday kompleksti shólkemlestirgen bilimler banki tómen tálim basqıshlarında jaratıldı.
Atap aytqanda, mektep hám kolledjlerde oqıwshılar tábiyaat, jámiyet hám insan álemi, átirap daǵı túrli hádiyseler hám nizamlıqlar haqqında ilimiylik hislatiga iye bolǵan dáslepki tayansh túsinik hám qıyallardı ózlestirip aladılar.
Bakalavriat basqıshında student tańlap alǵan pán baǵdarına tiyisli tiykarǵı túsinikler, ideyalar hám principlerdi úyrenip aladı, onıń sanasında teoriya hám olar birligin kórinetuǵın etken sistemalı bilim qáliplesedi. Bunday bilim salıstırǵanda ápiwayı struktura hám ózgesheliklerge iye bolǵan strukturalardı úyreniw hám túsiniw, turmısımızdıńǵa kirip kiyatırǵan jańa buyımlar, texnikalıq qural hám úskenelerden paydalanıw múmkinshiligin beredi.
Usınıń menen birge oqıwshı da, bakalavr da aldın jaratılǵan hám sabaqlıqlarǵa kiritilgen tayın bilimler menen isleydi, oqıw processinde elementar stilistik qaǵıyda hám principlerge súyene otirip ol predmetke (pánge) tiyisli sorawlar ústinde oy-pikir júrgizedi.
Magistratura tálim sistemasında «nima», «nima ushın», «qanday etip» sıyaqlı faktual, teoriyalıq hám ámeliy-texnologiyalıq máseleler ilimiy mashqalaǵa aylanadı. Bunıń mánisi mınada, endi izertlewde ol yamasa bul hádiyse qanday sharayatta, ne sebeplerge kóre júz boladı, belgileytuǵın ózgeshelikler qanday bahalarǵa iye, alınǵan nátiyjeni texnologiyada qollanıw qılıw perspektivası barma, sıyaqlı quramalı teoriyalıq hám ámeliy máseleler menen shuǵıllanıwǵa tuwrı keledi. Mine sonday máseleler ústinde islew pán salasında ámelge asadı.
Eger mektep, kolledjda tálimdiń bakalavriat basqıshında studentler aldın islep shıǵılǵan hám tayın formaǵa keltirilgen ilmni ózlestirseler, magistraturada hal etilmegen, yaǵnıy hádiyse yamasa nizamlıqtı ashıw, texnologiyalıq struktura joybarın islep shıǵıw múmkinshiligin beretuǵın máseleler uyreniledi.
Tuwrı, oqıwshı yamasa bakalavr olimpiada hám to'garaklarda qatnasıw, hám de óz ústinde úzliksiz islew dawamında intellektuallıq potencialı hám dóretiwshilik qábiletin ósiriwi múmkin. Lekin, bul jaǵday joqarıda bildirilgen oy-pikirdi biykarlaw etpeydi, kerisinshe, pán dárgayına qádem qoyǵan olimpiada bayraqdori yamasa stipendiant keleshekte intalı izertlewshilerdiń safini toldıradı.
Pán jóninde oy-pikir júrgizetuǵın bolsaq, birinshi kózge taslanatuǵın zat, bul onıń jámáátlik hislati bolıp tabıladı. Pánda izertlewshilerdiń jámááti iskerlik kórsetedi. Bunday jámáátte túrli wazıypalardı (eksperimentni tayarlaw hám hám ótkeriw, maǵlıwmatlardı toplaw hám qayta islew, nátiyjelerdi ulıwmalastırıw hám t.b. ) orınlawda kórinetuǵın bolatuǵın miynet bólistiriwi bar. Ilimiy jámáátti iskerligi bir qatar huqıqıy, social, qaniygelik hám ruwxıy nızam -qaǵıydalar tiykarında tártipke solinadi. Usılardı esapqa alıp pán túsinigin tómendegishe tariyplew múmkin: pán-izertlewshilerdiń iskerligin shólkemlestiretuǵın, jańa ilimiy bilimler islep shıǵaratuǵın, alınǵan nátiyjelerdi ámeliyat hám texnologiyaǵa engizetuǵın social institut bolıp tabıladı (shólkemi bolıp tabıladı).
Pán ózegin jańa bilimler óndiriske ılayıq bolǵan izertlewshilerdiń quraydı. Izertlewshilerdiń arnawlı til, eksperiment hám ilimiy usıllardan paydalanıw processinde innovatsiyaǵa alıp keletuǵın jańa nátiyjelerdi qolǵa kirgizedıler, kashf etediler, haqıyqatlıqtaǵı zat hám hádiyselerdi túsintirip beretuǵın táliymatlar, ideyalar hám teoriyalerdi islep shıǵaradılar, payda bolǵan bilimlerdi texnologiyalıq joybar hám modeller kórinisinde ámeliyatqa nátiyjeni ámelde qollanıw etediler.
Pánniń zárúrli tárepin ilimiy informaciya islep shıǵıw hám tutınıw qılıw, izertlew quralları hám usılların jaratıw, alınǵan nátiyjelerdi túrli dárejedegi ánjumanlarda talqılaw quraydı. Pánniń strukturası hám tiykarǵı hislatlari 1-suwretde kórsetilgen.
Sonday etip, pán kóp strukturalı social institut bolıp, ol jaǵdayda jámiyet ushın zárúr bolǵan jańa bilimler islep shiǵarıladı, alım hám qánigeler iskerligi tashkil etiledi, ilimiy informaciya islep shıǵıladı hám tutınıw etiledi, arnawlı pán tili, izertlew quralları hám usılları jaratıladı, aktual ilimiy hám ámeliy-texnologiyalıq máseleler talqılaw etiletuǵın ánjumanlar úzliksiz tashkil etiledi.
2. Pánniń shólkemlestirilgen strukturası
Pán óziniń social hámzifalarini orınlaw, sol arqalı jámiyet rawajlanıwına múnásip úles qosıwı ushın málim strukturaǵa ıyelewi, onıń strukturasına kirgen strukturalar nátiyjeli iskerlik kórsetiwleri kerek. Sonday strukturalar qatarına ilimiy-pedagog kadrlar tayarlaw sistemaları, ilimiy-izertlew mákemeleri, ilimiy-texnikalıq támiynat bólimleri, ilimiy informaciya kommunikatsiyaları hám basqalar kiredi.
Usınıń menen birge, taǵı bir zárúrli omilni inabatqa alıwımız zárúr. Yaǵnıy, pán málim social ortalıqta rawajlanadı. Bul jerde birinshi náwbette mámleketti pánge salıstırǵanda alıp baratırǵan siyasatı, jaratılıp atırǵan sharayatlar, materiallıq hám ruwxıy támiynat dárejesi názerde tutılmaqta. Mámlekette sociallıq-ekonomikalıq islohatlar ámelge asırılıp atırǵan sharayatında Respublika Prezidenti, mámleket shólkemleri tárepinen pánniń shólkemlestirilgen strukturası, joqarı maman ilimiy kadrlar tayarlaw sisteması qanshellilik zaman talabına juwap beriwine qaray olardı jetilistiriwge qaratılǵan húkimler hám qararlar qabıl etińip atır. Buǵan baylanıslı Ózbekstan Respublikası Prezidentiniń 2012 jıl 24 iyunda daǵaza etilgen «Joqarı maman ilimiy hám ilimiy-pedagog kadrlar tayarlaw hám attestatsiyadan ótkeriw sistemasın jáne de jetilistiriw tuwrısında»gi pármanı mámleketimizde pán hám ilimiy-texnikalıq rawajlanıwdı jańa basqıshqa kóteriw degi roli hám áhmiyeti kútá úlken ekenligin aytmoqchimiz.
Pánniń shólkemlestirilgen strukturasın qáliplesiwinde ishki faktorlar hám processler úlken rol oynaydı. Onıń strukturasında ilimiy intellektuallıq iskerlik salasındaǵı miynet bólistiriwi óz ańlatpasın tabadı. Atap aytqanda, bir tarawda ámeliy- joybarlıq hám texnologiyalıq máseleler birinshi orında turadı. Soǵan muwapıq ilimiy-ámeliy hám texnologiyaǵa tiyisli izertlewler joybarlıq izertlew institutlarında, iri kárxanalar ıqtıyarında bolıp laboratoriyalarda ámelge asıriladı. Pánler Akademiyası jáne onıversitetlarda kóbirek fundamental teoriyalıq izertlewler alıp barıladı. Bunday tarmaqlanıw hám sohaviy qánigelikleniw ilimiy izertlewler natiyjeliligin keskin asırıw múmkinshiligin beredi.
Pánniń shólkemlestirilgen strukturasına tariyxan yondashsa, ol jaǵdayda Platon akademiyası, Aristotel litseoni, Aleksandriya qalasındaǵı Muzeon (mill. aldın. III asirde tiykar salınǵan ), Ma'mun akademiyası, Mırza Ullıbek akademiyası, XvII ásirden baslap Evropada payda bolǵan akademiyalar jáne onıversitetlardagi bólimler, laboratoriyalardı dizimnen ótkeriw múmkin.
Aytıp ótkenimizdek, pánniń shólkemlestirilgen strukturası menen alıp barılıp atırǵan izertlewlerdiń forması hám túrleri ortasında baylanıslılıq bar. Joqarı oqıw jurtlarda izertlew baǵdarı hám temalardı tańlaw, izertlewlerdi aparıw, alınǵan nátiyjelerdi baslanǵısh bahalaw kafedralarda, olarǵa qarawlı laboratoriyada ámelge asıriladı. Sohaviy fundamental hám maqsetli kompleks ilimiy izertlewler Pánler akademiyası, ilimiy-izertlew institutlarda alıp barıladı. Iri korporatsiya hám firmalar qasında ámeldegi bolǵan ilimiy-texnikalıq bólimlerde tiykarlanıp eksperimental - texnologiyalıq izertlewler ámelge asıriladı. Soǵan kóre, pánniń shólkemlestirilgen strukturası tómendegi institutsional strukturalarda ayriqsha tárzde sáwlelengenlengen:
1. Pánler akademiyası, odaǵı institutlar, bólimler hám sektorlar ;
2. Universitet páni;
3. Ilimiy-izertlew institutları ;
4. Iri kárxana hám firmalarda ámeldegi bolǵan ilimiy-texnikalıq bólimler, laboratoriyalar ;
5. Tarmaqlararo ilimiy-islep shıǵarıw birlespeleri, kárxanaları.
Sonday etip, házirgi zaman pán ilimiy-izertlew jumısların quraytuǵın, ishki miynet bólistiriwine iye bolǵan, buyırtpa, finanslıq támiynat hám grantlardan paydalanıp bilimler, joybarlar hám texnologiyalıq strukturalardı islep shıǵaratuǵın, óz-ózin basqarıw hám miynetti shólkemlestiriw nızam -qaǵıydalarǵa iye bolǵan social institut bolıp tabıladı.
3. Ilimiy izertlew metodologiyasi
Ilimiy izertlewdiń sapası hám nátiyjesi izertlewde qollanılatuǵın qural hám usıllarǵa baylanıslı. Sol sebepli, pánda izertlew quralları, texnologiyası hám usıllarına itibar mudamı úlken bolǵan.
Úyrenilip atırǵan ob'ekt qanshellilik quramalı bolsa, onıń ózgeshelikleri hám nizamlıqların ashıw ushın qanday qural, tiykar yamasa usıldı isletiw máselesi daslep hal etiliwi kerek bolǵan metodologik mashqalaǵa aylanadı. Usı mashqala jóninde oy-pikir júrgiziw metodologiyani, yaǵnıy, metodologik bilim dárejesin (qatlamın ) quraydı.
Usıl qanday payda boladı? Usıl qandayda -bir anıqlanǵan nizamlıqtı izertlew principine aylanıwınan, bir hádiysediń ma`nisi, ózgesheligi yamasa turaqlılıǵın (mısalı, Plank turaqlılıǵı ) basqa ob'ektti úyreniwge salıstırǵanda qóllawdan, oylawdıń analiz qılıw hám ulıwmalastırıw hislatini logikalıq qaǵıyda retinde paydalanıwdan kelip shıǵadı.
Izertlew jolı, quralı hám usıl máselelerin qoyıw hám sheshiw islep shıǵılatuǵın hám qollanılıwı múmkin bolǵan jantasıw hám usıldı natiyjeliligin anıqlaw múmkinshiligin beredi. Busiz pánda anıq hám tiykarlanǵan nátiyjege erisip bolmaydı.
Metodologik pikirlew hám stilistik anıqlıq bolmasa, bunday halda izertlewde paydasız, xaotik, nátiyjesiz minez-qulqlar úlesi kópayadi. Sol sebepli, pánge saldamlı, anıq maqset menen qádem quygan kisi izertlew aparıw formaları, quralları, jolları hám metodları haqqında múmkin shekem anıq oyda sawlelendiriwge ıyelewi, izertlew usılın islep shıǵıwı yamasa uyımlastırıwı, odan aqılǵa say paydalana biliwi kerek. Tek sondaǵana izertlewshilik iskerligi izbe-iz, aqılǵa saylıq, puxtalıq hám nátiyjeli bolıw hislatlariga iye boladı, izertlew bolsa jańa ashılıw yamasa oylap tabıw menen juwmaqlanadı.
4. «Ilimiy izertlew metodologiyasi» pániniń maqseti, predmeti hám wazıypaları
Izertlew alıp birish qaǵıyda hám usılların biliw pánda nátiyjeli dóretiwshilik qılıw múmkinshiligin beredi. Quramalı ilimiy máseleler menen shuǵıllanıwǵa kiriwgen jas kúshlerde izertlewshilik ilmiy tájriybesi ele jetkilikli bolmaydı. Sol sebepli, ilimiy izertlew metodologiyasida islep shıǵılǵan qaǵıydalar, principler hám stilistik usınıslardı úyreniw ilimiy mashqalanı tuwrı qoyıw, onı sheshiwge qaratılǵan jantasıw hám variantlardı aqılǵa say tańlaw jolların kórsetedi. Sol jaǵdaydan kelip shıǵıp, usı pán maqsetin tómendegishe belgilew múmkin:
- ilimiy dóretiwshilik qılıw, jańa bilimge erisiw jolları hám usılları ;
- ilimiy informaciyanı izlew hám qayta islew;
- ilimiy mashqalanı ańlatıw hám bahalaw ;
- alınǵan maǵlıwmatlardı qalıslıǵı hám tákirarlaw múmkinligin tiykarlab beretuǵın normativ studentlerden paydalanıw
- nátiyje hám juwmaqlardı ámeliyatqa engiziw qaǵıydaları haqqındaǵı bilimlerdi beriw bolıp tabıladı.
Pán aldına qoyılǵan maqsette onıń predmetine kirgen mashqalalardi úyreniw, alınǵan nátiyjelerden teoriyalıq hám ámeliy jónelislerde paydalanıw belgilenedi. Sol sebepli izertlew maqsetin aqılǵa say xarakteristikalaw menen pán predmeti jóninde anıq oyda sawlelendiriwge ıyelew ortasında málim baylanısıw bar.
Pán predmeti tiykarınan ol jaǵdayda kórip shıǵılatuǵın máselelerdi ulıwmalastırıp, qısqa formaǵa keltirilgen tariyp bolıp tabıladı. Ilimiy izertlew metodologiyasi tómendegi máseleler menen shuǵıllanadı :
- ilimiy bilim qanday payda boladı?
- izertlew ne?
- informaciya hám faktlar menen islew qanday ámelge asıriladı?
- bilimdi anıq hám isenimli bolıwı nelerge baylanıslı?
- usıl ne?
- usıldan paydalanıw jáne onı jańalaw qanday tárzde ámelge asıriladı?
- izertlewdiń natiyjeliligi ne menen belgilenedi?
- izertlew nátiyjelerin rásmiylestiriw qaǵıydaları hám basqalar.
Belgilengen sorawlardı ulıwmalastırsak pán predmeti kelip shıǵadı. Sonday eken, «Ilimiy izertlew metodologiyasi»- bul ilimiy biliw mexanizmleri, izertlew quralları hám usılları, informaciya menen islew hám alınǵan nátiyjelerdi rásmiylestiriw, ámeliyatqa engiziw jolları hám qaǵıydaların úyrenetuǵın pán bolıp tabıladı.
«Ilimiy izertlew metodologiyasi» páni aldına qoyılǵan maqsetten konkret wazıypalar kelip shıǵadı. Bular tómendegilerden ibarat esaplanadi:
1. Magistrantlar hám jas ilimpazlarda teoriyalıq hám tájiriybelik izertlew ótkeriw mamanlıǵın qáliplestiriw;
2. Izertlewde informaciya hám faktlar menen islew texnologiyasın ózlestiriw;
3. Ilimiy izertlewdi shólkemlestiriw, onı ámelge asırıw jobaları hám basqıshların islep shıǵıwdı úyreniw;
4. Magistrantlarnińintellektuallıq hám dóretiwshilik qábiletlerin ósiriw jolların bilip alıw ;
5. Ilimiy dóretiwshilik qılıw jolları hám mexanizmlerin úyreniw;
6. Ilimiy izertlew aparıw shárti bolǵan sın pikirlew qábiletin sırtqı kórinislertiriw.
Bul izertlewshin ózi hám basqalar qolǵa kirgizgen nátiyjelerdi qalıs bahalaw múmkinshilikti beredi.
7. Pán hám texnologiyada payda bolıp atırǵan innovciyalıq ideyalar hám joybarlardı bilip barıw hám ózlestiriw uquvini qáliplestiriw.
8. Ilimiy izertlew nátiyjelerin rásmiylestiriw qaǵıydaları hám talapların biliw, ámeliyatqa engiziw ilmiy tájriybesine ıyelew.
Belgilengen qaǵıydalar, talaplar hám usınıslardı úyrenip barar ekenbiz, nátiyjede bizde izertlew aparıw ilmiy tájriybesi qáliplesedi, túsinikler, principler hám usıllar menen islew kónlikpesi payda boladı. Ilimiy izertlew metodologiyasini úyreniwden alǵan bilimlerimizni izertlew ámeliyatı menen baylanıstırıp barıw processinde bolsa izertlew natiyjeliligi artıp baradı.
1. Pán social institut bolıp, ol jaǵdayda párawanlıqqa erisiw ushın zárúr bolǵan jańa ideyalar, túsinikler hám teoriyaler islep shıǵıladı, usılar tiykarında jańa predmetler, mexanizmler hám texnologiyalar oylap tabıw etiledi.
2. Jámiyeti házirgi rawajlanıw basqıshın pánsiz, ol jaǵdayda ámelge asırilatuǵın ilimiy hám texnologiyalıq jańalanishlarsiz, jańa ashılıw hám oylap tabılǵanlardı óndiriske tatbig'isiz oyda sawlelendiriw etip bolmaydı.
3. Pánniń háreketlendiriwshi kúshi-bul jańa bilimler hám joybarlar islep shıǵıwǵa, oylap tabılǵanlar etiwge ılayıq bolǵan izertlewshilerdiń bolıp tabıladı.
4. Pán poli (kóp) strukturalı social institut (shólkem) bolıp, onıń barlıq shólkemlestirilgen bólimlerinde iskerlik hám miynet bólistiriwi qaǵıydalar hám shártnamalar tiykarında proporcionallastırıladı.
5. Ilimiy izertlew metodologiyasini úyreniw jas izertlewshilerdińde izertlew aparıw ilmiy tájriybesi hám uqıptı payda bolıwına alıp keledi.
6. Izertlew aparıwda metodologik pikirlew hám stilistik anıqlıq bolmasa, unamlı nátiyjege erisiw múmkinshiligi azayadı.
7. Ilimiy izertlew metodologiyasida islep shıǵılǵan túsinikler, kórsetpeler hám usınıslardı úyreniw dóretiwshilik qılıw, bilim hám ámeliyattı ajıralmas bólew ushın bekkem jay bolıp xızmet etedi.