2. Pedagogikanıń tiykarǵı kategoriyaları hám tu’sinikleri. Pedagogika paninin’ ilim-izertlew metodları

Pedagogika shaxs tárbiyası hám rawajlanıwı haqqındaǵı pán, ilimiy pedagogikalıq izertlew metodologiyası hám metodları

J O B ASÍ :
1. Pedagogika jámiyetlik pan sıpatında onıń jámiyet rawajlanıwında tutqan ornı.

2. Pedagogikanıń tiykarǵı kategoriyaları hám tu’sinikleri.

3. Pedagogika paninin’ ilim-izertlew metodları.
TU’SINIKLER: Pedagogika, pedagogika predmeti, bilim, tárbiya, ózin-ózi tárbiyalaw, ózinshe bilim alıw, metodologiya, ilimiy-pedagogikalıq izertlew metodları, pedagogikalıq diagnostika.

P A Y D A L A N G’ A N Á D E B I Y A T L A R

1. I.A .Karimov Yuksak mánaviyat- engilmas kuch. Toshkent 2008 y.

2. Barkamol avlod- O’zbekiston taraqqiyotining poydevori. T-1997 y

3. Kadrlar tayyorlashning milliy dasturi. Toshkent-1997 y

4. Ozbekiston Respubliqasi “ Tálim xaqidagi qonuni”. T-1997 y

5. Rubinskiy.V. Tarbiyaviy ish metodıkasi. T-1991y

6. R.J. Ishmuhamedov «Innovatsion texnologiya yordamida tálim samaradorligini oshirish yollari» Toshkent 2004 y

7. U. Tolipov, M.Usmonboeva «Pedagogik texnologiyaning tadbiqiy asoslari» Toshkent 2006

8. N.Gaybullaev., R.Yodgorov., R.Mamatkulova. Pedagogika T- 2005

9. O.Xasanbeva va boshkalar Oila pedagogikası T 2007 y

10. X.Ibragimov Pedagogika T 2007 y

11. U.Askarova va boshkalar Pedagogika T 2008 y

12. Q.Qosnazarov., A.Pazilov., A.Tilegenov Pedagogika «Bilim» No’kis 2009 j
1. Pedagogikanıń payda bolıwı hám rawajlanıwı

Adamzat jámiyetiniń payda bolıwı menen adamlardıń turmısı, miyneti hám óz-ara qarım-qatnası protsesinde tárbiya payda boldı. Tárbiyanıń payda bolıwına adamzat jámiyetiniń ob`ektiv ámeliy zárúriyatları, insaniyattıń kúndelikli turmıs talapları hám hár túrli mútájlikleri sebep boldı.

Áyyemgi waqıtları jas áwladqa tárbiya beriw ulıwma túrde hámmege birdey turmıs hám miynet protsesinde alıp barıldı.

Tárbiya haqqındaǵı ilimniń pedagogika dep atalıwı bunnan kóp ásir burın payda boldı hám onı bunday ataw dúńya júzinde dástúrge aylandı. «Pedagogika» sózi grek sózinen kelip shıqqan bolıp «paydo» bala hám «gogos»-jeteklewshi, yaǵnıy bizińshe bala jetelewshi degen mánisti bildiredi. Áyyemgi Gretsiyada dáslepki waqıtları qul iyeleriniń balalarına qaraytuǵın qullardı pedagoglar dep ataǵan. Al olardıń atqarǵan wazıypaların pedagogikalıq xizmet dep esaplaǵan. Onnan beri neshshe-neshshe ásirler ótti, «Pedagogika» sóziniń mánisi túpten ózgerdi, mazmunı bayıdı hám búgingi qollanıw dárejesine jetti.

Pedagogika jas áwladtı «nege tayarlaw kerek», olardı «qashan úyretiw lazım» hám «qalay úyretiw zárúr» degen sorawlarǵa juwap beretuǵin ilim sıpatında dúńya ilimleri ishinen belgili orın aldı. Adamzat jámiyetinde ósip kiyatırǵan jas áwladtı tárbiyalaw, oqıtıw, maǵlıwmatlı etiw hám onıń nızamlıqların úyreniw pedagogika iliminiń payına tiydi. Ol kóp waqıtlar filosofiya iliminiń quramında boldı.

A glance at the critical pedagogy literature suggests some important aspects of critical thinking. ¹

Kritikaliq ko’z-qaras penen pedagogikalqı ádebiyatqa qaragánda kritikaliq oylar bir neshe ah’miyetli táreplerin usinadi.

Rus alımları Evropada pedagogikanıń rawajlanıw saǵasın Italiya pedagogı Vittorino da Fel`tre, Frantsiya alımı Fransua Rableniń miynetleri, al pedagogika iliminiń payda bolıwın ullı chex pedagogi Ya.A.Komenskiydiń atı menen baylanıstıradı.

Shıǵıs, Oraylıq Aziyada pedagogikanıń payda bolıw negizin dúńya ilim-pánine úlken úles qosıp Shıǵıstı, Oraylıq Aziyanı pútkil jáhánge tanıtqan ullı alım pedagoglarımız Xorezmiy, Ferǵaniy, Buxariy, Farabiy, Beruniy, Ibn Sino, Uluǵbek hám basqalardıń atları hám olardıń biybaxa miynetleri menen baylanıstırǵanımız durıs boladı.

Pedagogikalıq oylar eń dáslep biziń Eramızǵa shekem jasaǵan qul iyelewshilik jámiyetiniń ataqlı filosofları Platon (427-347), Sokrat ( 469-399), Aristotel` ( 384-322) hám Demokrittiń (460-370) miynetlerinde ushırasadı.

Dúńya pedagogikası menen biziń milliy pedagogikamızdıń payda bolıwı, rawajlanıwı hám qáliplesiwinde pútkil jáhánge tanılǵan Shıǵıstıń, Oraylıq Aziyanıń ullı pedagog alımları: Xorezmiy (780-850), Ferǵaniy (IX ásir), Buxariy (810-869), Farabiy (873-950), Beruniy (973-1046), Ibn Sino (980-1037), Uluǵbek (1394-1449) hám basqalardıń jazǵan miynetleri, pedagogikalıq xızmetleri kútá salmaqlı boldı.

Batısta Oyanıw dáwiriniń oyshılları Vittorino da Fel`tre (1378-1446), F.Rable (1494-1533), angliya filosofı Dj.Lokk (1632-1704), XVIII ásirdegi frantsuz aǵartiwshıları J.J.Russo (1712-1778), K.A.Gel`vetsiy (1715-1771), D.Didro (1713-1784) hám basqalar ózleriniń bala tábiyatı, tálim-tárbiyanıń maqseti, jolları, quralları tuwralı bahalı pikirleri arqalı pedagogikanıń rawajlanıwına kúshli tásir jasadı.

Batıs Evropada pedagogikanıń payda bolıwı ullı chex pedagogı ß.A.Komenskiydiń (1592-1670) atı menen baylanıslı. Onıń jazǵan «Ullı didaktika» (1632) atlı kitabi birinshi ilimiy pedagogikalıq miynet esaplanadı. Sonday-aq pedagogikalıq oylardıń rawajlanıwında, pedagogikanıń qáliplesiwinde Shveytsariya pedagogı I.G.Pestalotsiy (1745-1827) hám nemets pedagogı A.Distervegtiń (1790-1866) jazǵan miynetleri, pedagogikalıq xızmeti úlken áhmiyetke iye boldı.

Rossiyada rus demokratiyalıq pedagogikasınıń irge tasın qalawda V.G.Belinskiy (1811-1848), A.I.Gertsen (1812-1870), N.G.Chernishevskiy (1828-1889) hám V.A.Dobrolyubovlardıń (1836-1861) miynetleri ayrıqsha. Rus pedagogikasınıń rawajlanıwında L.N.Tolstoy (1828-1910), N.I.Pirogov (1810-1881) hám basqalardıń shıǵarmaları hám pedagogikalıq xızmetleri belgili rol` atqardı. Ásirese rus pedagogikasınıń atası K.D.Ushinskiy (1824-1871) pedagogikanıń qáliplesiwine kúshli tásir jasadı, úlken úles qostı. «Adam tárbiya predmeti sıpatında», «Ana tili», «Balalar dúnyası» hám basqa kitaplarındaǵı bayan etilgen pedagogikalıq ideyalar, metodıkalıq kórsetpeler pedagogika iliminiń mazmunın jáne de bayıttı.

XIX ásirdiń aqırı hám XX ásirdiń birinshi yarımında awqam pedagogikası dep atalǵan rus koloniyalıq pedagogikasınıń rawajlanıwında N.K.Krupskaya (1869-1939), M.I.Kalinin (1875-1946), A.V.Lunacharskiy (1875-1933), A.S.Makarenko (1888-1939) hám V.A.Suxomlinskiydiń (1918-1970) pedagogikalıq ideyaları menen islegen xızmetleri belgili orın iyeleydi.

XIX ásirdiń aqırı hám XX ásirde Ózbekstanda pedagogika iliminiń rawajlanıwında Abdulla Avloniy (1878-1943), Saidrasul Aziziy (1866-1933), Saidaxmad Siddikiy (1864-1927), Qori Niyaziy (1897-1970), X.X.Niyaziy (1889-1929) hám basqalardıń ashqan mektepleri, pedagogikalıq xızmetleri, jazǵan miynetleri, shıǵarǵan sabaqlıqları menen metodıkalıq qollanbalarınıń áhmiyeti oǵada ullı boldı.

Qaraqalpaqstanda XIV—XV ásirde pedagogikalıq oylardıń rawajlanıw tariyxı shayırlar Soppaslı Sıpıra jırawdıń, Asan qayǵınıń, Jiyrenshe sheshenniń tálim-tárbiyalıq pikirleri menen baslanadı. Xalıq arasında shayır hám jıraw bolıp tanılǵan Dosmambet penen Jiyen Jırawdıń tálim-tárbiyalıq ideyaları XVI—XVIII ásirde Qaraqalpaqstanda pedagogikalıq oylardıń rawajlanıwına zor tásir jasadı. XIX ásir Qaraqalpaqstanda pedagogikalıq oylardıń kúshli rawajlanıw dáwiri bolıp tariyxqa kirdi. Sebebi bul dáwirde pedagogikalıq ideyalarǵa bay Kúnxoja, Ájiniyaz, Berdaq, Ótesh hám basqalardıń ádebiy dóretpeleri payda boldı. XIX ásirdiń aqırı XX ásirdiń basında shayırlar Omar Sugirimbet hám Abdiqadir Bekimbet ullarıniı ádebiy dóretpelerindegi ruwxıylıq-aǵartiwshılıq, tálim-tárbiyalıq kóz-qaraslar qaraqalpaqstandaǵı pedagogikalıq oylardı jáne de bayıttı hám rawajlandırdı.

1917-1940 jıllardaǵı S.Májitovtıń (1869-1938), A.Muwsaevtıń (1880-1936), X.Axmetovtıń (1908-1932), Q. Áwezovtıń (1897-1940) ádebiy-pedagogikalıq dóretpeleri, jazǵan sabaqlıqları hám oqıw-metodikalıq qollanbaları, islegen pedagogikalıq  aǵartıwshılıq xızmetleri Qaraqalpaqstanda pedagogika ilimin joqarı basqıshqa kóterdi.

2. Tiykarǵı pedagogikalıq túsinikler

Tárbiya túsinigi keń mániste qollanılǵanda jámiyet qubılıslarınıń, tábiyat qubılıslarınıń, qorshap alǵan sotsiallıq hám tábiyiy ortalıqtıń, tárbiyanıń hám adamnıń ózine-ózi kórsetetuǵın tásiri arqalı shaxstıń qáliplesiwiniń pútin bir protsesi túsiniledi.

Tárbiya túsinigi tar mániste paydalanılǵanda adamlarda insanıy sıpatlardı sanalı túrde, aldın-ala bir maqsetti gózlep qáliplestiriwge qaratılıp, arnawlı shólkemlestirilgen xızmet hám shaxstıń rawajlanıwın basqarıw protsesi názerde tutıladı.

Oqıtıw degende muǵallimniń oqıwshılardı bilim, eplilik, kónlikpeler menen qurallandırıw hám oqıwshılardıń olardı ózlestirip ámelde qollaw protsesi túsiniledi.

Maǵlıwmat sistemalastırılǵan bilimlerdi, olar menen baylanıslı bolǵan biliw hám ámeliy jumıs usılların, kóz qarastı, insanıy sıpatlardı ózlestiriw protsesiniń nátiyjesi bolıp esaplanadı.

3. Pedagogikalıq ilimler sisteması

Pedagogikalıq ilimler sistemasına pedagogikanıń tómendegi tarawları kiredi. 1. Mektepke shekemgi balalardı tárbiyalaw mashqalaların úyrenetuǵın mektepke shekemgi pedagogika. 2. Mektep jasındaǵı balalardı tárbiyalaw, oqıtıw hám maǵlıwmatlı etiw máselelerin úyrenetuǵın mektep pedagogikası. 3. Tárbiya, oqıtıw, maǵlıwmat beriwdiń ulıwma nizamlılıqların úyrenetuǵın ulıwma pedagogika. 4.Arnawlı pedagogika (defektologiya): a)Qulaǵı esitpeytuǵın gereń hám saqaw balalardı tárbiyalaw, oqıtıw hám maǵlıwmatlı etiw máselelerin úyrenetuǵın surdopedagogika, b) Kózi kórmeytuǵın hám kózi ázzi balalardı tárbiyalaw, oqıtıw, maǵlıwmat beriw mashqalaların úyrenetuǵın tiflopedagogika, v) Aqılı kemis balalardı tárbiyalaw, oqıtıw, maǵlıwmat beriw máselelerin úyrenetuǵın oligofrenopedagogika, g) Sóylewi jaqsı rawajlanbaǵan balalardı tárbiyalaw, oqıtıw, maǵlıwmat beriw máselelerin úyrenetuǵın logopediya. 5. Mekteptegi ayırım pánlerdi (ana tili, matematika, fizika, tariyx, geografiya x.t.b) oqıtıw ózgeshelikleri menen nızamlıqların úyrenetuǵin jeke metodıkalar. 6. Tárbiya hám pedagogika iliminiń payda bolıwı menen rawajlanıwın úyrenetuǵın pedagogika tariyxı. 7. Etnikalıq topardıń, xalıqtıń, millettiń basqalarǵa qaraǵanda bala tárbiyalawdaǵı ózine tán bolǵan ózgesheliklerin úyrenetuǵın Etnopedagogika.

4. Pedagogikanıń basqa ilimler menen baylanısı

Pedagogika - jámiyetlik ilimler, filosofiya, sotsiologiya, etika hám estetika, pedagogika tariyxı, psixologiya, biologiya, jas dáwirler anatomiyası hám fiziologiyası, meditsina, mektep gigienası hám pediatriya, ekonomika, etnografiya, fol`klor, xalıq pedagogikası, kibernetika ilimleri menen baylanisadı.

5. Pedagogikanıń metodologiyalıq

tiykarları hám rawajlanıw derekleri

Metodologiya grektiń «Methodos…»-izertlew, biliw jolı, «Logos» túsinik, ilim sózinen kelip shıqqan. Bizińshe izertlew, biliw jolı haqqında ilim, ilimde qollanılatuǵın izertlew usıllari hám metodlarınıń jıyındısı degen maǵananı ańlatadı.

A method is a systematic procedure of doing something. In teaching, such a procedure should be one which elicits effective learning.².

Metod bul sistemali tu’rde oqitiw joli. Bul processte metod kushli oqitiw jollarin u‘yretedi.

Pedagogikanıń metodologiyalıq tiykarları – filosofiya, xalıq pedagogikası, ótmishtegi ullı pedagoglardıń jaratqan miynetleri, islam táliymati, xalıq bilimlendiriwi haqqında Prezident Pármanları, tálim-tárbiya tuwralı miynetleri, salamat áwladtı tárbiyalap kamalǵa jetkeriw haqqında shıǵıp sóylegen sózleri, oqıw-tárbiya haqqında húkimet qararları, bilimlendiriw Nizamı, qánigeler tayarlawdıń milliy baǵdarlaması, tálim-tárbiya tuwralı kontseptsiyalar, nizamlar, kórsetpeler, buyrıqlar, teoriyalıq-metodıkalıq ádebiyatlar hám basqa jol basshı hújjetler, aldıńǵı qatardaǵı oqıw orınlarınıń, muǵallimlerdiń hám novator oqıtıwshılardıń tálim-tárbiyadaǵı tájiriybeleri, jańa milliy pedagogikalıq texnologiyalardı jaratiwdaǵı jańalıqlar;

6. Pedagogikanıń ilim-izertlew metodları - ádebiyatlardı úyreniw, baqlaw, gúrrińlesiw, interv`yu, eksperiment, mektep hújjetlerin úyreniw, oqıwshılar islerin úyreniw, reyting, test, anketalar, matematikalıq hám kibernetikalıq, aldıńǵı pedagogikalıq tájiriybelerdi úyreniw hám ulıwmalastırıw.

1^ Pedagogy and Student Services for institutional transformation:Implementing Universal Design in Higher Education Jeanne L. Higbee and Emily Goff

2^ Connie Kateeba «PEDAGOGY HANDBOOK FOR

TEACHING IN LOCAL LANGUAGE»