Tema: Jup sózlerdiń sıpatlaması

Tema:Jup sózlerdiń sıpatlaması
Jobası;
1)Kirisiw
2)Jup sózler
3) Jup sóz komponentleri

Kirisiw
Qaraqalpaq tilinde jup sózler eki, geyde úsh sózdiń juplasıwınan jasaladı: qazan-tabaq, gelle-bas-sıyraq, bir-eki-úsh, qatın-bala-shaǵa hám t.b. Olar semantikası boyinsha óz ara mánilik qatnastaǵı, morfologiyalıq jaqtan birgelikli sózlerdiń sintaksislik jaqtan baǵınbay baylanısqan, fonetikalıq iqshamlasıwınan jasalatuǵin leksikalıq birlikler. Qalegen sóz jup sózdiń sıńarı bola bermegenindey, qalegen eki sózdiń dizbeklesip keliwi jup sózdi payda ete almaydi. Sózlerdiń juplasıwı ushin, birinshiden, jup sóz sıńarlarınıń ekewi de bir-birine mánilik qatnasta, semantikalıq jaqtan sáykesleniwi kerek, ekinshiden, jup sóz sıńarları semantika-fonetikalıq jaqtan iqshamlasiwi kerek, úshinshiden, morfologiyalıq jaqtan birgelikli, sintaksislik teń huquqli bolwi, grammatikalıq jaqtan sáykesleniwi kerek. Qalegen eki sóz juplasa bermeydi, olardıń juplasıwında semantikalıq jaqtan tómendegiler bayqaladı.

1. Bizdi qorshap turǵan ortalıqtaǵı qubılıslar, hareketler, zatlar ózleriniń jeke ózgeshelikleri menen birge uluwma belgileri boyinsha bir toparǵa kirip, bir atama túsinigine iye boladi. Maselen, qazan, tabaq, qasıq, pishaq, vilka, kepkir (xojalıq buyımları), bas, kóz, qulaq, erin, júz, murin (adam aǵzaları), arpa, biyday, júweri, másh, tan, salı (eginler topari) hám t.b. Bunday toparlar til iliminde korrelyativ sózler dep ataladı, al qaraqalpaqsha olardı sıbaylas sózler dep ataw múmkin.
Sibaylas (korrelyativ) sózlerdiń juplasıwı házirgi qaraqalpaq tilinde ónimli qubilis: qazan-tabaq, kóz-qulaq, arpa-biyday, ata-ana, búgin- erteń, bes-altı, keli-kelsap hám t.b. Bul keltirilgen jup sóz kompo- nentleri bir-biri menen semantikalıq jaqtan sıbaylas bolip, bir toparǵa kiredi.
Bir sıbaylas (korrelyativ) toparǵa kiretuǵin sózlerdiń barlıǵı bir- biri menen juplasa bermeydi. Máselen, shibin, shirkey, qurt, qumirisqa sózleri sıbaylas sózler bolip, onda shıbın menen shirkey, qurt penen qumırısqa jup sóz bola aladı, al shibin menen qurt yamasa qumirisqa menen shirkey sózleri jup sóz almaydi.
2) Sózlik quramda mániteri bir-birine jaqin sinonimlerdin` jup sózlerdi dúziwi házirgi qaraqalpaq tilinde ónimli ushirasadı. Bunday jup sózler jámlew, uluwmalastiriw mánilerin ańlatadi: ar-namis, kúsh- quwat, sin-simbat, daw-jánjel hám t.b. Qalegen sinonim eki sózden jup sóz jasala bermeydi, al kúndelikli sóylewde bir-biriniń mánisin toliqtiriw maqsetinde qollanılatuǵin, semantikalıq mánisi, aytiwǵa 1qshamliliǵi sáykes kelgenleri juplasadı: shiyrin-sheker, jaqin-juwiq, tamir- tanis, anda-sanda hám t.b.
3) Qaraqalpaq tilinde maʼnileri bir-birine antonim sózlerdiń juplasıwı da ónimli usturasadı: dos-dushpan, ashishi-dushshi, úlken-kishi, erteli- kesh, jaqsı-jaman. Qalegen eki antonim sóz juplasa bermeydi, olarda da ma pilik ózgesheligi qollaniliw órisi, aytiliw qshamliǵi sáykes keletugliǵi juplasadi.
Jup sózler morfologiyalıq jaqtan da birgelikli boladı, yaǵnıy jup sóz komponentleriniń ekewi de (geyde úshewi) birdey sóz shaqabına qatnashı boladı: ar-namis (atliq-atlıq), kóterilip-basılıp (feyil), erteli-kesh (ráwish- ráwish), bes-altı (sanlıq) hám t.b. Olardıń dara komponentleriniń qurilisı dara túbir sózlerden (ot-shóp, aqil-oy), dórendi sózlerden (alis-beris, jıyın-terim, oyli-bálentli), birikken sózlerden (oyaq-buyaq, óytip-búytip, arjaq-berjaq).
Házirgi qaraqalpaq tilindegi jup sóz komponentleriniń únlesiwi rifma, alliteratsiya, assonans, dissonans formasında ushirasadı. Bul qubilislar jup sózlerdiń aytılıw ıqshamlıǵın támiyinleydi. Máselen, áke-sheshe, ótken-ketken, júris-turis jup sózlerinde rifma, jábir-japa, qáde-qáwmet, saz-sáwbet jup sózlerinde alliteratsiya, taw-tas, ashiq- aydın, jıbır-jıbır jup sózlerinde assonans hám dissonans qubilislari kórinedi.
3.Jup sóz komponentleri ózleriniń turaqlı ornina iye. Tariyxıy rawajlaniwlar barısında jup sóz komponentleri ózleriniń semantikalıq mánisine, jumsaliw órisine, aytiwǵa iqshamlılıǵına hám fonetikalıq sáykesleniwine qaray ornalasqan. Jup sóz komponentleriniń ornalasıw tártibin úyrenip qaraǵanda olardıń tómendegidey ózgeshelikleri bayqaladı: birinshiden, sóylewde jedel qollanılatuǵin sóz birinshi komponent boladi (ata-baba, saz-sáwbet, mereke-meylis), ekinshiden, mánileri hám jumsaliwi jaǵinan teńdey bolǵanda orin tártip erkin boladı (jaqsı-jaman, jaman-jaqsı, qısı-jazi, jazi-qısı, qayǵi-ǵam, ǵam- qayǵi), úshinshiden, tábiyatınan izli-izinen keletuǵin háreketlerdi, qubilislardı bildiretuǵin sózler sol izbe-izlik tiykarında ornalasadı (bir- ayında-jılında, barip-kelip), tórtinshiden, aytılıwı jeńil sóz aytılıwı qiyin sózden burin keledi (toy-tamasha, saw-salamat, ati-jo`ni).