Tema: kirisiw. Sintaksis hám onin` izertlew obyekti

Birgelkili aǵzalardı baylanıstırıwshı qurallar

Birgelkili aǵzalardı baylanıstırıwshı tiykarǵı grammatika­lıq quralǵa intonatsiya kiredi. Olar arasındaǵı dawıs irkilisi sanamalı xarakterge iye boladı.
Birgelkili aǵzalardıń intonatsiyası.1) sanaw intonatsiyası;2) qarsılaslıq intonatsiyası;3) sebeplik intonatsiyası
Birgelkili aǵzalardıń kópshiligi sanaw intonatsiyası menen baylanısadı.Mıs: Hurjan usta, Turǵanbek. Sadıq úshewi kelip edi, tergewshi olardı ishke birimlep kirgizdi.Patshashılıq malǵa, otqa mútáj emes ǵoy. Taslaq iyrimlenip, sızılıp aǵıp tur. Qarsılas mánili intonatsiya birgelkili bayanlawıshlardı bay­lanıstıradı.Mıs: Keshte erte jatadı, azanda kesh turadı.Sebep mánili intonatsiya:Gúlim onı júdá jaqsı kóredi, sol ushın ne qılıp júrgenine itibar bermeydi.2. Birgelkili aǵzalardı baylanıstırıwshı qurallarǵa dáne­kerler kiredi. Kóbinese biriktiriwshi, awıspalı, gezekles, qarsılas dánekerler baylanıstıradı.1. Biriktiriwshi dánekerler da, de, ta, te, menen, benen, penen, hám, taǵı, jáne hám de taǵı da. Mıs: G`arrı da, bala da, kempir de tırbańlasıp úyleriniń aynalasın qardan tazartıp atır.Oqıwǵa ketetuǵın waqıt bolıp Atamurat penen Ayshagúl orın­larınan turdı. Barsaq aqsaqal, baslıq, taǵı bir jigit otır.Oqıwdı da, jazıwdı da úyrenip kiyatırmız. Kolxozdıń bas­lıǵı, Meńlimurat aǵa hám basqa adamlar úńilip turıptı.
2. Qarsılas dánekerler: biraq, lekin, sóytse de, sonda da, degen menen qarsılas dánekerleri birgelkili aǵzalardı bay­lanıstıradı. Mıs: Ol meni kórdi, biraq irkilmedi. Ol esitkenlerin aytqısı keldi, lekin aytpadı.
3. Awıspalı dánekerler: ya, yaki, yamasa, bolmasa ya bolmasa t.bMıs: Balam, mineziń ya ákeńe, ya ájaǵańa usamadı ǵoy. Ya jánjel, ya shawqım kóterilmeydi.4. Gezekles dánekerler: gá, gáhi, gáde, bir, birese, bir- de, bazda.
Ol gá otıradı, gá júredi.
Ol jipektey jumsaq, gáhi shashımnan sıypadı.
Gáptiń birgelkili aǵzaları birgelkili baslawısh, bayan­lawısh, tolıqlawısh, anıqlawısh, pısıqlawısh bolıp keledi.Birgelkili baslawısh: Gáptiń ishinde eki yamasa bir neshe bas­lawısh bir bayanlawıshtıń ortaq bolıp keledi. Sóylewde aralarında qısqa pauza islenedi. Jazıwda útir qoyıladı yaki dánekerler qoyıladı.Mıs: Ya ózi, ya balası úyinde boladı. Bul shólistannan piyada túwe, qus ta ushıp óte almaytuǵın edi. Apam da, aǵam da jumısqa ketip qalǵan.
Birgelkili bayanlawıshlar: Gáp ishinde eki yamasa bir neshe bayanlawısh bir baslawıshqa baylanıslı bolıp keledi. Birgelkili bayanlawıshlar atawısh bayanlawısh yamasa feyil bayanlawısh bolıp ke­liwi múmkin. Birgelkili feyil bayanlawıshlar Is-hárekettiń tez almasıwın bildiredi. Mıs: Olar talasıp-tarmasıp egin egedi, tárbiyalaydı, orıp jıynaydı. Ol Moskvada oqıǵan, kóp nárselerdi úyrengen. =ıp//=ip/,=p hal feyil formasındaǵı feyil bayanlawıshlardıń betlik forma tek keyingisi­ne ǵana qosıladı.Mıs: Sovxoz baǵı kem-kemnen keńeyip hám kórkeyip baratır. Ol erte turıp, awqatlanıp, jumısına ketti.
Birgelkili-atawısh bayanlawıshlar. Mıs: Men ushın meniń Eshimbetim hám aqıllı, hám sulıw. Sırtqı shapanı ózine sál qısqalaw bolǵan menen keńlew.
Birgelkili anıqlawıshlar: Gáp ishinde bir predmettiń bir neshe belgilerin bildirip keletuǵın sózler de ushırasadı. Bunday anıqlawıshlar birgelkili anıqlawıshlar boladı.Mıs: Ol orta boylı, biyday reń, at jaqlı jigit.Ol kisini kórgende Sánemniń de, Jumagúldiń de tınısı tartılıp tıshqan tesigi mıń teńge boldı. Orta boylı, arıq, at jaqlı, suwmańlaǵan, murtlı bala dalaǵa juwırıp shıqtı.
Birgelkili tolıqlawıshlar: Eki yamasa bir neshe sóz birdey seplik formasında kelip birgelkili tolıqlawısh xızmetin atqara­dı.Hesh bolmasa el-jurt, qońsı-qobadan uyalıń. Mátkárim bay jerdi, maldı, múlikti, baylıqtı kóbeytkisi kelgen. Jumıstı baslamastan burın úy-ishiń menen, aǵayin-tuwǵanıń menen, qońsı-qobań menen oylas.
Birgelkili pısıqlawıshlar: Pısıqlawıshtıń hámme túri de birgelkili pısıqlawıshlar bolıp keledi. Mıs: Sarıbiydiń Shoraxanda, Petro Aleksandrovskiyde kólegen dúkánları bar. Bulkáradaǵı eldiń birsıpırası Qońırat betke, Qallıkólge, Kóklikólge ketti de, geyparası Xojelige ketti.Sın pısıqlawısh: Qızıl jasıl bolıp, almaday qızarıp kún battı.Ol russha, ózbekshe, qazaqsha, túrkmenshe erkin sóyley aladı.Waqıt pısıqlawısh: Yarım aqshamda ma, tańnıń aldında ma báybishe ruxsat bergen­nen keyin apası menen qızı dizilisip úylerine keledi. Bular Dányardıń kózinshe de ózi joqta da onıń minezine kúletuǵın edik.Muǵdar dáreje pısıqlawısh: Waqıt saatlap, kúnlep hám aylap ótip atır. Bizler jiyi-jiyi kórisip hám tez-tez ushırasıp turdıq.Sebep pısıqlawısh: Adamlardıń jaqsı jasawı ushın, ónimli miynet islewi ushın jaǵdaylar jaratıw kerek.Maqset pısıqlawısh: Adamlardıń kópshiligi tóle qazıp qonıs basıwǵa, qora soǵıwǵa qaldırıldı.Shárt pısıqlawısh: Eger adam jiberip aytqızsa, kólik jiberip aldırsa baraman.Qarsılas pısıqlawısh: Ol ózinshe kishkene bolıwına, jas bo­lıwına qaramastan júdá shaqqan.
Birgelkili aǵzası gáplerde ulıwmalastırıwshı sózler. Birgelkili aǵzası gáplerde olardı ulıwmalastırıp, jámlep kórsetetuǵın ulıwmalastırıwshı sózler de qollanıladı. Ulıwmalastırıwshı sóz birgelkili aǵzalardı qamtıy alatuǵın sóz bolıwı kerek.Gáp ishinde almasıqlar, sanlıqlar ulıwmalastırıwshı aǵza xızmetin atqaradı. Mıs: Jiyemurat, Temirbek, Dármenbay-úshewi prezidiumǵa shıqtı.