Tema: kirisiw. Sintaksis hám onin` izertlew obyekti

TEMA: KIRISIW. SINTAKSIS HÁM ONIN` IZERTLEW OBYEKTI
1. Sintaksis páni haqqında. Sintaksistiń tiykarǵı birlikleri
2. Sintaksistiń basqa ilim tarawları menen baylanısı.
3. .Sintaksislik baylanıstı bildiriwshi grammatikalıq qural­lar
4. Sintaksislik baylanıstıń túrleri.
5. Sintaksislik qatnas.
Til iliminiń eńúlken tarawı bolǵan grammatika tildiń grammatikalıq qurılısın úyretedi. Grammatika eki bólimnen-morfologiya hám sintaksisten turadı. Morfologiyada sózlerdiń qurı­lısı, sóz shaqapları úyreniledi. Sintaksis grektińsyntaxis de­gen sózinen alınıp «dúzilis» degendi bildiredi. Sintaksiste sóz dizbegi hám gáplerdiń dúzilisi hám túrleri, gáp aǵzaları úyreniledi. Sóz dizbekleri de, gápler de sózlerden jasaladı, biraq sózler qalay bolsa solay gáp dúze bermeydi. Olar gramma­tikalıq qurallar járdeminde gáplerge birigedi. Sonlıqtan sin­taksiste sózlerdi baylanıstırıp gáp quraw qaǵıydaları, gáplerdiń dúzilisi, xızmeti, qollanılıwı úyreniledi. Gáp bolıw ushın grammatikanıń forma, intonatsiya hám mazmunı jaǵınan bir pútin oy-pikirdi bildiriwi kerek.
Grammatikalıq qurallarǵa betlik, kóplik, tartım, seplik qosımtaları, kómekshi sózler, intonatsiya, sózlerdiń orın tártibi kiredi. Mine, usı qurallar járdeminde sózler sóz dizbegine, gápke aynaladı. Sóz dizbegi menen gáp eki basqa nárse. Gáp ta­mamlanǵan bir pútin oydı bildiredi, al sóz dizbegi bunday qásiyetke iye emes, ol gáplerdi dúziw ushın qollanıladı.
Sintaksiste tiykarǵı birlik sıpatında sóz dizbegi hám gáp úyrenilip keldi. Al, sońǵı miynetlerde sintaksistińúyreniw ob`ektine tómendegi sintaksislik birlikler kiritildi: Sóz diz­begi, jay gáp, qospa gáp hám tekst. Bul sintaksislik birlikler ózine tán grammatikalıq ózgesheliklerge iye.
Sóz dizbegi-eki yamasa bir neshe mánili sózlerdiń grammati­kalıq baylanısınan dúziletuǵın sintaksislik birlik. Ol predika­tivlikke iye emes, pikir tıyanaqlılıǵın bildire almaydı. Mısalı: keń dala, sulıw qız, gózzal tábiyat, oqıwshınıń kitabı, jalt qaraw t.b.
Jay gáp-bir yamasa bir neshe sózlerden dúzilip, pikir tıya­naqlılıǵın bildiretuǵın predikativlik sintaksislik birlik. Gáptiń tiykarǵı belgisi predikativlik bolıp, gáplik intona­tsiyaǵa iye boladı. Mısalı: Báhár. Kún jılıdı. Tereklerdiń japıraqları bórte basladı.
Qospa gáp-eki yamasa bir neshe jay gáplerdiń mánilik hám grammatikalıq baylanısınan dúziletuǵın sintaksislik birlik. Qospa gáptiń quramındaǵı hár bir jay gáp pikir tıyanaqlılıǵına iye boladı. Mısalı: Aspan túnerip, jawın jawa basladı. Shayıq atańnıń zeynine tiyme, balam, ol jaqsı adam.
Tekst-mánilik hám dúzilislik jaqtan baylanısqan bir tutas sóylem birligi. Teksttiń kólemi hár qıylı bolıp keledi. Birewleri qısqa, al birewleri kólemli bolıp keliwi múmkin.
Til ilimindegi sońǵı pikirlerge súyene otırıp, burın sóz dizbegi hám gáp tiykarǵı sintaksislik birlikler dep esaplanǵan bolsa, házirgi grammatikada sóz dizbegi, jay gáp, qospa gáp hám tekst tiykarǵı sintaksislik birliklerge kirgiziledi. Al, sintaksis tórt toparǵa:
1. Sóz dizbegi sintaksisi.2. Jay gáp sintaksisi.3. Qospa gáp sintaksisi.4. Tekst sintaksisi bólinip úyreniledi.
Sońǵı dáwirde sintaksislik birliklerdi hár túrli baǵdarda úyreniw orın alǵan. Solardıń ishinde struktura-semantikalıq yamasa semantika-strukturalıq baǵdar boyınsha sintaksislik kate­goriyalar forma menen mazmunnıń birligi tiykarında úyreniledi.
Tildiń tiykarǵı xızmeti jámiyette adamlar arasında pikir alı­sıw, xabarlaw bolıp esaplanadı. Pikirdi bayanlaw ushın tiykarǵı birlik gáp bolıp esaplanadı. Sóz dizbegi bolsa pikirdi tolıq bere almaydı. Mısalı: Ashıq aspan (sóz dizbegi)Aspan ashıq (gáp)
Sonlıqtan, gáp-predikativlik sintaksislik birlik, al, sóz dizbegi predikativlik emes sintaksislik birlik.
Sintaksistiń tiykarǵı izertleytuǵın ob`ektisi sóz dizbegi hám gáp bolǵanlıqtan ol til iliminiń basqa tarawları menen tıǵız baylanısta boladı. Sintaksis til iliminiń morfologiya, leksikologiya, fonetika tarawları menen tıǵız baylanıslı.
Máselen, sózler, olardıń formaları, kómekshi sózler tek morfologiyada emes, sintaksiste de ayrıqsha áhmiyetke iye. Óytkeni, olarsız gáp dúziw, pikirdi bayanlaw múmkin emes. Sózler morfologiyada sóz shaqapları sıpatında túrli kategoriya­larǵa bólip úyreniledi, al sintaksiste gáp aǵzası sıpatında qaraladı. Qosımtalar morfologiyada sózdiń forması retinde, sin­taksiste sóz dizbeklerin, gáplerdi baylanıstırıwshı grammatika­lıq qurallar xızmetin atqaradı. Sózlerdiń gápte qanday aǵza bolıwı grammatikalıq qurallarǵa baylanıslı boladı.
Sintaksis leksikologiya menen de tıǵız baylanıslı. Sózdiń leksika-semantikalıq mánisi sintaksis ushın da áhmiyetli. Gápte tek leksikalıq mánige iye sózler ǵana gáp aǵzası bola aladı. Kómekshi sózler jeke turǵanda gáp aǵzası bola almaydı. Son­day-aq, eki-úsh sóz qosılıp bir leksikalıq máni ańlatatuǵın jaǵdaylar ushırasadı. Máselen, qosıq aytıw, juwap beriw, miynet etiw sıyaqlı sózler gápte bir feyil sóz hám bir gáp aǵzası dep qaraladı.
Tilimizde erkin sóz dizbekleri hám turaqlı sóz dizbekleri bar. Erkin sóz dizbekleri sintaksiste, al turaqlı sóz dizbek­leri leksikasında úyreniledi. Máselen, qızıl kegirdek bolıw, kóz ushında túyeden postın taslaǵanday turaqlı sóz dizbekleri gápte bir aǵza boladı.
Sintaksis fonetika menen de baylanıslı. Fonetikadaǵı lo­gikalıq pán, dawıs ózgesheligi, intonatsiya sintaksis ushın da áhmiyetli. Hár qıylı intonatsiyalıq qubılıslar gáptiń mazmunın ózgertip jiberiwi múmkin. Mıs: Aǵam keldi. Aǵam keldi! Aǵam kel­di? Usınday qubılıslar tilimizde oǵada kóp. Demek, sintaksis tildiń barlıq tarawları menen tıǵız baylanısta úyretiledi eken.
Gáp ishinde sózler sintaksislik baylanıs hám sintaksislik qatnasqa túsiw arqalı sintaksislik birliklerdi payda etedi.
Sintaksislik baylanıs hám sintaksislik qatnas tıǵız bay­lanıslı boladı. Sintaksislik baylanıs sintaksislik birliklerdiń komponentleri arasındaǵı grammatikalıq belgini bildirse, sintaksislik qatnas semantikalıq belgini bildiredi.
Gáp ishinde grammatikalıq baylanısqa túspeytuǵın sózlerde bolıwı múmkin. Olarǵa qaratpa hám kiris aǵzalar kiredi.Sóz dizbegi, gáp hám qospa gáptiń komponentlerin bayla­nıstırıwda tiykarǵı grammatikalıq qurallar: sóz formaları, kómekshi sózler, orın tártip hám intonatsiya úlken áhmiyetke iye.