Tema: kirisiw. Sintaksis hám onin` izertlew obyekti

Sóz formaları. Bularǵa sóz túrlewshi qosımtalar kiredi.a) seplik qosımtaları: mektepke barıw, tawǵa shıǵıw. Men awıldan keldim. Sen úyge barasań.b) tartım qosımtaları: Aygúldiń kitabı, mekteptiń baǵı. Dár`yanıń eki boyı toǵaylıq.v) betlik qosımtaları: Olar keldi. Men muǵallimmen. Sen studentseń.
Kómekshi sózler. Tirkewish, janapay, dáneker hám kómekshi atawıshlar baylanıstırıwshı qurallar xızmetinde qollanıladı.a) tirkewishler atawısh sózler menen dizbeklesip kelip bay­lanıstıradı. Dostım menen ushırastım. Anam menen oylastım. Sa­baqtan soń keldi.b) kómekshi atawıshlar: Úydiń aldında terekler ósip tur. Bólmeniń ishine kirdi.v) dánekerler: Ol birese maǵan, birese anasına qaradı. Inim hám sińlim meni izlep kelipti.g) janapaylar: Bul gápke túsinbegen ol ayıplı ma, túsin­dire almaǵan men ayıplıman ba?
Orın tártip. Sóz dizbegi hám gápler bir-biri menen grammatikalıq qosımtalarsız orın tártibi arqalı da baylanısıp keledi. Mısalı: biyik taw, jasıl japıraq.
Ayırım jaǵdaylarda sózlerdiń orın tártibinińózgeriwi me­nen gáp sóz dizbegine, al sóz dizbegi gápke aynalıwı múmkin. Máselen. Kól tereń. Tereń kól. Shayır Berdaq. Berdaq shayır.Tilimizde ayırım sózler máni ótkirligin payda etiw ushın orın tártibi ózgerip qollanıladı. Mıs: Araladım Edil menen Ja­yıqtı.
Intonatsiya. Sintaksislik birliklerdiń dúziliwinde olar arasındaǵı mánilik qatnastı bildiriwde intonatsiya da tiykarǵı xızmet atqaradı. Intonatsiya arqalı ajıralıp turadı. Bul-kitap. Murat-traktorshı. Eki balalı//ana. Eki // balalı ana.
Gáptiń bilgelkili aǵzaları, qospa gáplerdiń quramındaǵı jay gápler kópshilik jaǵdayda kómekshi sózlersiz intonatsiya arqalı baylanısadı. Mısalı: Alma, erik, shabdal gúlledi. Ol keldi, men kettim.
Sintaksislik birliklerdiń komponentleri arasındaǵı bayla­nıs eki túrli bolıp keledi. Dizbekli baylanıs hám baǵınıńqılı baylanıs. Dizbekli baylanısta bir-birine ǵárezsiz, teń mánili sintaksislik birlikler baylanısadı. Al, baǵınıńqılı baylanısta bir-birine ǵárezli, biri ekinshisine baǵınıp baylanısatuǵın sintaksislik birliklerdi baylanıstıradı.
Bul eki baylanısta da ulıwma semantikalıq jaqtan óz-ara baylanıs bar. Olardı baylanıstıratuǵın grammatikalıq qurallar intonatsiya, sózlerdiń orın tártibi, kómekshi sózler eki bayla­nısta da boladı. Al, baǵınıńqılı baylanıstıń tiykarǵı quralı sóz formaları bolıp esaplanadı.
Dizbekli baylanısqa jay gáplerdegi teń mánidegi birgelki­li aǵzalardıń hám dizbekli qospa gáplerdiń quramındaǵı jay gáplerdiń baylanısı kiredi. Olar dáneker sózler hám intonatsiya arqalı baylanısıwı múmkin. Mısalı: Aqılbek kishipeyil, aqıllı, til alǵısh bala. Aǵam úyge qaytıp kirdi de men mektepke kettim.
Dizbekli baylanıs ashıq hám jabıq dizbekli baylanıs bolıp keledi.Baǵınıńqılı baylanısta komponentleri biri ekinshisin baǵındırıw jolı menen baylanısadı. Bul baylanıs sóz dizbegi, jay gápler hám qospa gáplerdiń komponentleri arasında boladı.
Baǵınıńqılı baylanıstıń túrleri haqqında házirgi túrkiy tillerde hár qıylı pikirler bar. N.K.Dmitriev túrkiy tillerde sin­taksislik baylanıstıńúsh túrin kórsetedi: kelisiw, basqarıw, jupkerlesiw. Házirgi qaraqalpaq tilinde izafetlik baylanıs dep júrgiziletuǵın (mekteptiń baǵı) túrin N.K.Dmitriev kelisiw usılına kirgizedi.¹ Al, házirgi qazaq tilinde matasıw dep ataydı. Usı kóz-qarastan házirgi qaraqalpaq tilindegi izafetlik baylanıstı kelisiw usılına jatqarıwǵa boladı. Biraq, izafetlik usıl házirgi qaraqalpaq tilinde óz aldına bir usıl retinde úyreni­lip kiyatır.
Solay etip, házirgi qaraqalpaq tilinde baǵınıńqılı bayla­nıstıń tórt usılı bar.
1. Kelisiw 2. Basqarıw 3. Jupkerlesiw 4. Izafet (úylesiw).
Baǵınıńqılı baylanısta birewi bas komponent, al ekinshi­si baǵınıńqı komponent boladı.