Tema: kirisiw. Sintaksis hám onin` izertlew obyekti

TEMA: GÁPTIN` EKINSHI DÁREJELI AG`ZALARI

1.Tolıqlawısh hám onıń ańlatılıwı.
2.Tolıqlawıshtıń túrleri.
3. Anıqlawısh hám onıń ańlatılıwı.
4.Anıqlawıshtıń túrleri: jupkerlesiwshi hám izafetlik anıqlawıshlar.
5. Ayqınlawısh-anıqlawıshtıń ayrıqsha túri.
6. Pısıqlawısh hám onıń ańlatılıwı.
7. Pısıqlawıshtıń túrleri.
8. Pısıqlawıshtıń tolıqlawıshtan ayırmashılıǵı
Tolıqlawısh
Gáptiń ekinshi dárejeli aǵzaları gáptiń mazmunın toılqtı- rıp, keńeytip keledi. Olar gápte birer aǵzaǵa, kóbinese bas aǵzalarǵa qatnaslı bolıp keledi. Ekinshi dárejeli aǵzalardıń biri-tolıqlawısh. Tolıqlawısh gáp ishinde háreketke baylanıslı predmetti bildiredi. Ózi baylanıslı bolǵan sóz benen basqarıw usılında baylanısadı. Gáp ishinde tiykarınan bayanlawısh penen baylanıslı boladı.
Tolıqlawısh-bayanlawıshtı zatlıq mánide túsindirip, is-háre­kettiń ob`ektin bildiretuǵın gáptiń ekinshi dárejeli aǵzası. Mısalı: Men dostımdı apası menen kórdim. Mısaldaǵı dostımdı, apası menen predmetti, yaǵnıy hárekettiń ob`ektin kórsetedi.Tolıqlawıshlar qandayda bir seplik jalǵawında turadı. (ataw, yielik seplikten basqa) hám sol sepliklerdiń sorawları­na juwap beredi.Sonday-aq, tolıqlawıshlar kómekshi sózler (tirkewishler) me­nen keledi. Bunday jaǵdayda kim menen? ne menen? kim haqqında? ne haqqında? sorawlarına juwap beredi.
Tolıqlawıshlar gáp ishinde ózi baylanıslı bolǵan sózge baǵınıp baylanısadı. Bul sóz kópshilik jaǵdayda feyil sóz bola­dı da, al ayırım jaǵdaylarda atlıq, kelbetlik, ráwish te bolıwı múmkin. Mıs: Birewden ekew jaqsı.
Tolıqlawıshlar ob`ektge baylanıslı bir neshe morfologiyalıq mánilerdi bildiredi.
1) adamdı: Inimnen xat aldım.
2) predmetti: Aǵamlar salını orıp aldı.
3) orındı: Bizler Moskvanı kórdik.
4) muǵdardı: Qoylardıń ekewin alıp ketti.
5) háreketti: Qosıq aytıwdı jaqsı kóremen.
6) halattı: Oylawǵa waqtım joq.
7) siltew: Men bunı soǵan aldım.
Tolıqlawıshlar predmetti ańlatatuǵın sózler bolǵanlıqtan gáp ishinde kóbinese atlıq yamasa atlıqlasqan sózlerden bolıp keledi.1. Atlıq sóz shaqabınan ańlatılǵan tolıqlawıshlar. Mısalı: Bizler biydaydı qırmanǵa úydik. Men muǵallimimiz tuwralı gaze­tadan oqıdım.2. Almasıqtan bolǵan tolıqlawısh: Men heshkimnen hesh nárse­ni jasırmayman. Buǵan sen ókpelemey aq qoy.3. Kelbetlikten: Substantivlesken kelbetlikler gápte to­lıqlawısh bolıp keledi.Mısalı: Jamannan qash, jaqsıǵa jantas. Úlkenlerdi sıyla, kishkenelerge ǵamxorlıq et.4. Sanlıqtan: Birewin men alaman, ekinshisin sen al. Tórttiń birine diyqan turar, teń bol,-dedi Aydos baba. Júzden júyrik, mıńnan tulpar.5. Substantivlesken kelbetlik feyiller gápte tolıqlawısh bolıp keledi. Mısalı: Oqıǵanıńdı aytıp ber. Baratuǵınlardı alıp ket.6. Háreket atı feyilden: Sen oqıwdı da kelistire almadıń. Jaqsı jasawdı menen úyrenseń boladı.7. Modal` sózlerden: Keregińdi alıp ket.
Tolıqlawıshlar háreket ózine ótken yaki qaratılǵan predmet­ti bildiredi. Sonlıqtan háreket penen predmet arasındaǵı qat­nasına, grammatikalıq bildiriliwi hám mánisine qaray tuwra hám qıya tolıqlawısh bolıp bólinedi.
Tuwra tolıqlawıshlar háreket ózine ótken predmetti kórse­tedi, al qıya tolıqlawıshlar háreketke basqa jol menen qatnaslı bolǵan predmetti bildiredi. Mısalı: Bul gáplerdi Jumagúlge ay­tıwım kerek. Erteń Jumagúl menen ushırasaman. Mısallardaǵı gáplerdi-tuwra tolıqlawısh, al Jumagúlge, Jumagúl menen-qıya to­lıqlawısh..