Quramı bet

MAZMUNÍ:

№	Quramı	bet
1.	Oqıw materiyalları
1.1	Lekciya materiyalları
1.2	Seminar materiyalları
1.3	Ámeliy jumıs materiyalları
2.	Ózbetinshe tapsırmalar
3.	Glossary
4.	Qosımshalar
4.1	Úlgi baǵdarlama
4.2	Isshi baǵdarlama
4.3	Tarqatpa materiyallar
4.4	Testler
4.5	Bahalaw kriteriyaları
4.6	Qosımsha materiyallar

OQÍW MATERIYALLARÍ

LEKCIYA TEKSTI
1-tema: Onomastika ilimi, izertlew obyekti, tarawları basqa ilim tarawları menen baylanısı
Jobası:
1. Onomastika ilimi, izertlew obyekti, basqa ilim tarawları menen baylanısı.
2. Menshikli atlardı úyreniwdiń maqseti hám wazıypaları.
3. Onomastikanıń tarawları
Tayanısh túsinikler: Onomastika, antroponimika, adam atı, ákesiniń atı familiya, laqap, psevdonim, toponimika, gidronim, oronimler, kosmonemika, zoonimika, etnonimika.
1. Onomastika ilimi izertlew obyekti basqa ilim tarawları menen baylanısı
Onomastika-túrkiy tillerinde sonıń ishinde qaraqalpaq tilinde eń az izertlengen jas tarawlardıń biri. Haqıyqatında da, qaraqalpaq til biliminde onomastikanı izertlew máselesi XX ásirdiń 60-jıllarınan soń qolǵa alınıp izertlene basladı. Kópshilik túrkiy tillerinde onomasnikanı lingvistikalıq jaqtan arnawlı túrde hár tárepleme izertlew máselesi álle qashan qolǵa alınıp, bul tarawǵa baylanıslı bir qansha kandidatlıq hám doktorlıq dissertaciyalar jaqlandı, qólemli ilimiy monografiyalıq miynetler baspadan shıqtı.
Onomastika – grek sózi bolıp «At qoyıw óneri» degen mánini ańlatadı. Tildegi barlıq menshikli atlardı hár tárepleme úyrenetuǵın til biliminiń tarawı bolıp esaplanadı.
Menshikli atlar obyekttiń jámiyettegi ornın belgilew, ajıratıp kórsetiw ushın qoyıladı. Hár bir xalıqtıń tiline baylanıslı sózlerinen jasaladı, barlıq sózler sıyaqlı tildiń nızamlılıqlarına baǵınadı, sonlıqtan til sistemasınıń tiykarǵı bir bólegin quraydı, olar etnografiya, tariyx geografiya, sociologiya, huqıq penen birlikte tıǵız lingvistikalıq baylanısta izertlenedi. Durısında da menshikli atlardı izertlew arqalı xalıqtıń til tariyxın, úrip-ádet, dástúrlerin, sociallıq jaǵdayların, geografiyalıq jasaw ornın h.t.b. sırların ashıwǵa boladı. Házirgi qaraqalpaq menshikli atlarınıń quramında ushırasatuǵın arab-parsı, túrk hám monǵol tillerine ortaq elementlerdi , orıs hám orıs tili arqalı basqa tillerden kelip kirgen elementlerdi ushıratamız. Sonıń menen birge qaraqalpaqsha menshikli atları grammatikalıq qurılısı hám semantikalıq ózgeshelikleri jaǵınan da úyreniwdi talap etedi. Usılar arqalı biz jámiyettiń ózgerip rawajlanıwı menen bir qatarda ilim hám mádeniyattıń, tildiń hám solar menen birge menshikli atlardıń da hár jámiyetke say jańa atlar menen tolısıp, al geyparalarınıń gónerip umıt bolıp, qollanıwdan shıǵıp qalatuǵınlıǵın kóremiz. Menshikli atlar arqalı tariyx betleriniń sırları ashıladı, bolıp ótken tariyxıy waqıyalardaǵı is-háreketlerdiń kimler tárepinen islengenligin kóremiz, usılar arqalı adamlardıń jámiyettegi ornı da anıqlanadı. Sonlıqtan da til biliminde onomastikanı úyreniw isi eń áhmiyetli hám aktual` máselelerden bolıp tabıladı.
2. Menshikli atlardı úyreniwdiń maxseti hám wazıypaları.
Menshikli atlar /onomastika/, qaysı bir xalıqta bolmasın, sol xalıqtıń tiliniń rawajlanıw nızamlıqlarına baǵınadı. Sebebi olar sol xalıqtıń sózlik quramınan tańlap alınadı hám obyektke qoyıladı. Álbette, bunnan menshikli atlar kúndelikli sóylew tilimizde qollanılıp júrgen sózler menen ǵanan sheklenip qaladı eken degen juwmaq shıqpawı kerek.
Máselen, qaraqalpaqsha menshikli adam atlarınıń quramında Abdulla (allanıń bendesi, qulı), Seyfatdin (dinniń qılıshı) Muxammed (maqtawlı), Nadira (siyrek) h.t.b. shıǵısı arabsha atlar; Niyaz (sawǵa, sıylıq), Barzu (joqarı, ullı), (Bahram, jeńimpaz) h.t.b. sıyaqlı shıǵısı parsısha atlar; Vladimir, Klim , Marat, Roza, Zoya h.t.b. sıyaqlı orıs hám orıs tili arqalı basqa tillerden kelip kirgen atlar tilimizde kóplep ushırasadı. Sonlıqtan bunday menshikli atlar antroponimikada shıǵısı boyınsha tillik qatlamlarǵa ajıratıp tallawdı talap etedi. Sonday-aq hár qıylı tillik qatlamlardıń óz ara baylanısıw jolları arqalı da qaraqalpaqsha menshikli adam atları jasaldı; Bay (qqalp.)+Murat(a), Niyaz(p)+bek (qqalp.) Gúl (p)+biyke) qqalp.), Artıq(qqalp)+gúl(p). Sonday-aq Soldat (orıs)+ bay (qqalp.) h.t.b. … Bular da tillik qatlamlarǵa qatnasına qaray aralas atlar retinde shıǵısı boyınsha alıp qaralıwı kerek.
Sonıń menen bir qatarda menshikli atlardıń etnografiyalıq ózgeshelikleri, olardń xalıq turmısı; úrip-ádeti, dástúrleri menen tıǵız baylanısı onomastikalıq izertlewler arqalı ámelge asadı. Olardıń grammatikalıq qurılısı, hár qıylı sóz shaqaplarınan jasalıwı hám olardaǵı grammatikalıq baylanısıw jolları hám tariyxı h.t.b. olardı strukturalıq-gramamatikalıq jaqtan hár tárepleme úyreniwdi talap etedi.
Menshiki atlardıń quramında xalıqtıń ásirler boyı ómir súrip kiyatırǵan tariyxıy turmısınıń izi jatır, sol attı qoyıwdaǵı olardıń armanı, tilek ótinishler h.t.b. bildiretuǵın ishki tuyǵıları, sezimleri, tilekleri bar. Sonlıqtan menshikli atlardı semantikalıq jaqtan hár qıylı tematikalıq toparlarǵa ajıratıp, olardıń mánilik ózgesheliklerin kórsetiw baslı máselelerdiń biri.
Mine, usı aytıp ótilgen máselelerdi studentlerge lingvichstikalıq jaqtan analizley otırıp, úyretiw predmettiń tiykarǵı maqseti hám wazıypaları bolıp tabıladı.
Usılardı esapqa ala otırıp biz tómendegilerdi úyreniwdi maxset etip qoyamız:
- qaraqalpaq tilindegi menshikli atlıqlardıń quramındaǵı leksikalıq qatlamlardı tariyxıy shıǵısı boyınsha anıqlaw;
- olardıń morfologiyalıq qurılısın hám jasalıwın ashıp kórsetiw;
- tariyxıy – etnografiyalıq jaqtan sıpatlama beriw;
- leksika – semantikalıq ózgesheliklerin anıqlaw hám olardı semantikalıq jaqtan toparlarǵa bóliw.
- geypara menshikli atlarǵa etimologiyalıq jaqtan analiz islew
3. Onomastikanıń tarawları
Hár bir xalıqtıń tilinde ǵalabalıq atlıqlar (lat. nomina arollativa) menen bir qatarda menshikli atlar (lat, nomina prepria, angl. Proper name, franc. Nom. Prope nem. Eigenname toparı ómir súredi. Lingvistikalıq ilimde menshikli atlardı hár tárepleme úyrenetuǵın taraw ekonomika dep ataladı. Onomastika óziniń izertleytuǵın obyektleriniń ózgesheliklerine qaray mınaday tarawlarǵa bólinedi:
1. Antroponimika. Grek tilinen alınǵan bolıp «antropos» -adam –at degen mánini ańlatadı. Tildegi adam atlarına tiyisli bolǵan Adam atı, ákesiniń atı, familiyası, laqap, psevdonimlerdi úyrenetuǵın til biliminiń tarawı. Usı atamalar jıyıntıǵın antroponimler dep ataladı.
2. Tononimika. Grekshe «topos» -orın, «onoma»-at degen sózden alınǵan. Tildegi barlıq geografiyalıq obyektler: dár`ya, teńiz, kól, taw, tóbeshik oypatlıq, qala, awıl, mámleket, kóshe, jol h.t.b. orınlarǵa qoyılǵan menshikli zatlardı izertleydi. Usınday barlıq orınlarǵa baylanıslı qoyılǵan atlar toponimler delinedi.
3. Kosmonimika. Grekshe, «kosmos»-álem, dúńya, «onoma» at degendi ańlatadı. Álem, kosmos keńisliklerinde jaylasqan juldız, planeta, kometa, asteroid h.t.b. baylanıslı qoyılǵan menshikli atlardı izertleydi. Barlıq álemde jaylasqan obyektlerdiń atlarınıń jıyıntıǵı kosmonimler dep ataladı.
4. Zoonimika. Grekshe «zoon»-xaywan, «onoma»-ab degen sózinen alınǵan. Xaywanatlar dúńyasına kiretuǵın iyt, pıshıq, sıyır, at, quslarǵa, qurt-qumırsqalarǵa h.t.b. baylanıslı menshikli atlardı úyrenedi. Balardıń jıyıntıǵı zoonomiler delinedi.
5. Etionimika –Grekshe «etnos»-xalıq, onoma –at degen mánilerdi ańlatadı. Jer sharında jaysaytuǵın barlıq xalıq, millet, urıw, qáwim h.t.b. baylanıslı qıyılǵan atamalardı izertleydi. Tildegi usınday barlıq atamalar jıyıntıǵı etnonimler delinedi.