Quramı bet

Parsısha atlar
Házirgi qaraqalpaq tiliniń leksikalıq quramında arab til qatlamları menen bir qatarda parsı tiliniń sózleride kóplep gezlesedi. Parsı tiliniń túrkiy tillerine hám túrkiy tiliniń bir shaqabı bolǵan qaraqalpaq tiline tásiri tuwralı kóplegen tilshi alımlar ózleriniń bahalı pikirlerin bildiredi. Haqıyqatında da, parsı tiliniń qatlamları áyyemgi dáwirlerden baslap túrkiy hám iran qáwimleriniń óz-ara tıǵız baylanısı nátiyjesinde hám arablar menen parsılardıq Orta Azich, Qazaqstan aymaqlarında ústemlik etip, ilim hám mádeniyatın, dinin keń kólemde engiziwne baylanıslı túrkiy tilles xalıqlardıń tillerinde sezilerli dárejede kórine basladı. Mahmud Qashǵariy XI ásirdiń ózinde-aq túrkiy tilles xalıqlardıń ayırım orınlarında soǵdı tilinde de, túrkiy tilinde de sóylesetuǵınlıǵın aytqan edi.
Házirgi qaraqalpaq tilinde parsı tilinen kelip kirgen sózler turmıstıń hárqıylı tarawların óz ishine alıp, olar atlıq, kelbetlik, ráwish, dáneker sıyaqlı sóz shaqapları túrinde qolannıladı. Parsı tilinen kelip kirgen leksikalıq qatlam arabsha sózler sıyaqlı mánisi jaǵınan túsinikli, túpkilikli sózlerden qáliplesip ketken. Olardıń kópshiligi qaraqalpaq antroponimleri xızmetinde kelip, adam atların jasawda ónimli qatnasadı. Sonday-aq parsı tilinen kirgen, mánisi jaǵınan túsiniksiz hám sózlik quramda joq, tek tikkeley adam atları qálpinde ózlesken leksikalıq birlikler de ushırasadı.
Sonlıqtan adam atların jasawda qollanılıw ózgesheliklerine qaray parıssha atlardı eki toparǵa bólip qarawǵa boladı: I. Qarqalpaq awızeki sóylew tilinde qollanılatuǵın sózlerden jasalǵan adam atları.
2. Qaraqalpaq awızeki sóylew tilinde qollanılmaytuǵın parsı tilinen ózlesken adam atları. 1. Qaraqalpaq awızeki sóylew tilinde ónimli qollanılatuǵın sózlerden jasalǵan adam atları. Bul sózler tiykarǵı mánisi jaǵınan túsinikli, qaraqalpaq tilinde erlerge hám hayalqızlarǵa baylanıslı adam atların jasawda keń qollanıladı: a) Erlerge baylanıslı bir quramlı jay adam atları: Gedey, Dástan. Xoja, Nayza, Arzıw h.t.b. Bul atlar eki quramlı adam atların jasawda da ónimli kózge túsedi: alamsbek, gedeyniyaz, Xojaniyaz, Nayzabay, Dásanbek, Arzıwbek h.t.b. b) hayal-qızlarǵa baylanılı bir quramdı jay adam atları: Ayna, Bahar. Gawhar, Lala, Rawshan, Úmit, Abadan, Shiyrin. h.t.b. Bul atlardıń da kópshiligi eki quramlı adam atların jasay aladı: Gúlbahar, Lalagúl, Úmitxan, Shiyrinxan, h.t.b.
v) Erlerge hám hayal-qızlarǵa ortaq atlar: Bazar, Baxıt, Dáwlet, nawrız, Nıshan h.t.b. Parsı tilindegi jan, dos, dana, pir, perde, taza, durıs, gúl, paxta, h.t.b. sózler qaraqalpaqsha adam atları jasawda antroponimlik komponet xızmetinde keliw menen bir qatarda ózi sıyaqlı qaraqalpaq tilinde ónimli qollanılatuǵın parıssha sózler menen dizbekselip te adam atların jasaydı: Jánigúl, Jandáwlet, Dosjan, guldana, Piryar, Perdebay, Perdegúl, Durısjan, Guljan,, Paxtagúl h.t.b.
2. Qaraqalpaq awızeki sóylewinde qollanılmaytuǵın parsı tilinen ózlesken atlar. Bul birinshiden áyyemgi túrkiy hám Iran qáwimleri arasındaǵı mádeniy baylanıslar arqalı, ekinshiden, parsı tilinde jazılǵan shıǵıs ádebiy jazba estelikleri arqalı hám úshinshiden, sońǵı dáwirlerde tájik tilinen ózbek, túrkmen tilleri arqalı ózlesken mánisi kópshilikke málim bolmaǵan parıssha adam atları bolıp tabıladı. Olarǵa tómendegi adam atları kiredi:
1) Erlerge baylanıslı bir quramlı jay adam atları, Bázirgen, (sawdager), Barzu (mánisi belgisiz, shama menen biyik, ullı degen mánide), Bahram (jeńimpaz), Buzrux (ullı), Rustem (kúshli, quwatlı), Qálender (gezip júriwshi, dárwish), Farhat (jeńimpaz), Fedravsiy (beyish baǵı) h.t.b. Sonı aytıp ótiw kerek, qaraqalpaq tiinde parsı bili komponentlerinen quralǵan, mánisi kópshilik ushın tanıs emas ekm quralı hám erlerge baylanıslar adam atları onsha kóp gezlespeydi: Zulpıqar, (Áliydiń qılıshınıń atı),
2) Hayal-qızlarǵa baylanıslı bir quramlı jay adamlar atları: Barno (jas), Peruza (hasıl tas), jıltıraq kók tas) Sanovar (qaraǵay, Ziywa naǵıs, bezew sh.t.b). Hayal-qızlarǵa baylanıslı eki quramlı qospa atları: Gulara (gúlge bezengen, jasanǵan), Guingir (gúldey sulıw), Dilara (Diloram (súykimli súykimli sulıw), Dilafruz (quwandırarlıq), Dilbar (súykimli qızıqtıratuǵın), Dilrabo (Dilruba tańqalarlıq, ózine tartatuǵın) Shazada (Shahzada, shaqtıń áwladı), Shaxsanem (Shaxtıń gózzalı) h.t.b. Joqarıda keltirip ótken adam atlarınıń quramında diniy túsiniklerge baylanıslı adam atları joqtıń qasında. Erlerge baylanıslı adam atları kóbinshe batırlıq, kóshlilik, ullılıqqa tán, hayal-qızlarǵa baylanıslı adam atları kóbinese sulıwlıqqa, náziklikke, jaǵımlılıqqa tán bolıp keledi.