Quramı bet

4-tema: Qaraqalpaq ismleriniń tariyxıy etnografiyalıq hám leksika-semantikalıq ózgeshelikleri
Jobası:
1. Kirisiw.
2. Táriplew atları (deskrintiv).
3. Tilek atları (deziderativ).
4. Baǵıshlaw, arnaw atları (memorativ).
Tayanısh túsinikler: 1. Leksika-semantikalıq ózgeshelikleri boyınsha ilimpazlardıń pikirlerine sholıw. 2. Ismlerdiń qoyılıwındaǵı hár qıylı jaǵdaylar, balanıń tuwılǵan waqtı, sol waqtaǵı hádiyse, waqıyalar, ata-analarǵa baylanıslı maǵlıwmatlar. 3. Ismlerdiń qoyılıwında tuwılǵan balaǵa bolǵan hár qıylı tilekler. 4. Totem atlar, payǵambar, ulamalardıń atları, tariyxıy, iskerler, qaharmanlar atları.
KIRISIW
Menshikli atlar haqqında pikir júrgiziw erte dáwirlerden baslap, házirgi waqıtqa shekem ilimpazlardıń dıqqatın ózine awdarıp kelmekte. Olar arasında tiykarınan alǵanda menshikli atlardıń ózine tán mánisin anıqlawǵa kóplegen bir qıylı hám qarama-qarsı mánidegi hár qıylı pikirler aytısı dawam etip keldi. Angliyanıń logik izertlewshisi Djon Styuart Mill`: «Menshikli atlar máni ańlatpaydı, olar zattı bir-birinen ayırıp kórsetiw ushın qoyılǵan tańbalar, belgiler (krest sıyaqlı). Bul tańbalar atalǵan zattıń sıpatı, qásiyeti menen baylanıspaydı, máni bildirmeydi, táriplemeydi, al onı (zattı) tek ataydı. Menshikli atlar hesh qanday mánige iye emes» degen pikirdi ortaǵa ortaǵa taslaydı<sup>1</sup>. Al, O.Espersen Milldiń teoriyasına sın sóz benen qaray otırıp menshikli atlardıń ǵalabalıq atlıqlarǵa qaraǵanda belgili dárejede máni ańlatatuǵınlıǵı haqqındaǵı qarama-qarsı pikirdi alǵa ilgeriletedi<sup>2</sup> . A.G.Shayxulov usınday hár qıylı pikirlerdi biri-biri menen salıstıra kelip, menshikli atlardıń mánileri tuwralı úsh túrli kóz-qarastıń bolıp kelgenligin kórsetedi: birinshiden, geypara avtorlar (L.M.Shetinin, O.Jdanov, V.Nikonov, M.Sharashovalar) menshikli adam atlarınıń máni hám túsinikke iye ekenligin bildiredi: ekinshiden, ayırım ilimpazlar, máselen, E.M.Galkina-Fedoruk: «Menshikli atlar mánige de, túsinikke de iye emes, olar tek ayırım kórsetiwshi belgi» dep kórsetedi; úshinshiden, A.A.Reformackiy, O.S.Axmanova, A.V.Superanskaya hám t.b. avtorlar menshikli atlardıń mánige iye, biraq túsinik penen baylanısı joq ekenligin bildiredi<sup>3</sup>. Házirgi onomastlardıń kópshiligi sońǵı úshinshi kóz-qarastı quwatlaydı<sup>4</sup>. Sonday-aq qaraqalpaq tilshi ilimpazlarınıń da menshikli atlar tuwralı pikirleri usı kóz-qarasqa sáykes keledi<sup>5</sup>. Haqıyqatında da, sońǵı waqıtları menshikli atlardıń semantikası, mánilik ózgeshelikleri jóninde hár qıylı kóz qaraslar ómir súrip kiyatırǵanı málim. Bul tuwralı A.V.Superanskaya «… menshikli atlardıń semantikası tek izertlenbey atırǵanlıǵınan beter, hátteki ele anıqlanbaǵan da taraw»<sup>6</sup>- dep kórsetedi. Ol menshikli atlardıń mánilik ózgesheliklerin anıqlawda Dj.St.Mill, A.Gardiner, G.Suit, K.A.Allendorf, G.O.Vinokur, A.A.Reformackiy, V.A.Nikonov, A.S.Axmanovlardıń aytqan pikirlerin talqılaydı hám usılardan shıǵa otırıp óziniń tujırımlı kóz qarasın bildiredi: «… hár qanday menshikli at qanday da bir mánige iye boladı.
Menshikli atlar túsinikler menen baylanıslı bolmaǵanlıqtan, olardıń tiykarın túsiniw ushın onıń qanday predmetke qatnaslı ekenin anıqlap, ol predmettiń túsinik penen qatnaslılıǵın bilip, sonnan keyin sol konkret predmettiń qalay atalatuǵınlıǵın anıqlaw kerek»<sup>7</sup>. Menshikli attıń, haqıyqatında da túsinik penen baylanısı joq. Degen menen belgili bir mánige iye boladı. Máselen, Búrkit, Qarlıǵash, Totı, Qarshıǵa sıyaqlı menshikli atların alıp qarayıq. Bul jerde adamnıń menshikli atın quslarǵa baylanıslı qoyǵanda, sol adamdı búrkit, qarlıǵash, totı, qarshıǵa sıpatında túsine almaymız. Adamǵa Búrkit dep menshikli at qoyıwdıń sebebi búrkittey kúshli, ilgir bolsın degen mánide Qarlıǵash, Totı, Qarshıǵa qoyıwdaǵı sebep: qızlardıń sulıw, minayım, názik, kewili pán bolsın degen tilekke baylanıslı bolıp esaplanadı. V.A.Nikonov túrkiy tillerindegi Arslan degen menshikli adam atın semantikalıq jaqtan «haywanatlarǵa baylanıslı» toparǵa kirgiziwdiń orınsız ekenligin bildiredi. Ol bul attıń qoyılıwında ata-anası balanı tórt ayaqlı haywanǵa teńep emes, al arslanday kúshli, batıl bolıwın oylaǵan dep kórsetedi Sonday-aq túrkmenshe Tavshan (qoyan), altaysha Chıchkan (tıshqan) sıyaqlı atlardıń da Arslan menen birlikte «haywanatlarǵa baylanıslı» toparǵa engiziliwi qolaysız ekenligin aytadı.
Solay etip, ol «Attıń semantikası-at jasawshı sózdiń mánisi arqalı emes, al sol sóz arqalı atawshınıń atalǵan nársege túsinigi arasındaǵı qatnas»<sup>8</sup>- degen juwmaqqa keledi. Álbette, bul jerde adam Arslan dep atalǵanı menen kúshli, batıl bolıp shıqpay, kerisinshe, názik, ileker, qorqaq bolıp shıǵıwı da múmkin. Sonlıqtan adam atı arqalı, adamdı atalǵan sózdegi máni arqalı, yamasa sol sózdiń qosımsha mánisi arqalı, solay boladı dep túsiniw de retsiz. «Arslan-kúshli haywan» degende biz onı haywan sıpatında túsinemiz de, «Ernazar – arslan jigit edi» degende biz, Ernazar kúshli, batır qorıqpaytuǵın márt sıpatında túsinemiz. Birinshisi tuwra mánide boladı da, ekinshisi awıspalı mánide. Sonlıqtan da biz joqarıdaǵı A.A.Reformackiydiń, A.S.Axmanovtıń, A.V.Superanskayalardıń aytqanınday, menshikli atlardıń mánige iye bolatuǵınlıǵın, biraq túsinik penen baylanısı joq ekenligin tolıq maqullaymız. Sońǵı waqıtları onomastlar arasındaǵı hár qıylı sheshimge iye bolıp kiyatırǵan máselelerdiń biri – adam atlarınıń klassifikaciyası.
T.K.Kusimova áyyemgi bashqurt tilindegi menshikli adam atların semantikalıq jaqtan 20 toparǵa, orıs tilindegi adam atların A.M.Selishev 19 toparǵa, belorus tilindegi adam atların N.V.Birillo 34 toparǵa, ózbek tilindegi adam atların E.Begmatov 19 toparǵa bólip qaraǵanlıǵın kórsetedi<sup>9</sup>.
V.A.Nikonov, A.G.Shayxulovlar venger antroponimist-tyurkologı L.Rashonidiń klassifikaciyası boyınsha, menshikli adam atların úlken úsh toparǵa bólip, hár bir topardı adam atların qoyıwdaǵı sebep, bánege (motiv) baylanıslı hár qıylı shaqaplarǵa bólip qaraydı<sup>10</sup>. Túrkiy tillerindegi menshikli adam atları leksika-semantikalıq jaqtan usı klassifikaciya tiykarında qálipleskenlikten qaraqalpaqsha menshikli adam atların da usı klassifikaciya boyınsha bólip qarawdı maqul kórdik.
Táriplew atları (deskriptiv)
Bunday atlar tuwılǵan balanıń hár qıylı jaǵdaylarına, tuwılǵan waqtına hám sol waqıttaǵı bolıp ótken waqıyalarǵa, ata-analar tuwralı maǵlıwmatlarǵa baylanıslı qoyıladı.
1.1. Balanıń tuwılǵandaǵı ayırmashılıq belgileri: a) túri-túsi: Aqmırza, Qarajan, Qaraman, Qaramırza, Sarı, Sarıbay, Sarıgúl hám t.b. dene músheleriniń ózgeshelikleri: Qaljan, Qalxoraz, Qalmırza, Qalniyaz, Qalıbay, Qosbarmaq, Meńlimurat, Nıshan, Nıshanbay Qallıgúl, Qalbazar, Qalbiyke, Meńli, Meńlibiyke, Meńligúl, Nıshangúl, Botakóz, Qarakóz, Qarashash, Shashlı, Shashlıbiyke hám t.b.
1.2. Shańaraq aǵzalarınıń sanına baylanıslı: a) bala sanı: Birbarım, Besim, Besligúl, Altıbay, Segizbay, Jetibay, Toǵızbay, Egizbay, Qosbawlı, Qosdáwlet, Qosnazar, Qosjan, Qosıbay hám t.b. v) ata-analarınıń jası: Otızbay, Qırıqbay, Eliwbay, Alpısbay, Jetpisbay, Seksenbay, Toqsanbay hám t.b.
1.3. Tuwılıw jaǵdaylarına baylanıslı:
a) náresteniń tuwılıw jaǵdayı: Shalabay, Amanbay, Amengeldi, Esen, Esengeldi, Amangúl, Esenbiyke, Shalaxan hám t.b.
b) anasınıń jas bosanıw, tuwıw jaǵdayı. Bunday atlarǵa qaraqalpaq tilinde Jaytuwǵan, Ańsatbay degen atlardı kirgiziwge boladı hám olar siyrek ushırasadı. V.A.Nikonov usınday jaǵdaylarǵa baylanıslı atlardıń túrkiy tillerinde ilimpazlar tárepinen aytılmaǵanın kórsetedi<sup>11</sup>.
v) tuwılıw waqtı: Ayjarıq (náreste tuwılǵan waqtında ay súttey appaq jarıq bolǵan), Tolǵanay, Aytoldı (aydıń tolǵan waqtında tuwılǵan), Bazarbay, Bazargúl (bazar kúnleri tuwılǵan), Bayram, Bayrambay, Bayramgúl hám t.b. (hár qıylı sánelerdegi bayram kúnleri tuwılǵan), Gúzbergen (gúzde tuwılǵan), Biysenbay, Piyshenbay (piyshembi kúni tuwılǵan), Erejep, Erejepbay (radjap ayında tuwılǵan), Jamǵırbay (jawın jawıp turǵan waqıtta tuwılǵan), Jazmurat (jazda tuwılǵan), Báhárgúl, Gúlbáhár (báhárde tuwılǵan), Jeńisbay, Jeńisgúl (jeńis kúni 9-mayda tuwılǵan), Jumabay, Jumagúl, Jumabiyke, Jumaxan (juma kúni tuwılǵan), Qarlıbay, Qarjaw, Qarjawbay (qar jawıp turǵan waqıtta tuwılǵan), Aytbay, Aytgúl, Aytmurat, Aytbiyke, Aytnazar, Aytjan, Qurbanbay, Qurbangúl, Qurbanbiyke, Qurbanbek, Qurbaniyaz (Qurban-hayt kúnleri tuwıoǵan), Nawrız, Nawrızbay, Nawrızımbet, Nawrızbiyke, Nawrızgúl (Nawrız bayramında tuwılǵan), Ramazan (ramazan ayında tuwılǵan), Sapar, Saparbay, Saparniyaz, Saparımbet, Sapargúl (sapar ayında tuwılǵan), Sársenbay, Sársenǵaliy, Sársengúl (sárshembi kúni tuwılǵan), Tańatar, Tańsulıw, Tańjarbay (tań atıp kiyatırǵanda tuwılǵan), Boran, Boranbay, Borangúl, Boranbiyke (boranlı kúni tuwılǵan), Kúntolı, Kúnsulıw, Nurmurat, Nuratdin, Nurniyaz, Nurımbet, Nurnazar, Nurgúl, Nurjáhán, Nurjamal, Nursulıw, Nurbergen, Sáwle, Sáwlegúl, Sáwlexan (kúnniń nurı, sáwlesi túsip turǵan waqıtta tuwılǵan), Sveta (svet, elektr shıǵarı kelip atırǵan waqıtta tuwılǵan), Saylawbay, Saylawbiyke, Saylawgúl (saylaw kúni tuwılǵan), Paxtagúl (paxtanıń gúllep atırǵan waqtında tuwılǵan) hám t.b.
Tuwılǵan ornına, mákanına baylanıslı: Alǵabas, Aralbay, Buxar, Buxarbay, Dár`yabay, Dáwqara, Edilbay, Edilbek, Jaylawbay, Jayıq, Zayır hám t.b.
Tilek atları (deziderativ)
Bul toparǵa tuwılǵan náreste ushın jalbarınıw, jalınıw, arbaw, duwa qılıw sıyaqlı hár qıylı tileklerge baylanıslı bolǵan menshikli adam atları kiredi. Bunday atlar adamnıń «sırlı dúńya» menen tikkeley qatnasıwına isenimliliktiń nátiyjesinde payda bolǵan.
1. Tuwılǵan balaǵa tilek:
a) uzaq jas, amanlıǵın tilew: Bektursın, Januzaq, Júzbay, Júzmurat, Kópjasar, Kópjúrsin, Mıńbay, Mıńjasar, Ómirbay, Ómiriniyaz, Tursın, Tursınbay, Tursınmurat, Uzaq, Uzaqbergen, Uzaqbay, Túmenbay (mongtúmen − on mıń), Ólmesek, Ólmesxan, Tursınay, Tursıngúl hám t.b.;
b) baylıq, baxıt, abıroy, ullı darxanshılıq, tabıs tilew: Baybosın, Baqbergen, Baxtıbay, Baxıt, Baxıtgúl, Baxtıbiyke, Erkin, Erkinay, Erkinbay, Sultanbek, Mırzabay, Beglerbeg, Ámir, Baxtıyar, Baxıtbay, Abat, Abadan, Abatbay, Azatgúl, Azamat, Darxan, Darxanbay, Dáwlet, Dáwletbay, Dáwletyar, Dáwletbiyke, Dáwletniyaz, (parsı tilinde niyaz-sıylıq, sawǵa), Iymanbay (iymanı bay bolsın degen mánide) Qoylıbay, Maylıbay, Qutlı, Qutıbay, Qutlımurat, Qutlıbiyke, Toylıbay, Toqbay, Toqseyit, Tolıbay, Húrmet, Húrmetulla, Rısbay, Rısnazar, Rısgúl, Rısbiyke, Rıslı, Saltanat, Toǵjan, Toqsulıw hám t.b.;
v) er júrek, batır, bekkem, kúli, ótkir bolıwına tilekleslik: Almas, Arıslan, Arıslanbay, Batır, Bahadır, Bekpolat, Búrkitbay, Eralı, Erbosın, Erpolat, Ótkirbay, Polat, Polatbay, Barıs, Taspolat, Tasmuhammed, Tastaybek, Sherbay, Sherniyaz, Shernazar, Shınpolat, Shıntemir hám t.b.;
g) Qızlarǵa sulıwlıq tilew: Ajar, Ajargúl, Azada, Ayday, Aymeken, Ayna, Aynagúl, Aysulıw, Biybiajar, Biybisulıw, Gúlráwshan, Gúlsánem, Gúlshiyrin, Nursulıw, Sulıwbiyke, Sulıwxan, Gózzal, Almagúl, Anargúl, Altınay, Gúmisay, Sholpan, Gáwhar, Zuhra (Sholpan), Merwert, Húrzada, Perigúl, Hinjigúl, Ráwshan, Ziyba hám t.b.;
d) minez-qulıq, páklik, tilew: Aqıl, Aqılbay, Aqılbek, Jaylıbay, Jaqsıbay, Saqıy, Dáli, Dálibay, Dálixan, Dana, Danabay, Danagúl, Erke, Erkebay, Erkejan, Jaqsıgúl, Maqpal, Jupar, Nazlıgúl, Hasıl, Hasılbiyke, Mehri, Mehriban hám t.b.
2. Irımǵa baylanıslı balanıń salamatlıǵın tilew. Bunday atlar náresteni suq kózden, qáhárli ruwhlardan saqlaw hám qáhárli árwaqlardı aldap-arbaw maqsetinde qoyıladı: Tabıldı, Satıpaldı, Shalabay, Ileker, Shalaxan hám t.b.;
b) qáhárli árwaqlardı aldap-arbaw ushın ata-analardıń tilekleri, máselen, endigisi ul bolsın degen niyet penen Uldáwlet, Ulday, Ulbosın, Uǵılay, Uǵıljan, Uljan, Ulsara, Uyameken, Uldanay, Ulxan, Ultuwǵan, Toydıq hám t.b.;
v) shańaraqtaǵı nárestelerdiń shetney beriwine baylanıslı kelesi tuwılǵan perzentiniń amanlıǵın tilep: Ólmesek, Ólmesxan, Tursın, Tursınbay, Tursınmurat, Tursıngúl, Tursınbiyke, Tursınxan, Turǵan, Turǵanbay, Turǵangúl, Turǵanbiyke hám t.b.;
g) shańaraqtaǵı tuwılǵan ul-qızlardıń jetkilikli bolıwına baylanıslı: Toqtarbay, Toqtar, Toqmash, Toqtagúl, Genje, Genjebay, Genjenazar, Genjemurat, Genjegúl, Genjebiyke hám t.b.
4. Baǵıshlaw, arnaw atları (memorativ)
Házirgi waqıtqa shekem xalıqtıń sana-seziminde saqlanıp kelgen ótkendegi túsiniklerge baylanıslı atamalardıń hám tariyxta óz izlerin qaldırǵan belgili adamlardıń atlarınıń tuwılǵan nárestege estelik retinde arnap qoyılıwı.
1. Totem atları. Totem atlarınıń menshikli adam atları retinde qollanılıwı júdá quramalı máselelerdiń biri. Túrkiy xalıqlarında totemizmniń kelip shıǵıwı urıwlıq dúzimniń payda bolıwı menen tıǵız baylanıslı. Áyyemgi xalıqlar hár qıylı haywanatlardı, quslardı, ósimliklerdi, tańbalardı hám t.b. qubılıslardı káramatlı kúsh retinde tanıp, olarǵa húrmet-izzet penen qaraǵan hám solarǵa sıyınatuǵın bolǵan. A.M.Zolotarev Sibir` xalıqlarınıń ishinde 20 qáwimniń usınday janlı-jániwarlardı, belgilerdi, qubılıslardı, atap aytqanda ayıwdı, búrkitti, jolbarıstı, barıstı, aq quw, ǵaz, jılan, ógiz, tańba hám t.b. basqalardı totem etip alǵanlıǵın kórsetedi<sup>12</sup>. S.P.Nesterov Oraylıq Aziya xalıqlarınıń áyyemgi dáwirlerde atqa, sayǵaqqa, qoyǵa, qulanǵa, sıyırǵa, qoyanǵa, búrkitke, qasqırǵa, jolbarısqa, suwınǵa, ǵazǵa, kiyikke, húrmet penen qarańǵılıǵın hám olardıń súwretlerin tasqa oyıp jazǵanlıǵın aytadı<sup>13</sup>. E.Begmatov: «Túrkiy tillerinde qısqırǵa baylanıslı (Buri, Buriboy, Burioy), terekke baylanıslı (Urmon, Urmonoli, Chinorboy, Chinoroy), sonday-aq ósimlikke baylanıslı (Evshanboy, Entokboy) hám t.b. bwlgan totem otlar juda xarakterli»<sup>14</sup> − dep kórsetedi. T.X.Kusimova áyyemgi bashqurt antroponimlerinde totem atlarǵa baylanıslı tiykarǵı kózge túsetuǵın nárse ayıw hám qasqırǵa (Ayıwka, Ayıwxan, Ayıwqas, Aqbure, Burexan, Qoshqar hám t.b.) baylanıslı atlar ekenligin atap ótedi<sup>15</sup>. Mine usınday totem atlar qaraqalpaqsha menshikli adam atlarınıń quramında da gezlesedi. Máselen, haywanatlarǵa baylanıslı (Bóribay, Bórixan, Jılqıbay, Maral, Kiyikbay hám t.b.). Qaraqalpaqsha Qoblan degen at áyyemgi túrkiy tillerinde qaplan-jolbarıs<sup>16</sup> degen mánini ańlatsa, al tungus-mańchjur tillerinde qob`lan-ayıw¹⁷ degen mánide qollanıladı. Sonday-aq, tereklikke baylanıslı (Toǵay, Toǵaybay, Ormanbay, Jiydebay, Jıńǵılbay, Qaraman, Shınar, Shınargúl, quslarǵa baylanıslı (Ǵarǵabay, Qorazbek, Qarshıǵa, Qarlıǵash, Totı) adam atları jiyi ushırasadı.
2. Allaǵa, qudayǵa, táńirge, payǵambarlarǵa hám olardıń sahabalarınıń atlarına baylanıslı, diniy uǵımdı úgitlewshi, sonday-aq aspan denelerine sıyınıwdan payda bolǵan menshikli adam atları: Allambergen, Qudaybergen, Táńirbergen, Táńir, Sulayman (áyyemgi evrey tilinde solomon-tınısh, paraxat, qozǵalǵan), Ibrayım (áyyemgi evrey tilinde Abraam xalıqtıń; eldiń ákesi, atası degen mánide), Isaq (áyyemgi evrey tilinde Isak «kúldi, kúlgen» degen mánide, Ibrayımnıń, yaǵnıy Abraamnıń balası), Yaqıp (Isaqtıń yaǵnıy Isaqtıń balası, áyyemgi evrey tilinde Iakov «izinen júriwshi» degen mánide, qaraqalpaqsha Izbasar degen atqa jaqınıraq keledi); Yusip (Yaqıptıń yaǵnıy Iakovtıń Raxil degen zayıbınan tuwılǵan balası, áyyemgi evrey tilinde Iosif «kóbeysin, kóp bolsın» degen mánide, qaraqalpaqsha Kóbey, Kóbeysin degen atqa jaqın); Muwsa (áyyemgi evrey tilindegi Moisey degen attan alınǵan, «suwdan shıǵarıp alınǵan bala» degendi ańlatadı). A.Gafurov bul attıń «messu» degen sózden alınıp, «bala» mánisin bildiretuǵınlıǵın kórsetedi de, biraq sońına soraw belgisin qoyadı¹⁸. Ismayıl (Izmayıl-bibliyada kórsetiliwinshe, Avraamnıń hayalı Saranıń úy xızmetkeri Agar`dan tuwıladı, Avraamnıń balası. Áyyemgi evrey tilinde «alla seniń qıynalǵanıńdı esitti» degen mánide); Dawıt (áyyemgi evrey tilinde súyikli, súygen, ashıq bolǵan degen mánilerdi bildiredi); Iysa (áyyemgi evrey tilindegi Iysustıń arabsha aytılıw túri-alla sıylıǵı, alla qutqaradı, allanıń qayırqomlıǵı degen mánilerde)¹⁹; Muhammed (payǵambar atı, arabsha maqtawlı degen mánide); Ábubákir (sháriyar atı, Bákir-arabsha izertlewshi degen mánide); Omar (sháriyar atı, arabsha ómirli degen mánide); Ospan (sháriyar atı, arabsha erlik, batırlıq, batıllıq degen mánilerde); Áliy (sháriyar atı, arabsha biyik, joqarı degen mánide); Aysha (Muhammed payǵambardıń eń súyikli hayalı); Qatiysha (Muhammed payǵambardıń eń birinshi hayalı. Arabsha mánisi «shala tuwılǵan qız»); arabsha «emshek sútinen shıqqan, er jetken qız» degen mánide. 3. Tariyxıy iskerlerdiń atına baylanıslı: Aydos (XIX ásirdiń basında xalıq azatlıǵı ushın Xiywa xanına qarsı kóterilis jasaǵan. 1827-jılı Xiywa xanı tárepinen óltirilgen qaraqalpaqtıń biyi); Alpamıs, Qoblan, Sháriyar (qaraqalpaq dástanlarınıń bas qaharmanları, batırları); Ájiniyaz (shayır Ájiniyaz Qosıbay ulı), Berdaq (shayır Berdaq £arǵabay ulı); Áliysher (ullı ózbek shayırı hám mádeniyat ǵayratkeri Áliysher Nawayı); Ernazar (Xiywa xanına qarsı xalıq azatlıǵı ushın gúresken qaraqalpaq biyi, 1856-jılı Xiywa xanı tárepinen óltiriledi); Ferdawsiy (Ferdawsiy Ábilqasım 940-1030), parsı-tájik xalqınıń ullı shayırı hám t.b.
Menshik adam atlarınıń semantikalıq ózgesheliklerin anıqlawda hám olardı toparlarǵa bólip ajıratıp qarawda ele de bolsa ayırım ekileniwshiliklerdiń bar ekenligi seziledi. Máselen, Aqılbay, Jaylıbay, Dálibay, Danagúl, Erkejan, Jaqsıgúl, Jupar, Nazlıgúl, Hasılbiyke sıyaqlı adam atların minez-qulqına baylanıslı táriplew atlarına kirgizsek te boladı hám balanıń aqıllı, dana, jaqsı bolıwın tilewge baylanıslı tilek atlarına kirgizsekte boladı hám totem atlarına engizsek te boladı.